ХIакьинусса журналистикалул бияла хъунмассар

Билаятрал личIи-личIисса регионнай хьусса семинардал ва гикку журналистътуращал дурсса мониторингирттал хIасиллу дуллалисса «Проблемы многообразия и этические стандарты в СМИ» тIисса конференциялий.

Залму АьбдурахIманова
На гьар мудангу хъинну ххари шайссара ттунма ттулла даврицIун, пишакаршивруцIун бавхIусса журналистътурал семинардай гьуртту хьунсса хIалу ттухьхьунна дириярчан. Сайки ца­ппара зурдардил хьхьичI на гьуртту хьуссияв Великобританиянавасса инспектор Дэвид Боуэллул оьр­мулун нигьачIисса иширттаву журналист цукун зун, занакьулу хъанан аьркинссарив лахьхьин буллали­сса семинардайгу. Ялун буруган му нигьачIишиву къачIаларчагу, инспекторнал бусаврийн бувну, ми цагу, кIирагу дакъасса дия — хIакьину гьарманал ишла дуллалисса соцсетирдая тIайла хьуну, хаварбакъулий кIичIиравух най буна щун бюхъайсса ккуллалийн дияннин. Дэвид ия Сириянаву, Иракьнаву, Сомалилий къизгъин­сса талатавурттаву зузисса журналистътуращал зий ивкIсса, миннан цалва оьрмурду нигьачIишиврувун къабувтун зун лахьхьин буллай ивкIсса пишакар. Ванал аьрххилул мурадгу бия хIакьинусса кьини щалла дунияллий «горячая точка»-лун ккаллийсса жулла республикалийсса журналистътал цанма кIулмунищал кIул бансса. Дэвидлул «Интернетраву цуксса зуятусса информация чансса бурив, муксса зу мюгу-мюхчанссару» тIисса махъру хIакьинугу чIа-чIаннин дакIнийн багьай.
Ларгмур шинал сентябрьданий Дагъусттаннал Журналистътурал союзрал сакиншиннаралугу хьуссия ттул даврил уртакьтал гьурттусса Разнообразия СМИ институтрал директор Милица Пешичлул бачин бувсса семинардугу.
Вана вай гьантрайгу, мартрал 20-нний, Москавлив билаятрал личIи-личIисса регионнай хьусса семинардал ва гикку журналистътуращал дурсса мониторингирттал хIасиллу дуллалисса «Проблемы многообразия и этические стандарты в СМИ» тIисса конференциялий нагу гьуртту хьура. Ттущал архIал конференциялийн буссия «Дагестанская правда» кказитрал журналист Малика Кьурбановагу. Жун тихунмайсса ва махъунмайсса аьрххи-ххуллухсса ва тикку «Белград» гостиницалуву бацIансса харж-хуржгу Аьрасатнал Журналистътурал союзрал щаллу бувну бия.
Аьрххилул кIилчинмур кьини хьусса конференциялия ва мунил мурадирттаяр хьхьичI бусан ччива, оьрмулий дакIний-мазрай къабивкIсса, Москавуллал полициялущалсса ттула хьунабакьавриясса асардая. ЧIявуну минная оьккисса, чапурсса, къудурсса бушиврия баллай аьдат хьусса на, ххишала бакъа махIаттал хьунна. Мугу бавмунийннияр ккавкмунийн бакъа вих къашайсса бунува.
Маликал МахIачкъалаллал аэропортрай багажравун буллусса цила сумкалуву Москавлив «Внуково» аэропортрай лявкъунни цIухла бивхьуну, гива сайки 12-13 азарда къуруш арцул дарцуну. Га мугьлатравува лавгру жува бувкIсса самолетрал авиакомпаниялул представительствалийн. Микку аьрзагу кьабивтун, гайннал маслихIатрай, лавгру «Внуково» аэропортрал полициялул участокрайн. Гиккунгу жула тIимуних щилкIуй бакI къадугьанссар тIисса пикрирдащал най буру. Ттуннив бувчIлай бия, щийн ци тIий буккарчагу, дарцусса арцу махъуннай зана дан къабюхъантIишиву.
