Лявкъунни вирттаврал наслу

fr_10Ца-кIира нюжмардул хьхьичIсса номерданий («Илчи» №18. 9 май 2014 ш. лаж. 10) жу бивщуссия Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилуву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан бувну бивкIсса, амма му цIа къаларсна ливчIсса Аьлиев Мурат Насруллаевичлуя, Аьлиев Камил ПаттахIовичлуя ва Аьлибуттаев Аьбдул Гъапуровичлуя. Тавакъю бувссия вай къучагътурал гъан-маччами сагъну бухьурча, жучIанма баян бувара куну. Ххари банна жулва буккултгу: жун лявкъунни шамагу виричунал наслу, кIул хьунни вай часса бивкIссарив. Андриана Аьбдуллаева Кказит бувккун хъирив кьинива ттучIан оьвкунни Щардал шяравасса Аьлибуттаев МахIаммадситтикь Аьбдулгъапуровичлул. Ва ур Виричу Аьлибуттаев Аьбдул Гъапуровичлул чIана-чIивима арс. Дяъвилийн гьаннин ва зана хьуну махъ бувсса Аьбдуллул 7 оьрчIава, кув мюрщину бунува, кув хъуни хьуну махъ ливтIуну, хIакьину сагъну ур уссавагу ва ца арс, 1954 шинал увсса. 1936 шинал увсса Аьбдуллул хъуна-хъунама арс ДивирмахIаммад Венгриянавусса иширттаву гьуртту хьусса ивкIун ур. Виричунал арсгу дяъвилул ветеран ивкIун ур. Укун буслай ур МахIаммадситтикь цала буттая: — Бутта дунияллия лавгуна 1993 шинал оьрмулул 90 шинаву. Шанна шинава диркIуна нинугу. Ппу загълунсса, чурххал бюхттулсса адамина ия. Ванал дяъвилул ххуллу Ккавкказнахлусса талатавурттая байбивхьуну бия. Дяъви байбивхьуния шинай душманнащал талай Берлиннайн ияннин лавгссар. Тарихраву лирчIсса Морохский перевалданийсса къизгъинсса талатавур­ттаву ттул ппугу гьуртту хьуну ия. «Судьба Морохского перевала» тIисса, таний Лакрал райондалул НКВД-лул органнаву зий ивкIсса, Шуаьев Керимлул чивчусса лу буссар. Му луттираву жул буттаягу чивчуну буссар. Та чIумал ччанну микIлавчIун, ккуллардал щавурдугу дирну бу­тта госпитальданийн агьну ивкIун ур. Гостиница «Дагестан» бусса кIанай бивкIун бур та чIумал госпиталь. Ттул ниттил 10 гьантта хьуну бур, ванангу, циннагу дуканмургу ларсун, буттах дуруган дахьтта най. Щавурдугу хъин дурну, шичча цIунилгу дяъвилийн тIайла увккун ур. Гьуртту хьуну ур Украина ххассал буллалисса, Харьковрайсса талатавурттаву. Ца янин щаву дирну ивкIун ур. КIилчинмур яницIа хьуну ур Берлиннай. Фашистурал «немецнал кьадарданул нех» тIий цIа дирзсса Одер нех хьхьичIра-хьхьичI лахъан кьисмат хьуминнавух жул ппу ивкIун ур. Му чIумалгу буттайн захIматсса щаву дирну дур. Тикку ккаккан дурсса къучагъшиврухлу дулун ккаккан бувну бивкIун бур мунан Виричунал цIагу. ТтучIа яхьуну бур 1945 шинал март зурул 6-нний бувксса кказит. Шикку, «Выполняйте приказ Великого Сталина, как прославленные воины офицера Дозорцева» тIисса цIанилусса ца макьалалуву укун чивчуну бур: …Во время боя в глубине обороны противника и при его преследовании большое значение приобретает инициатива, находчивость и смелость командиров отделений и расчетов. Такую воинскую