Дингу, мазгур культуралул бакIщаращив

[tube]http://www.youtube.com/watch?v=e-5hxnPXYXg&list=UUrAEXy1rh2oE5zHIyiq7Y8g[/tube] Ларгсса нюжмардий жучIа редакциялий уссия Дагъусттаннал муфтийнал хъиривчу Давуд-хIажи Тумалаев. ШавкIуллал шяравасса Давуд Тумалаев хаснува лакраву исламрал дин гьаз дулла лисса, диндалийн багьайсса гьарцагу суалданун мяълумсса жаваб дулайсса, дурккусса ва сийлийсса инсан ур. Мукун вихшала дуну тIий, муфтийнал тапшур бувну Давуд-хIажи кIинттул раби-оьл-авваль зуруй Аьрасатнал регионнай: Санкт-Петербурграй, Ленинградуллал областьрай, Новгородрай, Мурманскалий, яъни Ссибирнаву, вяъзарду ккалай, мавлудирттай гьурттушинна дуллай, тийхсса бусурманнащал дусшиврул арарду цIакь дуллай уссия. Щаллусса барз бувссар Даву-хIажинал му командировкалий. Муфтийнал хъиривчуну акъагу, МахIачкъалаллал вокзалданийсса щайх Сайпулла-Кьади Башларовлул цIанийсса мизитрал имамнугу зий уссар. Ивтссар ттигъанну тIивтIусса Дагъусттаннал гуманитарный институтрал ректорнугу. — Давуд-хIажий, буси вила исламрал диндалувунсса ххуллия, цукун увкIра ина диндалийн? — На хъуна хъанай уссияв диндалия архсса, интеллигентнайсса кулпатраву. Нину дин дусса инсан бакъая, ппугу интернатрай хъуна хьусса, танийсса коммунист партиялул зузалт куна, партиялийн иман дирхьу­сса ия. ДакIнийри, диндалуцIун дархIусса дурагу ца аьдат: нюжмар кьинирдай кIюлаччатI бачIаву. Гъинттул лагерьданийн лавгсса кIанттай, микку оьрчIал диндалул тема гьаз дурна. На спортраву итххявхсса, циняв соревнованиярттай ххув шай­сса, хIарачат бусса оьрчI ура, диндалул бяст-ччаллийсса ихтилатирттавурив хьхьичIунну акъара. Тикку ца оьрчIалгу «вин ци кIулссар, инания чак къабара, ттул амудадал чак бай, мунинни кIулсса» кунни. КIа бяст-ччал кьувтIусса на, шавай учIайхту, ниттихь Кьуръан лахьхьин ччай ушиву бусав. Та оьрчIаяр лувну икIан ччай акъаяв. Мунил на маллачIанан иян унна. Чан-кьанну лахьхьав. Хъиривми гъинтнил каникуллай лагерьданий та ттущала бяст буллалисса оьрчI къалявкъунни, ттунгу гьарзат хъамабивтунни. Аьраб хIарпирдахсса ччавумур оьрмулухун лирчIунни. Муния махъ, шинну лагайхту, на ххачпараснал дингу лахьлай ивкIра. Цалчинмур МахIачкъалалив оьрус чIявусса бия, килиса жул къатрал чIаравва бия. Мяйжанссар, тикку яхъанай уссаксса хIаллай цалвагу къабувххуна килисалувун уххан­сса пикри. Муния махъ агьра таний модравусса иширттахун. Йогалухун машхул хьун хIарачат бав, философия лахьлай ура, амма цирив диял къахъанай дур, рахIатшиву дакъар дакIниву. Шиккува кIицI лагавияв, нитти-буттайн нава барчаллагьрай ушиву, тай ччанавккусса шиннардий, цIакьсса тарбия дуллуну, нава къаххуймунивун хIала хьун къаитаврихлу. На яхъанахъисса кIантту цуркинт гьарзасса, лагма-ялттуми къа­ххуйсса тIуллу дуллалисса, аварасса бия. ЧIявусса затру кIул буван ччисса, хъанахъимунил хъирив агьсса ттуйн гужсса асар биян бувна танийсса муфтийнал, аьпа биву Сайид-МухIаммад Абубакаровлул Халкьуннал Мажлисрай бувсса ихтилатрал. Му депутатътал, чиновниктал дащуй бихьлай, кьянкьану гъалгъа тIий