«Ца бунагь цуркин, арулва бунагь залуннан» тIисса учалалуву кунма Маликагу бия «цийнма бунагьру ласлай». Жу полициялул учас­токрайн буххайхту хъинну иминну кьамулгу бувну, ци мурадрай бувкIру, куну цIухху-рухху бувунни га хьхьуну дежурствалий бивкIсса полица-хъамитайпалул. Маликал тIимунихгу вичIидирхьуну, ниттил кунма, цахъи эцгу бивкIун, кIукIлуну дяъви бувунни, инсантурайн мукссара вихшала дирхьуну циван буссияв тIий. Яла анаварну бучIан бувну опертал ва цаймигу зузалт, Маликахь аьркинмур цIухху-рухху бан цамур кабинетравун бувцунни. Нарив ливчIра полициялул участокрал приемныйраву. Сайки шанна ва ххишаласса ссят хьухьун­ссия ца аьрза чичиннинсса иширттаха ми зий. Маликах ялугьисса нарив бивкIра участокрайн букIлай-лаглай бивкIсса таджикIнал, узбакIнал гастробайтертурах ялугьлай, оьрус маз къакIулсса миннай дакI цIий, ссал кумаг банссарив къакIулну. Москавуллал полициялул зузалтгу хъинну ссавурданий бия миннащал гъалгъа тIий, миннан цукун ци бантIиссарив бувчIин буллай. ЧIявуми бия регистрациялул чIун дурккун, Аьрасатнал дазул тихун буккан багьлай, аьчIагу дуллуну, цумур-бунугу чил билаятрайн лавгун махъунмай бучIан багьлагьисса. Ца ия, цавагу махъгу оьрус мазрай къакIулну, «Билет, билет» тIутIисса. Ттун бувчIуссаксса, самолетрайнгу чIал хьуну, га билетгу махъунмай буллуну, цамур цукун ласун хьунтIиссар тIий цIухлай унуккива.
Ахиргу, думур чIунгу участок­рай ларгун, Москавлив Киевский вокзалданийн нанисса аэроэкспрессругу бакъа, жу гиккува личIансса куннасса тагьар чIалай дия. Микку жун дакIнийн багьунни МахIачкъалаливва, щилкIуй ласлай бакъарча, зу увкунийн учIантIиссарча цал гъанчу, вай чагъарду зущалва тихун ласун къабюхъанссарив, тIисса жагьилнал тавакъю. Мунал тIийкун, оьвкуну телефондалувух Москавливсса жула дагъусттан оьрчIайн Маликал бувсунни, жув чув буссарив ва цIувххунни, най буна жугу гостиницалийн биян бан къабюхъанссарив куну. Чагъардах ялугьлай ивкIсса тагу рязий хьунни жул хъирив учIан. Та хъунмасса, цIухлайвагу щилкIуй цикIуй къамуксса рязийну бусайсса, бувчIин бувайсса шагьрулий буну тIийяв къакIулли, жуна цалчин ккак­лакисса, увагу къакIулсса жагьил жун жула яла язима, ххирама гъанчу куна чIалай ия. Шийх, Дагъусттаннай, гьар кьини баллай вичIив шацI дайсса жула «суперзвездахъал» балайрдугума жун танал машиналуву яла аьзизми, ххирами макьанну ва балайрду кунма баллай бия.
Ахиргу бувкIру Москавуллал дязаннив бивхьусса гостиницалийн. Жул номерданул чIавахьулттив бук­лай бия Аьрасатнал Федерациялул КьатIаллил иширтталсса буллали­сса министерствалийн. Хьхьунил 11-12 ссят хьусса чIумуву ци бия яла махIатталмур учирча, хьхьувайва ххуллурдая ва кучардая марххалтту букьлакьисса коммуналщиктал бия учивияв. Бувххун, багьтIатIал хьусса жугу миннал марххала букьлакьи­сса чIунихун шанухьхьун лавгру. Цукуннугу Москавлив бувкIсса жул аьрххилул цалчинмур кьини къуртал хьуна.
Хъиривмур кьини, ахттая махъ, ссят 2-нний байбихь­лай бия конференция. Жул гостиницалучIату Никитский бульварданийсса Журналистътурал къатлучIан бияншиврул метролийгу гьан бюхълай бия, ччяни буккарча – бахьтта Бухмур Арбатрайхгу. Арбатрайх сайрданий гьан хияллайсса жу лагайссияв, туну, метролий, ца-кIира ссятрал хьхьичI бувккун, бахьтта бавчуру. Га бия мяйжаннугу Москавуллал аьвзалзаманнул ссихI бусса, духсса архитектура дурурччусса, сувенирду дахлахисса ва чIявусса кафе-ресторанну бусса машгьурсса куча. Бия шикку цалла давурттив туристътурал хьхьичIун дуккан дурсса художниктал ва скрипкалий, гитаралий макьанну руцлацисса музыкантъталгу. Арбатрай нажа-мажагьсса акъа акъая оьрус мазрай гъалгъа тIисса, ингилис, палангнал, аьрабнал, италиянал, японнал мазру бия гьар чулуха баллай.
Никитский бульварданийсса Журналистътурал къатравун бу­ххаврищал Аьрасатнал ва дунияллул журналистикалуву машгьурсса, цIаларгсса ва бюхттулсса пишакартурал тарихравун багьссаксса асарду хIасул хьуна.
