Инсаншиврува тачIав къабувкссара

ilchhi_13Щинавухгу, цIаравухгу бувкмур учай Шушиннал шяравасса Зульфия Щекьиевая ва кIулминнал. Мяйжаннугу Зульфия бакIрачIан чIявусса бувкIсса, гьармунива дакI дуккануксса ккавксса хъамитайпа бур. Амма дакI гъаргъун щябикIаймур бакъар. Оьрмулуву хьунадаркьусса захIматшивурттал ва ялунгума сасан бувну бур. Инсантурайн вихшала дирхьуну цимилагу бяйкьуну бунугу, хIакьинусса кьинигу инсаннаву ххуймур хIисав хьун ччисса бур, мюхтажнал чIарав бацIан, шайсса кумаг бан хIадурсса бур.

Андриана Аьбдуллаева
1979 шинал Дагъусттаннал университетрал экономикалул факультетгу къуртал бувну, Зульфия мадара шиннардий зий бивкIун бур Дагпотребсоюзрай. Яла му даврий салкьи хьусса опытгу, цила бюхъу-бажаргу ишла бувну, тIивтIуну бур «Намус» тIисса банк. Мичча дайдирхьуну дур ванил къак-щукшивурттугу. Гьай-гьай, жагьилсса оьрмулувусса душнин (таний Зульфиян 30 шиннагу хьун дурану диркIун дур), хаснува тай шиннардий, банк тIитIингу бигьану къабивкIун бур.
— Ча кIулхьунссия ттун банк тIитIиннин «магъи» машан ласун аьркиншиву. Ттул пикри бия тIайлану, марцIну навагу зий, мукунма зузисса коллективгу салкьи бувну, ттунмагу, жяматрангу мюнпатну щурунсса. Банкран «Намус» тIисса цIагу дуллуссия, му цIаниха лавхьхьуну намусрай зунну тIисса умудрай. Москавлив арендалий лавсъссия ххюва аьракьул завод. Даву щириркIуну дия, чIярусса арцу най дия. Навагу хьхьу-кьини дакъа зий буссияв.
На оьрчIнияцIава зий аьдатсса бияв. Цуксса захIмат хьурчагу, нара дуллай дайдирхьумур бакIуйн ду­ккан къадурну къабацIайссияв, — тIий бур Зульфия.
Зульфия хъунма хьуну бур дяъвилул инвалид, 16 аьрали наградалул заллу Шагьабуттиннул кулпатраву. Шагьабуттин уздансса, тIайласса адамина ивкIун ур. 13 оьрчIгу махъ кьабивтун, ччяни дунияллия лавгун ур.
— Ттул нину чачан душ бия. Ва хъус-кьини дусса нитти-буттал душ бивкIун бур. Кулактураща хъус-хъиншиву зехлахисса шиннардий Дагъусттаннайн бувкIун бивкIун бур. Жул буттал буттал му цачIава кьамулгу бувну, яла махъ цала арснан – ттул буттан бувцуну бур.
Нину зун кIулсса, цичIав дуллай аьдатсса дакъая. На кулпатраву 4-мур оьрчI бияв. Ппу ивкIукун, кулпатрал дузалшиннарал хъар ттунгу лахъан багьуна. Оьрмулул 9 шинаву базаллуву бавцIуну дахху-ласу дуллай бикIайссияв, — буслай бур Зульфия.
Зульфиял нинугу, ппугу марцI­сса, уздансса инсантал бивкIун бур. ТIайлашиву ччисса дуну тIий, ниттийн «судья» учайсса бивкIун бур. Кулпатравугу мунил мукъул сий диркIун дур. Гьарнал цала дакIниймур ванихь бусайсса бивкIун бур. Ниттия рухсат бакъанма цаягу оьрчIал цичIар къадайсса диркIун дур. Нитти-буттал хасиятру оьрчIангу дулай. Укунсса нитти-буттал душ дакI-аьмал хъинсса, аьчухсса, ка тIиртIусса, инсаннан кумаг бан ччисса бушивугу бувчIлай бур. Цила хъунмасса захIмат бихьлай ляркъумуния Зульфиял кумаг байсса бивкIун бур нину-ппу бакъасса оьрчIан, интернатирттан, бугьараминнал къатлун, къаша-шавайнан, хъатIив буллалинан.
