Аьлимчунал ирсирава

ХIасан-апанни Алкьадарский

ХIасан-апанни Кура округрал Алкьадар тIисса шяраватусса ивкIссар, Алкьадарский чайссагу мунияту бивкIссар. ХIасан-апанни Алкьадарлиятусса Аьбдуллагь-апаннинал арс ивкIссар, амма Гимрилиятусса имам ГъазимахIаммадлул арс ивкIссар тIисса хавардугу буссар.
ХIасан-апанни хъинну итххявхсса, хъинсса аьлимчу ивкI­ссар. ХIасан-апаннинан аьраб маз, турк маз, парс маз хъинну ххуйну, биялну кIулну бивкIссар. Шанмагу мазрай буккайсса, чичайсса бивкIссар. Шанмагу мазрай бувсса ххуй-ххуйсса шеърирду, балайрдугума буссар. ХIасан-апаннинан, диндалулсса дакъасса, математика, астрономия, философия, логика, география элмурдугу хъинну ххуйну кIулсса диркIссар. Астраляб, «Альбарнов ал мажибу» «Алрабиоь Ал мяъзир» элмулул инструментру ишла дай­сса ивкIссар ва ми лахьхьин дай­сса хъинсса учительгу ивкIссар. ХIасан-апаннинал аьраб мазрай, турк мазрай хъинну чIявусса затру чивчунугу бур. Турк мазрай мунал чивчусса «Асари Дагъусттан», Дагъусттаннал историялул лу, Аьли ХIасанов тIисса мунал арснал оьрус мазрайн таржума бувну бур.

ХIасан-апанни восстаниялул чIумал Южный Табасараннал наибну ивкIссар, шинай 600 къуруш харжиралгу диркIссар. ХIасан-апанни жагьил заманнай Кураллал ханнал, яни Юсуп-ханнал, секретарьнугу ивкIссар. ХIасан-апанни хIукуматраха марцIну къуллугъ буллалисса, цукунчIав хIукуматрайн хаин хьун къакьамул байсса адимина ивкIссар. Оьруснал хIукуматрая хъинну рязисса адимина ивкIссар. Восстаниялул чIумал Дагъусттаннай ппив хьусса туркнал авазартталгу му цукунчIав хъяврин къаувссар.

Ми щялмахъру бушиву чIалай бивкIссар, миннуйн вих хьуну, восстания дарча, Да­гъусттаннал ялун ликкан тIимургу мунан чIалай бивкIссар. Мунихлунугу ХIасан-апанни восстаниялийн хъинну къаршину авцIуну ивкIссар, халкьуннахь насихIатру буслай ивкIссар, амма халкьуннал мунах вичIи къадирхьу­ссар, цахвагума оьккину буруглан бивкIссар. ХIатта, ца шяравун лавгун, насихIатру бусласисса кIанттай агьали цайнма сукку хьуну, мунан зарал бангума кьаст хьуссар. Мунихлуну ХIасан-апанни, хъачIрайсса чиннугу дурцун, жипливу дирхьуну, шяравату увккун махъунай лавгссар.

ХIасан-апаннинал восстаниялийн къаршину дурсса чичрурдай оьруснал хIукуматраха хъинну цIа дурну дур, яни восстания сукку хьуннин хьхьичI оьруснал хIукуматрал дагъусттаннал халкь хъинну рахIатну ябуллай бия, гьарца чIумал миннах цIимилул янийну дуруглай дия, хIатта ккуккулийсса оьрчIах нину дургайсса кунна, цIимилий дуруглай дия, халкьуннай цичIав зулму бакъая, къумашиву дакъая, агьали цанма ччикун бивтун бия куну чивчуну бур. ХIатта агьалинал восстаниягума хIукуматрал цайва буллалисса цIимилул дазуяту ливчу­сса куццуйсса ххишалашиврул хъяврин бувну дуруна… куну чивчуну бур.

ХIасан-апаннинал восстания хъинну бакъагьавай дуршиву ккаккан дуллай ур, восстаниялул бакIчитурайгу хъунисса аьйрду дуллай ур, хIатта ми кьякьлухун бихьлайгума ур.
Ттул хIисаврай, ХIасан-апа­нни цува, паччахIнаяту биялсса харжгу ласлай, рахIатну, цана ччикун ялапар хъанай уния, махъмигу циняв цува кунма бу­сса ххай ивкIун ур.
ПаччахIнан харжиран дулунсса арцу диял дан къабюхълахъисса мискинтурал къатраву, миннал дукра дайсса кIункIурду, щинал буцIайсса варакъив, лув бичайсса цIихъри буккан бувну, паччахIнан харж биял бан ми бахлахисса юзбашитал, наибтал ХIасан-апаннинан къаккавккун бунуккар.
ХIасан-апаннинан, паччахI­нал цайва бивхьусса харжру хъуни бизлай, ми биял бан къабюхълай, жуща вайксса харжру буллан къабюхъланссар тIий, паччахIнайн къаршину восстания дурну, хъуни-хъунисса балардахьхьун биривсса, ЦIумада райондалийсса УнкьаратIрал мискинтурал хавардугу къабавну бунуккар.

ХIасан-апаннинан, жуща кIия паччахIнан харжру буллан къабюхъанссар, жу я ­оьрус паччахIнан харж булунну, ягу жула багтуран магъаларттугу дулунну, миннал давурттугу дулланну тIий бивкIсса Кураллал, Лакрал, Табасараннал арнил щархъайсса раэятнаяту ва миннал хIукуматрайн, паччахIнайн аьрзарду буллай, вичIи къадихьлай, миннаяту гьам паччахIнан харжру, гьамгу багтуран ма­гъалартту ласлай, мискинтал багтурал давуртту дан буккан буллай бивкIшивриятугу хавар къабивкIун бунуккар.

Мукунма, багтуран магъалартту къадулунну, багтурал давуртту дуллан къабукканну тIий, раэят щархъу дарцIусса чIумал, миннал ялун милица гьан бувну, бакIчитурайх мархьру бишлай, ми дуснакь буллай, гужрай миннаяту багтуран магъалартту ларсун дуллай, ми багтураха зузи буллай бивкIшивриятугу ХIасан-апаннинан хавар бивкIун ба­къари.
ХIасан-апаннинан, къуллугърал адимина ялун увкIсса чIумал, луватугу ивзун, кьяпагу къалавсманайх 50-ннийн бияннин мархьру бищун аьркинссар тIисса Лакрал округрал начальникнал Киринкал буллусса приказраятугу хавар бакъахьунссия. Агар ХIасан-апаннинан миннуяту хавар бивкIссания, оьруснал хIукумат, Дагъусттаннал халкьуннах, оьрчIах нину кунна, цIимилул янийну дуруглай дия куну къачичин бучIия.

ХIасан-апаннинал, восстаниялул бакIчитал зия буллай, миннай аьйрду дуллай, хъинну чIявусса затру чивчуну бур, хIатта ми кьякьлухун бихьлайгума ур. Амма я аьлимтурах, я шайхтурах ягу щихчIав вичIи къадихьлай, жун оьруснал хIукумат аьркин дакъари, жу оьрус паччахIнал канихь къабикIанну тIий, гьалак бувккун бивкIсса Дагъусттаннал халкь ссахлуну гьалак бувккун бивкIссарив, мунил савав ци диркIссарив буслай акъари. Та куццуй, щихчIав вичIигу къадихьлай, бугьан-байгьин къашайсса куццуй гьалак бувккун, бакIчиталгума цала хъирив бачин бувну, таксса нигьачIисса восстания ссахлуну, циван дурссаривгу чичлай акъари.