ЧIирттай ча-чунгу лархъун дия цIадурксса журналистътурал суратру, публикациярду, луттирду ва бухсса радио-телевизорду бивхьусса чIамурду. Жу хьунабавкьуру Союзраву зузисса, аьр­ххилул ва конференциялул ялув МахIачкъалалиятува жущал дахIаву дурну бивкIсса Надежда Мосинал. Жул цIардугу чирчуну, циняв гьур­ттучитал батIиннин, Журналистътурал къатлувусса Мраморный залданувух экскурсия дан тIайла бувкру. Цахъи хIаллава байбивхьунни цуппа конференциягу.
Конференция бачин бувну бия Аьрасатнал Журналистътурал союзрал секретарь Надежда Ажгихина ва Василий Балдицын, Разнообразия СМИ институтрал директор Милица Пешич ва этический журналистикалул объединениялул директор Айдан Уайт. Шикку, жу бакъасса, Аьрасатнал цайми регионная – Ставрополлая, Владикавказрая, Чачаннава, Ураллая, Воронежрая бувкIсса журналистъталгу бия.
Конференция тIитIлай, Надежда Ажгихинал кIицI лавгунни, хIакьину дунияллий инсаният нигьачIишиврувун кIункIу дуллалисса тагьардануву журналистикалухьмур бияла хъунмасса бушиву.
«Ва конференция буллалиссар «Борьба с дискриминацией в Ро­ссии путем толерантного и инклюзивного освещения» проектрал хахливу. 2013 шинал махъсса ряхва зурул мутталий Аьрасатнал мукьра региондалий жул пишакартал ххалбигьавуртту дуллай буссия гиккусса журналистътурал ва халкьуннал дяниву. Ми ххалбигьавурттал мурадгу буссия миграциялул, мигрантътурал ва цайми-цаймигу халкьуннаву къума-цIан буллалиминнал масъаларттая регоннайсса СМИ-рдал цукун, ци даражалий буслай ва ми ккаккан буллай буссарив кIул бан. Миннал чулухуннайсса дискриминациялия миккусса СМИ-рдал буслай бурив ххал бан. СМИ-рду сававну ми халкьуннан кумаг хъанай бурив ягу ялунгу миннал дяниву сси-къащи, энадшиву рутлай бурив ххал бан», — увкунни ванил.
Хъирив вай ххалбигьавурттал ялув бавцIуну бивкIсса Милица Пешичлул кутIану бувсунни ххалбигьавурттал мурадирттая ва хIасиллая. Мукунма бувсунни ялув кIицI ларгсса мукьра региондалий дурсса мониторингирттаягу. Дагъусттаннай, Ставрополлай, Екатеринбурграй ва Саратовуллал областьрай дурсса мониторингирттал хIасиллу дия личIи-личIисса, цанниха ца къалархьхьусса. Жулла республикалий СМИ-рдаву яла чIяруну сукку даймур тема диндалуцIун дархIусса дия. Ставрополлал СМИ-рдаву тIурча – миллатирттал дянивсса арардаямур тема. Екатеринбургуллал ва Саратовуллал областирдал СМИ-рдаву чIявуну гьаз байми масъалар­тту мигрантътурацIун ва личIи-личIисса меньшинствардацIун бавхIусса бия. Мониторинграл хIасиллайн бувну, мукьрагу региондалийсса хIукуматрал СМИ-рдаву ялттутурасса къулагъас дувайсса дия бувчIавурттал чIумал хьусса низамлиявурттах. БувчIавурттая бусайсса бия хIукуматран къулай­сса куццуй. Жулла республикалий хIукуматрал СМИ-рдаву (хаснува жулла республикалул телеканаллавух) къабусайсса бия халкь бавцусса иширттая, бусарчагу – хъинну ссу­ссукьуну. Хъинну чансса къулагъас дувайсса дия Храх-Уба ва Урьян-Уба тIисса Азирбижаннавусса шяраваллавусса жула миллатирттал меньшинствардал масъаларттах. Вай бакъасса, жула СМИ-рдаву бувавагу къакIицI лагайсса бия миг­рантътурал масъаларттая.
Хъирив Айдан Уайтлул бувсунни хIакьинусса журналистикалул хьхьичI агьамсса масъала бушиву.
«ХIакьину жула мурад бур дунияллул журналистика, хаснува Аьрасатнал журналистика, «язык вражды» тIисса азардания мюхчан бан. Сси-къащилул, халкь цаннайн ца хIусут баврил мазрахьхьун журналистика гьарча, муния, хъунисса зараллу бакъа, хайр щинкIуйвагу къахьунтIиссар. Жува ва масъала политиктурайн тапшур бувну кьабитарча, миннал цалва интересрур буруччинтIисса», — увкунни дунияллул журналистикалуву цIаларгсса, 90-ку шиннардий Аьрасатнал тархъансса журналистикалул цIусса гьану бизан хъунмасса хIарачат бувсса Айдан Уайтлул.
