Жулва вирттал

Ванияр кIира шинал хьхьичI Гъумучиял лицейрал 9-мур классраву дуклакисса Къажлаев МахIаммадхан Ансардул арснал «Судьба семьи в судьбе республики и страны» тIисса докладран Республикалул КIулшиву дулаврил министерствалул лавайсса кьимат бивщуна. Муниву МахIаммадханнул бувсун бия Къажлаевхъал тухумрал тарихрая, республикалул ва билаятрал оьрмулуву агьамсса кIану бувгьусса цала гъан-маччациринная. Оьрмулул гьарцагу аралуву хьхьичIунсса пишакартал чIявусса бувккун бур ва тухумрая.
Хъунмасса захIмат бувну бия ванал миннаясса материаллу, суратру датIлай, наградарттал документру цачIун буллай. Чансса бакъар вайннал тухумраву Хъун дяъвилуву гьуртту хьусса виртталгу.

Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьусса вай гьантрай жунгу пикри хьунни миннаясса МахIаммадханнул материаллу рищун.
Гьашину лицей къуртал буллалисса МахIаммадханнунгу чIа тIий буру тIайлабацIу. Укканнав виятугу билаятрал цIа гьаз дурсса чиваркIуннан, уздансса тухумран, винма эбратранну хьуминнан лайкьсса чув!

Гьар кIани-кIанттай лаккучунах луглай
Къажлаев Загьиди увссар 1919 шинал Гъумук хъудугьу-усттарнал кулпатраву. Ппу ччяни аьпалухьхьун лавгун, Качар, Муъминат ва Загьиди ливчIссар ятинталну.
Гъумук арулва классгу къуртал бувну, дуклан увххун ур МахIачкъалаллал музыкалул училищалувун, халкьуннал инструментирттал отделениялийн. Ххаллилну бищайсса бивкIун бур тар. Амма цайми дуккаврил идарар­ттаву дуклакисса гьалмахтурал: «Жу бигьалаглантIиссару, ина тIурча макьанну руцлай жу бялахъан буллантIиссара», — тIий, кьякьлухун ихьлай, бизар шаврил, 2-мур курс къуртал байхту дуккаву кьариртун дур.
Муния махъ Бакуйн лавгун, тийх финансовый техникумравун дуклан увххун ур. Тиккува айивхьуну ур аэроклубравун занай. Тани летчик хьун хияллай ивкIун ур сайки гьарцагу лакку оьрчI. Му бакъассагу, аэроклуб ганан кIилчинмур къа­ттану хьуну бур — тикку уквасса паек булайсса бивкIун бур.
1938 шинал тIайла увккун ур Тамбоврайсса летчиктал хIадур байсса училищалувун. Му къуртал бувну махъ Загьиди ивтун ур тиккува конструкторну. Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьукун, дяъвилий пилотътал биял хъанай бакъанугу, га, дяъвилийн гьан къаувну, жагьилсса пишакартал хIадур буллан гиккува ацIан увну ур. 1942 шинал тIайла увккун ур пишакаршиву ларай дан. Махъ тIайла увккун ур аьралуннавун хьхьувай бомбарду бичайсса авиациялул летчикну.
1943 шинал гитлердул аьрал бавчуну бур Курскаллал дугалийн. Амма ми байщун бувну бур авиациялулссагу гужирдал хIарачатрайну. «Хьхьурайсса тиноходру» цIа дирзсса У-2, По-2 самолетирттал, ялун урган духну чIалай, душманнан нигьачIисса дакъахьурчагу, хьхьурай чIу-чIитIгу бакъа, хархаварвагу бакъа душманнайх рищаву дайсса диркIун дур. Къажлаевлул кьатI бувну тамансса душманнал аьралгу, ххит дурну дур техникагу. Га цайми самолетирттайгу леххайсса ухьун­ссия, архнияту бивтсса бомбардугума душманнайн тIайла бацIайсса бивкIун бур. Га шинал Загьиди бомбардащал ххявххун ур Варшавалийн ва Будапештрайн. МуницIунма ярагъуннил ва дарурттал дузал буллай ивкIун ур партизан.
Душманнал къинттуллухунсса ирглийсса рейдрая мукьах, дяъвилул дазуя дуклакисса ванал самолет дирирну дур биту-ххитулухьхьун. Кьуниясса ккулларду щусса самолетрай леххан бюхълай къабивкIун бур, амма авиациялул вирдакI кIулсса пилотнаща бювхъуну бур самолет жулламур дазуй ликкан дан. Летчик ва штурман-радист 20-30 километралийх бахьтта бавчуну бур цала частьрачIан бияннин. Совет солдатначIан бакIрайн багьайхту ххари хьуну бур. Амма гай ца бу­ссарив кIул хьуннин чIаттиравун бавкьуну бур, архсса рейдрай самолет дурцуну нанийни, экипажрал цинявппа документру ва пагонну частьравува кьабивтун бивкIун бур. Шанма гьантлий гай аьрщарал вивсса чIаттираву бивкIун бур. Гайннай зулму къабарчагу, дукра дурагу къадуллуну дур. Частьраву тIурча гай ливтIусса ххай бивкIун бур. Мукьилчинмур кьини частьрава гайннал хъирив бувкIун бур. Хъуниминнахь бувсун бур задание биттур дуршиву.