Ванил инсаншиврия буслай бур ца укунсса иширалгу. ЧIярусса шиннардий цила оьрчI бакъа, цила лякьлул оьрчIан баймур буллай, ххуйсса аякьалулун лавсун бивкIун бур уссурссуннал оьрчIру. Яла цила оьрчIру хьуну махъгу, минная ка гьаз къадурну дур.
— Ттул банк – чирилул фондъя, — учай цилагу. ТтучIан чIярусса арцу най дия. Амма миннуву хIарамсса къуруш дакъассия. Ххюва завод зузи бувну, захIмат буллай, марцIну ляркъусса арцуя. Ца самолетрая бувчIун цамунийн, ца заводрая гамунийн. Шаппай бухханссарагу чIун дакъа, даххана дансса янна самолетрачIан ларсун бучIайссия. БацIансса, ттула оьрчIачIа щябивкIун, миннахь цIани-цIай бансса чIун дакъая. Ттул ласнал буттал ва ласнал ниттил рухIру алжаннул ххари даннав, минналли, ххуйсса тарбиягу дуллуну, ттул оьрчIру ччаннай бацIан бувсса, — тIий бур Зульфия.
Та давуртту дакъасса, харжи чIумуй къабуллалисса захIматсса заманнай Зульфиял чIявусса инсантал давурттал дузал бувну бивкIун бур. Мигу рязину, дакI тIайлану зий бивкIун бур.
— Вищал дунияллул зуманив бачингу хIадурссару, — чайсса бивкIун бур. Гихунмайгу ххуй-ххуйсса, агьалинангу, циннагу мюнпатсса давурттив дуллансса ниятрай бивкIун бур. Ччюрклил бувцIусса шагьру марцI баншиврул, мусорооб­рабатывающий завод тIитIинсса пикри бивкIун бур. ХIайп, къабув­ккун бур ванил ххуйсса пикрирду дузрайн. Цила вихшала дурсса инсантурал лавмартшиву дурну ва цал архIал цимурцаннуцIа хьуну бур. МуницIун чIярусса кьурчIишивурттугу ккарккун дур.
— Арцуя, хъус-хъиншиврия къатIувияв, ми дучIайсса – лагай­сса затру дур. На ттунма хъинну ххирасса, бакъа чара бакъасса инсантурацIа -гьарнал цала хьурдай учинсса, зунттурду кунма ттула махъ бавцIусса уссурваврацIа, ххаллилсса куявтурацIа хьунна. ХIакьинусса кьинигу му лялиян бан хъанай бакъара.
Му чIумал на дуниял ялун дагьну, оьрмулува дакI дурккун, хъару гъаргъун бивкIра. Цахъи ттуйнма нава бучIайхту пикри бав, ттула уссурвал ттунма аьркинну бивкIсса кунма, нава аьркинссагу инсантал буссархха. Ттула арсру, ттула кумаг аьркин багьлагьими. Миннал цIаний оьрму бутлан аьркинссара нава, къабучIиссар ттунна ник рищун куну.
Ккавкцири къагьану гьашинугу, ишин-итан кIану бакъасса, арс куна ххирасса, мяърипатрал увччусса, инсаншиврул бутIа буллусса, Шушинналгу, Ккурккуллалгу шяраваллу гъан дурсса куявнацIа РасуллуцIа хьуру жу.
Ятсса инсаннал дурмурнияр гъан-маччанал дурсса лавмартшиву хъиннура къащиссар, хъиннура лялиян дан захIматссар. Мукунсса иширттащалгу хьунабакьин кьисмат хьунни ттун.