ия. Мунал сисаврий, багьайний багьайкун махъ учин кIулшиврий дакI даркьуна, цувагу интеллект дусса, итххявх­сса инсан ушиву чIалай бия. Мунияту Сайид-МухIаммадлул ихтилат ттулва оьрмулуву дахханашивуртту шавричIансса хъит хIисаврайсса ша хьуна учирча, нава тIайлассара тIий ура. Гужсса асар цамур иширалгу биян бувна. Дия 1996 шин, бувчIавурттал шин дия. Надир ХачилаевлучIан Дагъусттаннайн бувкIуна Кьуръан оьрус мазрайн таржума бувсса Валерия Прохорова. Тай шиннардий Надирдул буса-учаймуних хъуннасса къулагъас дия, мунал ихтилатрах вичIидишингу лагайссияв на. Оьрус театрдануву Надирдул, халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул, Прохоровал ихтилатру бувсса мероприятие дия. На ттухьва нава ура, Прохорован исламрал чIявусса зат­ру кIулну бур, мунин кIулсса, ттунма, бусурманчунан, циванни къакIулсса тIий. ЦIакь хьунни ислам лахьхьинсса пикри. Луттирдал хъирив агьра, талихIиннаран, Багьауттиновлулсса бакIрайн къабагьунни, Камиловлул луттирая лахьлан ивкIра. Чак буллан ивкIра. Луттирая лахьхьирча бакъа, цIухху-бусу банма акъаяхха, яла такIу-макIуй кIул хьуна нава чак къатIайлану буллай ивкIшиву. Финансирдал техникум був­ккусса ттухьхьун ххуйсса даврий цIакь хьунсса сант дагьуна, буттауссу хъунама бухгалтерну зий ия, мунал цахлува ивтунав. Яла бизнесрахун агьра. Арцу ляхълан ивкIра: игровой автоматир­ттал зал буссия ттул. ХIукуматрал давугума кьаритав. Муфтий Сайид-МухIаммад пIякь учин увайхту, му иш кьувтIуну, чакгу кьабитав. Мизитравунгу къазанай ура. Ттулла хасият зия хъанахъишиву, нава аьйкьу ххуллийн агьлай ушиву бувчIлай ура, Аллагьнайн леххаву тIий ура нава тIайла ацIан ува тIий. ЦIана дакIнийн бутлай нава ци дуллай ивкIссарив, ттула лагма-ялтту ца бивкIссарив, хьхьунцIа бивкIун бур, нава хьхьунцIуллуву ивкIун ура. На ца инсаннан къаччан бикIан бувссия, ттун кIула къабучIишиву, бувчIлай бия, амма нава къатIайлашиву кIулнува, му инсан азурда ув­ссия. Чара бакъа хасият ххуй ду­ван, ттуйра нара дюъ дишин багьлай бия. Ца хьхьуну алхIамгу ккалай, «Кумаг бува!» тIий Аллагьу Тааьланайн лаизлай, леххаврий ивкIра. ЧантI увкунав – бакIгу куклуну бия, дакIгу-рахIатну. Хъиривмур кьини бусав нава игровой автоматру бахлай ушиву, гацIана увккунни машан ласунмагу. Маша бувсса арцух маччачунащал цачIу уссал цех зузи буварду. Цамур оьрму байбивхьунни: тийх бикIи куну, дустал, гьалмахтал арх буцан къабав, чан-чанну тIий ми цив­ппа махъаллил хьунни. Лениннул цIанийсса кIичIи­раву Исламрал институт бикIайва, цимилагу гьуз увкунна нузайн кьутI учин, амма Аллагьу Тааьланал ацIан уллай ияв. МахIачкъалаллал Хъун МизитрачIа цIусса исламрал институт тIивтIуна, микку ислам лахьхьин дуллалисса курсругу тIивтIуна. Ттуву нигь дия ми курсирдайн нава кьамул къауванссара тIутIисса. ЦIана «Нурул-исламрал» редакторну зузисса МухIаммад ХIажиев ия курсирдайн инсантал батIлайгу, гьарма кьамул уллай бия. 2001 шинал ттула маччачу Аьбдул Аьлишаевлущал исламрал кIулшивуртту лахьлан ивкIра. Ттун исламран ттуятува чIиви-хъунсса хайр-мюнпат хьуну