находчивость в сложнейших условиях формирования Одера проявили командир отделения, гвардии сержант Алибуттаев… Шиккува чивчуну бур Одер нех лахълахъиний душман кьатI бан Аьлибуттаевлул ишла дурсса, жула аьралуннан къулайсса метод, яла цайми расчетирттавугу ишла дуллан бивкIшиву. Бутта буслан икIайва, микI гъагълай, лахъан къахъанай, тахтарду дирчуну, тай тахтардайх лавхъун, цалчин неххал тия чулийн увкссияв тIий. 11 инсан саперный чIатIухгума кьатI бувссия тIий. Цанна Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан бувшиву буттан кIулну бия. Сагъну уссаксса хъирив уклай уссия, амма архив лирчIун дакъар тIий, чувчIав, цичIав кIул бан къавхьуна. Дяъвилия зана хьуну махъ бутта зий икIайссия колхозрал удаманну, завферману, председательну. Яла захIматмур чIумал колхоз ччаннай дацIан дуллай уссия, — тIий ур МахIаммадситтикь. Лявкъунни жун Аьлиев Камил-Кьади ПаттахIовичлул мачча-гъанссагу. Сагъну бур ванал уссил арсру Сулайман, Аьбдул ва ВахIид. ЖучIан увкIунни Камил-Кьадинал гъанчу Аьбдулкарин Аьлиев. Вай бур ТIулизуннал шяравасса. — Аьлиев Камил-Кьади ттул ниттилгу ссурахъур, ттул щар­ссанилгу ссурахъур. 1944 шинал та Виричунал цIа дулун ккаккан бувсса талатавриву ивкIуну ур роталул командирну ивкIсса жул гъанчу Аьлиев Камил-кьади. Мунан дахьра 19 шин диркIун дур. Ва ивкIусса чIумал ванал уссурвал Аьли ва НухI сагъну буссия. ЦIана миннал оьрчIру бур. Вай хъанай бур Камил-Кьадинал яла гъанми маччалтгу. 90-ку шиннардий «Дагестанская правда» кказитрай бия статья ванал къучагъшиврий жан дуллуссар Югославиянаву тIий бусласисса. Миккун гьаттайн иян лавгссия Сулайман тIисса уссил арс. Виричунал цIа дулун ккаккан увну ивкIшиву жун къакIулссия, та цувагу та талатавриву жандалуцIа хьуну. Дяъвилийн гьаннин Камил-Кьади ккалай ивкIун ур Каспийскалий ФЗУ-луву. Му къуртал бувну бур марцIну ххювардай, — тIий буслай ур Аьбдулкарин, ми ххювардащалсса Камил-Кьадинал дипломгу (свидетельство № 62) ккаккан буллай. Аьлиев Мурат Насруллаевичлул хIакъираву ттучIан оьвкунни ттунма ххуйну кIулсса, жула Ккурккуллал школалий дук­лай бивкIсса, Куматусса Аьлие­ва (Абакарова) ПатIиматлул. Аьлиев Мурат ванил ласнал Насруллагьлул ппу ур. Укун буслай ур Насруллагь Виричунал цIа дулун лайкь хьусса цала буттая: — Ттул ппу Аьлиев Мурат та дяъви байбивхьусса шинал лавгун, та махъра-махъсса кьининин талай ивкIссар душманнащал. Ванал дяъвилул ххуллу байбивхьуну бур Севастополлая, хьхьирил бахьттагьалтрал аьралуннаву. Му чIумала щаву дирну госпитальданийн агьну ивкIун ур. Мунияр махъ гьуртту хьуну ур Сталинградуллахлусса къизгъинсса талатавурттаву, бивтун бур щалагу Европа. Днепр нех лахълахъисса чIумал ва усса батальон плацдарм дургьуну бивкIун бур жула агьамми гужру ялун бияннин. Миккугу автоматчиктурал роталул командирну ивкIсса буттайн захIматсса щаву дирну диркIун дур. Жулва аьрал немецнал аьрщарайн