«Миграция -21 век» фондрал президент Вячеслав Поставиннул конференциялий гьаз бувунни хIакьину Аьрасатнаву иттав къалану бавцIусса, ца яла къизгъин­сса, мигрантътурацIун бавхIумур масъала. Ванал бусаврийн бувну, мигрантътуралми иширтталсса бан къабюхълахъисса, минналми масъалартту щаллу бан къаанавар дуклакисса хIукуматирттал иш-тагьар къаххуйссаннун ккаллийну дур. Мукунсса хIукуматирттайсса общество духIи-дуциндарал чулуха азарданул дургьуссаннун хIисавну дур.
«На къарязиссара журналистътурал цалла репортажирттаву ва макьалардаву мигрантътурал легальностьрая ягу къалегальностьрая бусласаврищал. Ва суал миннахун къабагьайссар, ва багьайссар суд-диваннахун, силистталухун ва низам дуруччай органнахун. Мукунсса махъру кIицI лагаву на ккалли бувайссар халкьуннал дянивун цIу рутлатисса мукъурттин. Жуща махъппурттуву бювхъунни жулла хIукуматрал телеканаллай чан дуван, махъ каругу дирхьуну, гъаттара кунма кьюкьрайх бацIан бувсса мигрантътураясса репортажру. Жу ванийгу бавцIуну бакъару, дуллай буру цайми-цаймигу вава масъалалийн дагьайсса давур­ттив», — увкунни ванал. Вячеслав мигрантътурал масъалалия гъалгъа тIутIийни, ттунгу дакIнийн багьлай бия тай ттунма участокрай бакIрайн багьсса, оьрус мазрай ца-кIива махъ бакъа къакIулсса, цалва хъунисса кулпатру бакI буккан бан жучIанма бувкIсса жагьилтал.
Владикавказраясса «Терские ведомости» кказитрал журналист Нина Андреевал миграциялийн багьайсса масъаларттая бусласисса ихтилат бувунни. Ванил чIурчIав дурунни, жулла хIукуматрай ца шагьрулия цамур шагьрулийн ягу ца шяравату цамур шяравун ялапар хъанан бивзсса инсантал, кулпатру муданмагу чилминнан ккаллийну личIайшиврий.
«Циванни ца миллатрал инсан цамур миллатрал дяниву гьарчагу чул лавкьуну, ссуссукьуну личIаврия гъалгъа тIун. Цалва миллатрал дянивун ча-бунугу зана хьун багьсса халкьгума мадара хIаллай личIай цалла ихтиярдал хъирив буккан къахъанай. Ва дур жула хIакьинусса обществалул тагьар, аьдат. Масалдаран, жул кказитрай дуссия макьала оьруснал шяравун оьруснал кулпат бизаврия ва гикку гай «чужактуран» ккаллийну, я даврийн кьамул къабуллай, я цайми кIанттурдай ихтиярдал ссуссукьу буллалаврия бусласисса. Ттул пикрилий, обществолул укунсса журалул цIуцIи кIанттурду ялун личин буллай ва вайннунсса дарув-дарманну журналистътурал ляхълан багьлай бур»,-бувсунни ванил.
Махъру-ихтилатру хьуну махъ, Надежда Ажгихинал конференциялий кьамул дан хIадур дурсса «Отказываемся от «языка вражды» в повседневной работе» цIанилусса деклорация дурккунни. Ванил мурад бур хIукуматрал ва граждан обществалул дянивалу СМИ-рдал дуван аьркинссар, халкьуннал дянив цукунчIавсса дискриминация дикIан къааьркинссар, цаннал хIурмат цаннал буллалисса аьдат­рал гьану бизан аьркинссар, сси-къащилухьхьун рухсат булун къабучIиссар тIисса.
Конференциялия махъ дуки-хIачIиялул ссупралух циняв цаннащал ца гъан буллалисса, цачIун буллалисса батIаву хьунни. Ахирданий циняв цачIу бавцIуну суратругу рирщуну, хъин-хъинсса, ххуллухъиндарансса махъругу лавхъун, жу циняв цаннащал ца личIий хьуру.
Мониторинграл ххалбигьавурттавух цала студентътуращал гьуртту хьусса Ставрополлаясса Эльвира Майборода жучIангу гъан хьуну, бувсунни цув ччянияцIава хияллай бушиву Дагъусттаннайн, жула аьвзалзаманнул тарих бусса Дарбантлив, биян. Жу, ххаригу хьуну, мудангу хъамаллурах ялугьиссару куну, личIи хьуру.
Аьрххилул хъиривмур кьини, личIи-личIисса асардащал, гьава­с­ращал зана хьуру жунма ххирасса, тийхсса гьарцагу кьини дакIния къалаглай бивкIсса Дагъусттаннайн.