ччай бия. «Ассалам» кказит канил бугьаннин лакку мазгу къакIулссия, мазгу лахьлан ивкIра. Муфтийнал ДУМД-равун бухгалтерну зун нану куна. Дяхтта зий, хьхьувай исламрал кIулшивуртту цIакь дуллай, хIарачатрай ивкIра. Уссал цехгу кьабитав, маччачунахь инава зузи бува куну. Ттун бувчIуна уттинин нава оьрмулуву ттулвамур кIанттух луглай ивкIшиву, му кIанугу исламраву лявкъушиву. Ттун мудангу кьурчIи бизлан бикIайва, цайми миллатирттачIа кунма, лакраву диндалул хIурмат бакъашиву, гьармуниву хьхьичIунсса, итххявхсса жува махънин багьну бушиву. Нава кунма му зат кьурчIи бизаймигу лагма лаган бувну, жулва биялалиймур буллай буру. — Дин хIисав дурну, ци тагьар дур хIакьину лак­рал миллатрал? — Генетика хIисав дурну, жул­ва лак аьрабначIан яла гъанмири. ХьхьичIва-хьхьичI Да­гъус­ттаннай ислам кьамул дурмигу лак­ри. Мукун генетикалийхчIинсса исламрал дахIаву дуна, лак диндалия ттигу ятнува бур. Совет заманнай духовенствалул школа мархлуцIакул бухлаган бувну бивкIнавхьур, му баларал щавщи хIакьинугу жуятува гьан бувар. Совет заманнай чак бан битарчагу, кIулшивуртту ла­хьхьин дуллан къабитайва. ЧIурттащиял Сайпуллагь-Кьадинал цалла кIулшивуртту варистуран дуллуну дакъар. Никирая никирайн кIулшивуртту дулаву, преемственность дур яруссанначIа. ЛакрачIа дурагу дакъар. Динийсса учреждениярттал исламрал кIулшивуртту дулаврицIун, дисциплиналух, низамрах, тарбиялухгу къула­гъас диркIссар. Оьрмулул хъуниминнаха хIурмат бан лахьхьин буллай бивкIссар. Дунъявийсса учрежденияр­ттаву хъуниминнаха хIурмат баву лахьхьин буллай бурив? Жува пахру буллан бикIару, жува чантI кусса, дурккусса миллатру, чIявусса аьлимтал, элмурдал доктортал бур жула тIий. ЦIана бурив жагьилсса аьлимтал? Дин дусса никирал тарбия бувсса аьлимталли хIакьинусса элмурдал доктортал. Дин дусса никиралли миннан тарбия дуллусса, миллатрал жан, ччаву дирхьусса. Ватандалухсса ччаву цIакь дурсса. ХIакьину жагьилтал иш багьну Ватан дуруччин цIаравун ххяххан хIадурну бушиву къакIулли. КъакIулли жунна арулла никирайн дияннинсса мачча-гъаннал цIарду. КIулну диркIссания, жунма кIулну бикIантIиссия гьарцагу тухумраву хьхьичIава бивкIшиву цIанихсса аьлимтал. На буруккинттаравун утара лакрал диндалул чулиннайсса биччибакъулшиврул. Жулва миллатран дин – му анжагъ бивкIу ва мавлид хханссар. Так диндалул аьдатру хханссар. Дин – оьрмур, тарбияр, щин, гьава кунна аьркинссар. Цал диндалия арх бувцуру, утти ниттил мазрая арх буцлай буру. Дингу, ниттил мазгу – агьалинал культуралул бакIщаращир, мири жунна хьхьичIунну дикIан аьркинссагу. ОьрчIан ниттил маз лахьхьиншиврул на хасну нава Новостройрайн ивзра яхъанан. Ттул кулпат ЧIурттащатуссар. — Давуд-хIажий, ина шинай имамну зий ивкIунна Гъумукгу. КIияллил ци асар биян буври? — Ккуллалмуних бурувгун, Лак­ралмур район ялагу дин дусса дур. Диндалул аьдатирттал даражалух урувгунна тIисса. Так му кIану хIисавравун лавсун. Яла Лакралмур райондалул диндалул чулиннайсса суккушиннагу цIа дансса дакъар. Гъумучи – Ухссавнил Ккав­кказуллал тарихийсса