бувххун, Берлиннай ттугъ бивщуну махъгу ппу гьуртту хьуну ур Чехословакия тархъан буллалисса талатавурттавух. Дяъвилия зана хьуну махъ жул нину-ппу Гъумук зий бикIайва. Ппу райсоветрай, нину школалий учительницану бикIайссия. На кIийх увну ура. Жул 4 оьрчI бия – ца арс (на) ва шанма душ. Ца ссу бивкIунни. Вайми сагъну бур. Гъумучату яла жу буттал шяравун Кумав бувкIру. Ппу колхозраву зий ия, цал агрономну, яла председательну. 1959 шинал жул кулпат Дянивмур Азиянавун, Душанбай шагьрулийн бивзуна. Тийхгу бутта агрономну икIайссия. 90-ку шиннардий, тийх питнарду сукку хъанан бивкIукун, махъунмай Кумав зана хьуссару. Буттал ххуйсса дусшиву дикIайва цува куна дяъвилий къучагъну талай ивкIсса, кIилла Славалул орден ларсъсса Ккурклиятусса Сунгъуров Сунгъурдущал ва Буттаев МахIаммадлущал. 2003 шинал дунияллия лавгунни ттул ппу. Мунан кIулну бия цува Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан увну ивкIшиву. ИвчIаннин хъирив излай, кIул буллай икIайва. Горбачевлуйн, Ельциннуйн чичлай икIайссия. Республикалул Ветерантурал советрал председательну генерал Халилов усса чIумал, мунайхчIингу хъирив лаллай икIайва. Амма архив дакъар тIий, ца цичIав бан къавхьуна. Му зат кьурчIи бивзун, къащилул увгьунува ивкIунни. Утти рухI ххарину духьуви тIий ура… Мяйжаннугу вай нукIува дунияллия лавгсса вирттаврал рухIру ххарину духьунссар, къакIулну бивкIмур кIул хьуну, мяйжанмур ашкара хьуну, цала виричушиврия цала наслулунгу, жяматрангу бавну. Му бусравсса, багьа бищун къашайсса даву дурсса, Андрей Борисович Цобдаевлухь хъунмасса барчаллагь тIий бур вайннал оьрчIру, гъан-маччами, щалвагу лакрал жямат. Андрей Борисовичлул кIул бувну бур цаймигу аьрали наг­радарттан лайкь хьусса лакрал вирттал. Ми бур Лениннул орден дулун ккаккан бувсса капитан Кушаев Нурислан Аьбдулмажидович ва гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиев Жамалуттин АьбдулхIакимович. Кушаев Нурислан увну ур 1919 шинал. Дяъвилийн увцуну ур Буйнакск шагьрулул аьрали комиссариатрал. Муниннин лайкь хьуну ивкIун ур ЯтIул ЦIукул ордендалун. Укун чивчуну бур ванал наградной листрай. — Дивизиондалул штабрал хъунама Кушаевлул немецнал ва венгернал чапхунчитуращалсса талатавурттаву ккаккан дурну дур хъуннасса къучагъшиву ва аьрали операциярттай каялувшиву даврил усттаршиву. 1944 шинал ноябрь зурул 23-24-нний хьхьуниву Дунай нех лахълахъиний Нурислан хьхьичIва-хьхьичI жазиралучIан увкIун, шикку 2 батареялул аьра­ли операциярттай каялувшиву дуллан ивкIун ур. Ванал каялувшиврийну жулва аьралуннаща, душмангу махъунай ищун увну, плацдарм дугьан бювхъуну бур. Мунияр махъгу жазиралий талатавуртту най, ца-кIира Венгриянал шяраваллал чIарав (цIарду дурчIлай дакъар – А.А.) душман жула бахьттагьалтран ххуллу кьувкьуну, самоходкар­ттай вай шяраваллавун хьхьичI бувххун бур. Шикку хьусса гуж­сса талатавурттаву жулва аьралитурал бат бувну бур душманнал 2 самоходка, 5 пулемет, 70 саллатI ва хIаписар. Ясирну увгьуну ур душманнал 11 саллатI. 