На бикIара, арцул ва хъуслил бакъа кьимат бакъасса заманалул инсан къабивкIун бура нава, ттунма яхI-намус, марцIшиву, тIайлашиву хьхьичIххуттай ккаклакисса заманнай ляхъан бивкIун бур тIий. Ттуяту цаягу инсаннан хайр бакъасса, зарал къабивссар.
— Ина ккавккукун ххари шару, вияту гъилишиву, чани най бур, — тIун бикIай.
Ттул дакI ххари хъанай дур жула дянив чансса бухьурчагу цIанагу уздансса, яхI-намус бусса инсантал бушивруя. Ччива къуллугъчитуравугу мукунсса чIяву хьуну. Къащи хъанай дур Дагъусттаннайсса тагьар, жулва шагьрурдал чапалшиву. Чачаннава Дагъусттаннайн бувкIсса чIумал ца планеталия цамунийн багьссаксса иш бикIай. Шагьрулуву тархъансса мурцIу битлай бакъар. Инсантал заназисса ххуллурдайва къатри дуллай бур.
Дакъар мюрщи оьрчIал тIур­кIу бансса, бугьарами гьавалий щябикIансса хIаятру диртун. Ххуй-ххуйсса пишакартал давурттай бацIан хъанай бакъар. Властьрал къуллугъру даву дан бюхъайсса, бюхъу-бажар бусса инсантура­хьхьун бириллай бакъар. Ттунгу, масала, ччива, республикалунгу, халкьуннангу мюнпатну, хIукуматрал къуллугърай зун. Ттуву мукун зунсса гъира-шавкьгу, гьунар ва гьавасгу бур. Амма хIукуматрал къуллугъру бувгьуминнал, ми оьрчIал оьрчIру хъуни хьуннин ябуллай, ирсирай бачин бувну бур. Миннаву му къуллугъ бачин бансса гьунар бу-бакъашиврия пикри буллалисса акъар. Муна мукун къуллугъру цала-цаламиннахьхьун буллай, ххуйсса сакиншинначитал, каялувчитал хьунсса, даву дан бюхъайсса пишакартал кьатIув личIлай бур.
Шагьрулул администрациялуву зузисса угьара хьусса адаминахь игьалаган цан къалагара куну цIувххукун, «на шиччалу арснал арснан бувгьуну ура, та учIайхту гьанна» тIива. Мукун бугьлай бур циняв къуллугъру. Муниятур жучIара цимирагу шинай тагьар даххана къахъанахъисса. Шагьрулувусса арцул нех нанисса ресторанну, заправкартту, арендалий буллалисса чIяру зивурду дусса къатри – мигу хIукуматрал къуллугъчитурал хъус дур.
ХIакьину жучIара думинналгу, дакъаминналгу дянивсса тапаватшиву хъуннасса дур, — тIий, буру­ккинттарай бур Зульфия Щекьиева.
ЧIявусса бакIрачIан бувкIсса ва хъамитайпалул щаллагу ххаришиву хIакьину тIайла бавцIусса арсурваврая дур. Ванил ца арснал, университетгу ЯтIул дипломрай къуртал бувну, кандидатнал диссертациягу лайкьну дурурччуну, химиялул элмурдал кандидатнал цIа ларсун дур. КIилчинманал къуртал бувну бур Москавуллал автодорожный институт. КIиягу цивппа зузисса кIанттурдай бусравну бур.
— На вихра инсанначIан цала бувмур зана бикIайшиврий. Щар хьуну махъ чIярусса шиннардий ттул оьрчIру бакъая. Нава халкьуннан бувсса хъинбалдарахлу Аллагьу тааьланал ттун ттула зумув бурувг­сса ххаллилсса арсру бахшиш бунни, — тIий щукрулий бур Зульфия.
Гьаннав вил щалвагу оьрму миннал ххари буллай тIий, чIа тIий бура нагу ва гьарица ишираву инсаншиву ядурсса хъамитайпалун.