ттиркьюкьир, жунма му бувчIлайвагу бакъануккар. Гъумучи – зиярат­ри. Цукун яхъанай бур кIукун бюхттулсса кIанттайсса агьали? На миннай аьй дуллай акъара, му миннайсса тахсир бакъарча, миннал алшибакъашивур. Ттун гъаттара, ятту хIатталлайн мабакьларду тIунгума багьайва. БикIантIиссарив барачат жува буттахъал аьрщарай тарихийсса гьайкаллу цIудуккан давриха зий бакъахьурча, хIатталлурду аякьалий ядуллай бакъахьурча? — Давуд-хIажий, марцI­шиву – исламрал бутIар учай, амма дурагу марцIшиву къадуручлачисса диндалул вакилталгу ччиссаксса бур, мизитирттавугу гьухъал кьункьал лавсун, марцIшиврул ялув къабавцIуссагу бур. Ва ялагу. Инсан махъва-махъсса ххуллийн, ахират­равун тIайла укканнин иссунсса урцIи чапалнура ларсун бучIай мизит­рава. Къаххуйрихха. — Инсанталгу жура-журасса бур. Амма жу мудангу мизитирттавусса вяъзардай, мадрасарттаву, исламрал институтирттаву мудангу чIурчIаву дуллан бикIару марцIшиву бакIрайва-бакIраймур ххуттай дикIан аьркиншиврий. Цала хъирив инсантал бувцуну нанисса, агьалинахь насихIат бусласисса имам цал цува лазилавкьуну, янналул пар-пар тIий икIан аьркинссар. Нагу имам ура, мизитравун бувкIсса бугьараминнай аьй дуван къашай, жагьилтурахь зухва зува бурувгун, марцIну бикIияра тIун икIара. Жагьилталгу цIанакул бусурманчунан лайкь дуллалисса ла­ххиялуву бакъар: я европанал зумунусса, чурххацIун ларчIсса лаххиялуву бур, хъанниллив, чиваркIунналлив къакIулсса, на миннуйн дачIи хъаннилсса учара, ягу пакисттаннал – аьрабнал лахъи янналуву. Дянивмур ххуллу язи бувгьуну, жулва ппухълу лахлай бивкIсса куннасса ла­ххиялий бацIарча хъинни. Гьай-гьай, исламрал культура гьарцагу чулуха гьаз дуллан аьркинну. МарцIшиву даврихгу къулагъас дуссар, дикIангу аьркинссар. — Циняв нитти-буттахъал дакIурдивун дард дутлатисса суал: тания танинни исламрал вив нахIу ба­къашиву дикIантIисса? КъатIайласса ххуллийх лавгмари тIий, 14 шинал оьрмулуву­сса чIаважагьилнайвагу рахIму къабуллай бур. ТIайламур ххуллийх къалавгун, му бяйкьу ххуллийн агьавриву жуйва бакъарив тахсир? Исламрал, кIи-шан бищун къабуллай, цачIунмайрихха буллан аьркинсса жямат. — Мархрал куртIшиврувун бургарча, му масъала захIматссагу бур, захIматнугу бур. МухIаммад Идавсил (с.аь.с.) ца цала асхIабнахь увкуну бур: «Бюх­ттулманал ттул циняв миннатру щаллу бунни, ца личIаннин». «Цумур миннатри щаллу къабувмур?» — куну цIуххайхту, Мунал (с.аь.с.) увкуну бур: «Ттул общиналул цашиву дуруччаву». Яъни, ягьудинал, ххачпараснал диндалуву куннасса къяртри ва группарду хьунни исламравугу. МяйцIалку – урчIцIалку шиннардий Дагъусттаннай, аьмну Ккавкказнаву, унгу-унгусса даву дунни «исламрал просветительтурал». Миннал мурадруми бивкIссар личIисса, чIявусса баларду бувцунни ми «активистурал» агьалинал бакIрачIан, чIявусса инсантал тIайласса ххуллия бяйкьин, баччан бунни. ХIакьинусса кьинигу Аьрасатнал агьалинан лавмартшиву дуллалисса, ми куннайн кув щилащи бувансса, хIусутшиву рутлатисса гужру бур, ислам оькки-ккаккул дуллай багьанттах луглай бур. Дяъвирдай чIявусса