1944 шинал декабрь зурул 5-нний хьхьуниву, Дунай нех лахълахъисса чIумал, Кушаев цала бахьттагьалтращал душманнайн данди авцIуну, плацдарм канища дуккан къадиртун дур. Ми талатавурттаву батареялий каялувшиву дуллай, ванал аьралуннал чIявусса душман ва миннал ярагъ бат бувну бур. Му кьини ванайн цайннагу захIматсса щаву дирну дур, амма му ялагу талай ивкIун ур, душман махъунай ищун аннин. Кушаев Нурислан лайкьссар ХIукуматрал наградалун – Лениннул ордендалун. 23-мур битултрал корпусрал артиллериялул командующий, гвардиялул полковник Матиш, 17-мур декабрь 1944 ш. 23-мур битултрал корпусрал командир, генерал-майор Григарович, 20-мур декабрь 1944 ш. Гвардиялул лейтенант ХIа­санаьлиев Жамалуттин АьбдулхIакимович увну ур 1921 шинал. Дяъвилийн увцуну ур Лакрал райондалул ВК-рал. Укун чивчуну бур ванал наг­радной листрай: — Немецнал чапхунчитуращалсса талатавурттаву, гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиев цува каялувшиву дуллалисса битултрал взвод­ращал Одер нех хьхьичIра-хьхьичI лархъминнавух ивкIун ур. Неххал киямур чулийсса плацдарм кIунттихьхьун ласавриву чIалачIи дурну дур хъуннасса къучагъшиву. Немецнал кьаст лархIуну дур Ламперсдорф тIисса шяраваллил чIарах бувккун, переправа дургьуну, жулва аьралуннан ххуллу кьукьин. Гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиевлул цалва взводращал цукссагу гуж ххишаласса душманнал аьрал махъунмай бищун бувну бур. Мунал каялувшиву дуллалисса взводрал бат бувну бур 140 немецнал саллатI ва хIаписар, 13 пулемет, 3 бронетранспортер, 2 танк. Зевххуну бур немецнаща 1 пушка. Гвардиялул чIивима лейтенант ХIасанаьлиев лайкьссар ХIукуматрал наградалун – Лениннул ордендалун. 1-мур мотострелковый батальондалул командир, гвардиялул капитан ЧIижнев. Амма яла аьралуннал хъуниминнал хIукму бувну бур ХIасанаьлиевлун, Лениннул орден къадуллуна, ЯтIул ттугълил орден дулун. Наградной листрайгу чивчуну бур: Лайкьссар хIукуматрал наградалун – ЯтIул ттугълил ордендалун. Му хIукмулул лув укунсса къулбасру дур: Командир 29 гвардейской мотострелковой Унечской ордена Б. Хмельницкого 1 степени бригады – гвардии полковник Ефимов, 1 март 1945 ш. Командир гвардейского танкового Уральского – Львовского добровольческого корпуса гвардии генерал-лейтенант танковых войск Белов, 7 март 1945 ш. P.S. Цумур, ци даражалул духьурчагу, дяъвилул цIараву лайкь дурсса наградалул кьадру-кьимат хъунмассар. Жунма пахру буссар ми ларсъсса гьарицагу лаккучуная. Лениннул орден ва ЯтIул ттугълил орден лайкь дурсса Кушаев Нурисланнуя ва ХIасанаьлиев Жамалу­ттинная гьарта-гьарзану кIул хьун ччива. КIул хьун ччива ми цумур шяравасса буссарив. Вай вирттаврал наслу, гъан-маччасса бухьурча, тавакъюри жучIан оьвчаву. Оьвчияра ва номерданий: 89285790564.