Ца ппурттувугу кIинттул хьхьурай ччуччия духларгун, Загьидинан багьну бур вацIлуву самолет ликкан дан. Бякъакъин, къувтIив бичлай тамансса гьантри лавгун бур. Цукун-бунугу ххассал хьуну бур. Амма гикку аьвкъуну ревматизмалул дяъви къуртал хьуну махъгу инжит уллай ивкIун ур.
Цува ци шагьрулийн бакIрайн агьарчагу, Загьидинал цавагу ду­ссукъатта лях гьан къабайсса бивкIун бур, ватанлув лякъинсса ниятрай луглай. Сайки гьарца кIанттай лагу-лякъайсса ивкIун ур. Румыниянаву Къажлаевлул экипажрайн тапшур бувну бур щавурду дирми ххилан. Санитартурал гай самолетрачIан биян баннин, летчиктал бивкIун бур щавурду дирсса аьскарнал ялтту буклай. Му лахIзалуву Загьидинан бавну бур «Вай, дадай, вай дадай», — тIисса цIуру-кIуру. Ниттил мазрайсса махъ бавну, Загьиди ганачIан гъан хьуну: «Ина часса ура?» — куну цIувххуну бур. «Дагъусттаннаясса ура, лаккучу ура», — увкуну бур. Загьидинал га анавархъиндарай самолетрачIан иян увну ур. «РяхцIалку шиннардий ганал бувсуна ттул буттал цува бивкIулуща ххассал увсса куц. Тичча гьаз шайхту, самолет душманнал ххит дурну диркIун дур. Ганал бувсуна цIа-бакI, часса уссарив», — буслай ур летчикнал арс Бадави. – Цуксса хIайпнугу, ттуннив дакIний къалирчIунни. Буттан дяъвилиясса хаварду буслан бувагу къаххирая. ДакIний бур, дяъвилия махъ бу­ттащал дус хьусса Совет Союзрал Виричу Георгий Данилович Ильяшенкон, жуннийн увкIсса чIумал пилотнал шлемрайну бувчIуну ппу дяъвилий талай ивкIшиву, стендрай рищун сурат дула тIий ивкIсса: «Жува летчикталлу, куннащал кув хIала-гьурттуну буру, вилмур суратгу жулминнул чIарав лахъан аьркинссар чара бакъа», — тIий ия га. Амма буттал: «Ва лавгсса ишри. Му хIакьину щин аьркинссар?» — куну, къадуллуна ганахьхьун сурат.
Загьиди гьуртту хьуну ур Венг­риянавусса дяъвилувугу. Ца райондалий гай чяхир дайсса кIанттайн бакIрайн багьну бур. Ххувшаврил савлугъран хIачIангу ччай бивкIун бур, чяхир загьру къабивчусса душивугу цукунни ххал дантIисса? КIуну бувтун, ххал дурну махъ хIарчIун дур.
Германнаву дяъви къуртал шайхтува байбивхьуну бур аьрал Дальний Востокрайн бичлай. Совет Союз гьуртту хьуну дур Япониянавусса дяъвилувугу. Загьиди Къажлаев му дяъвилийгу гьуртту хьуну ур. Дяъви къуртал хьуну махъ майорнал чиндалуву, авиациялул полкрал хъунаману гихунайгу къуллугъ буллай ивкIун ур авиациялуву. Ванал полк бивхьуну бивкIун бур Китайнаву.
Ватандалийн Загьиди зана хьуну ур 1947 шинал. Зий ивкIун ур Гъумук райисполкомрал отделданул хъунаману. Яла дуклан увххун ур Москавуллал торговый институтравун. Мугу къуртал бувну, зий ивкIун ур Каспийскалий. Музыкалул училище кьабитарчагу, музыкалухсса ччаву бусса оьрмулий къалерщун дур ванаву. Цащалва дяъвилул цIаравух бувксса мандолиналий ругу-руцлай, ххаллилну учайссия лакрал халкьуннал ва оьруснал аьра­ли балайрду. Арснал кулпатраву хIурматрай ябуллай бур буттая аьпалун ливчIсса мандолина.

Чув гъаргънавав вил хъару?
Агарда жува ватандалухлу жанну дуллуминнал аьпа ябан жущава шаймур къабарча, гайннал цIарду абадлий духлагантIиссар.
«Къажлаев Шамил Ибрагьимович, ш. Гъумучи, Лакрал район, аьрайн увцуну ур 1942 шинал Лакрал ВВК-лул. Рядовой. ИвкIуссар дяъвилий» — «Аьпалул луттиравасса» бувагу вай махъру ливчIун бур жандалий жард къаувкусса жагьилная.
Гьай-гьай, Къажлаев къаивкI­ссар рядовойсса солдат, га пилот ушиву ва дяъвилийн Ттуплислия уцаву хIисав барчагума. Амма ци бухьурчагу, «Аьпалул луттирава­сса» бахилсса мукъурттилгума абад дурну дур дяъвилия зана къавхьуминнал цIарду.