агьалинацIа хьусса Аьрасатнал регионнан дакьавур ччисса. Республикалул хъунама Рамазан АьбдуллатIиповгу мудан бувчIин буллай ур бавкьуну, нахIуну яхъанан аьркиншиву. ДукIу август зуруй, Аьбду­л­латIи­повгу гьурттуну, хьуссия Дагъусттаннал бусурманнал рувхIаний управлениялул ва «Ахлю Сунна валь – Джамаалул» вакилтурал хьунабакьаву. Микку цивилизованнайсса ихтилат хьуссия. Дагъусттаннал хъунаманал: «Ттун агьали куннащал кув бястру буллансса, дачIу-къадачIу дуллансса, хаснува куннайн кув данди буккансса сававртту чIалай дакъар», — увкуна. Салафитътуращал нахIуну къуццу тIунсса, куннай кув аьйрду къаляхълансса резолюциярдугу кьамул дурссар. Исламрал мурадвагу – дакьавур, нахIушивур. Диндалул организациярттал вакилтал жагьилтурай аьй ккаклай бур миннал тарбия дакъашиву. Ми тарбия буллай бия диндалия архсса нитти-буттахъул, дунъявийсса заведенияртту, телевидение. Щил дуллусса ци тарбияр яла миннал дикIан? Тарбиялул даву дайдишайсса оьрчIниятур, мунияту щалва тахсир духовенствалийн бутлатаву къатIайлассар. — Хаснува лакралми жагьилтуращал дахIаву цIакь дуллалисса цукунсса даву дуллай буру зу? — Жу мудангу лакрал жагьилтал исламрал вузирдавун, мадрасарттавун кIункIу буллан бикIару. Украсса дукра дусса, украсса дуккаву дусса кIанттурдайн. АцIния ххюя-кьуя жагьил дуклан уххарча, дуккаву къуртал даннин 2-3 инсан личIай. Дуккаврих гъира бутаншиврул, жу лакралми студентътуран стипендиярттугума лякъару, тIалав бару. Укунмасса хIарачат уттигу буллантIиссару, лакрал жагьилтуран кумаг буллансса сантгу ххи хъанай духьувкун. Республика хьхьичIуннай даву мурадрайсса, «Просвещенный Дагестан» тIисса проектрал лагрулий, республикалий тIитIлатIиссар цIусса вуз – гуманитарный институт. Микку динийсса кIулшивурттацIун лахьхьин дуллалиссар светский элмурдугу. Буссар теологиялул факультет. Жулва жагьилтал кьатIаллил билаятирттайн, аьрабнавун дуклан къазанай, шиккура кIулшивуртту куртIгу, цIакьгу дуллалаву мурадрайсса вузри. На мунил ректорну ивтунна, жул проректорнал лицензия ласунсса документру буллуссар. Вузрал хIадур буллантIиссар динийсса кIулшивурттугу дусса личIи-личIисса пишакартал. Умудрай ура лакрал студентъталгу кIункIу хьунссар тIий, ва хIукуматрал ялувбацIаву дусса проектри, ва вуз ччаннай бацIан буван ка-кумаг буван ччиссагу бур. Жунма кIулли сенатор Сулайман Каримовлул Новостройрай ххуйсса мизит бувшиву. ЦIусса кIанттай миналул хъанахъиннансса бахшиш хIисаврай. ДукIу июль зурул 7-нний ЦIуссалакрал шяраву тIивтIуссар му мизит. Микку мадрасагу буллай буссия. Утти миккугу, оьрчIал ясли-сад кунмасса, рувхIанийсса центр бувансса пикри буссар, мунихагу зий буссар. На нукIувагу кIицI лагав, уттигу тикрал буван ччай ура: ппухълуннал ирсирай жуйнма бивсса ххазинардур дингу, ни­ттил мазгу. Ми буруччинсса бурж жуйва ялувссар. На дакIнийхтуну чIа тIий ура лакрал миллатран нахIушиву, хъиншивуртту, хъинбалар­тту. Ххи хьуннав тIий ура зул дакIурдиву ххуймур, хъинмур буллансса гъира-шавкьгу. Качар ХIусайнаевал ихтилат чивчуссар ПатIимат Рамазановал