Дяъвилул авиатортурая – Шамил Къажлаевлуя ва Аьбдул Аьдуев­луя ттухь бувсунни жула хъунасса профессор Эса Халидович Аьбдуллаевлул, мунихлуну мунайн дазу дакъа барчаллагьрайгу ура.
«Пилот Къажлаев Шамил талай ивкIун ур Украиннаву. 1944 шинал Румыниянавун ххявхсса чIумал ванал самолет дакъа хьуну дур. Ва чIивисса информациялийн чул бивщуну, на айивхьура луглай. Тамансса къуркъабацIурдая махъ ттухьхьун диривунни, на хьул бишин ансса, кIюласса духьурчагу, ххал. Ттуща бювхъуна Шамил Къажлаевлул уссил душ Лайла ХIусмановна лякъин. ЦичIав балжисса цищава бусан къабю­хъарчагу, ганил махъ буллуна цила ниттихь Жаннат МахIмудовнахь цIухху-бусу бан. 2004 шинал Жаннат МахIмудовна МахIачкъалалив бувкIсса чIумал на ганичIан телефондалувух оьвкуссия. Ганил махъ буллуна Шамил Къажлаевлул суратгу тIайла дурккун, ганая цинма кIулмур бусан. Ганиясса чагъарданух ялугьлай хъунма хIал къавхьуна. Жаннатлул чагъарданий чивчуну бия укун:
«Вил тавакъю биттур буллай, кIулли ва так зунгу, зул миллатран бакъасса, жунмагу аьркинсса иш бушиву.
1916 шинал увсса хъунама арс МахIаммадлул марцIсса ххювардай къуртал бувссар Ттуплисуллал политехнический институт. Ххуйсса студент хIисаврай га кафедралийва ацIан увну ия. Га ия бучIантIимур яргсса жагьилсса пишакар. Амма репрессиярдал чIумал увгьуну дуснакьрайн увцуну нани ххуллий хьумур къакIулну ивкIуну ур.
Шамил ия кулпатраву кIилчин­ма арс. Мачча-гъаннал ва гьалмахтурал дакIнийн бичавурттайн бувну, га ивкIун ур тяхъасса, гьавас бусса, мукъуй ацIан кIулсса, лагма-ялттуцириннангу ххирасса жагьил. Хъинну ххирая ганан мотоциклетрай занан. Буслан бикIайва кIюрххил увккун ссятурдий занан икIайва тIий. Амма, чIун наниссаксса мотоциклетрай заназаву чунчу куну, лехлан хияллай, школалий дуклакиссагу, муния махъссагу чIумал занай ивкIун ур личIи-личIисса кружокирдайн. Махъ тIурча щалла чIун ДОСААФ-рал леххултрал школалий гьан дуллан ивкIун ур.
Дяъви байбивхьуну цалчинсса гьантрайва Шамиллул хIукму бувну бур хушрай талан гьан. Ниттил ПатIимат Аьбдулхаликьовнал дакIнийн бичавурттайн бувну, Шамиллул ччя-ччяни дяъвилия чагъарду чичайсса бивкIун бур: «ЦIуллуну-сагъну ура, гьаваллавусса талатавурттаву гьуртту хъанай ура», — тIий. Га талатисса кIану кIулну къабивкIун бур. ХIалли-хIаллих чагъарду чIал-чIалну букIлай байбивхьуну бур. Яла тIурча бувагу къабукIлан бивкIун бур. Кулпат аьраттал бувккун, аьрали комитетрайн бувккун бур, амма мяълумну цичIав кIул бан къабювхъуну бур. Барзру лавгун махъгу ганая цукунчIавсса хавар къабивкIун бур. Дяъви къуртал хьуну махъ, гъан-маччанал чагъарданун дуркIун дур, аьрали летчик Къажлаев Шамил заданиялия зана къавхьуну, ятIа-тIар бакъаминнал сияхIраву уссар тIисса жаваб. Гъан-маччанал дард цукунсса духьунссия? Нину-ппу дунияллия гьаннин умуд къакьукьлай бивкIун бур, цала язисса арс чув-унугу ялапар хъанай ухьунссар, та-унугу ватандалийнай зана хьунссар тIий, чуврив яхъанай усса ур тIисса тIардайн бувну. Шамиллун цала нину-ппу, ватан, миллат дазу дакъа ххирашиву хIисавравун лавсун, цаявасса хавар баян къабувну цукунчIав къаацIантIиссия га.
Шамилчинма арс Апанни чIивину унува ивкIуну ия. Ттул лас ХIусман Ибрагьимович ия институт марцIсса ххювардай къуртал бувсса, энергостройрал аралуву ххаллилсса пишакар. Цавува бусса гьавас ва кIулшивуртту харж дуллай ия цанна ххирасса даврил цIаний — Гуржиянаву электростанциярду буллалаврин. Лахъисса чIумуй инжитну ивкIун, 1981 шинал га дунияллия лавгунни.
Миннал шанма ссил – Миясатлул, Умаматлул ва РайхIанатлул ларсуна ларайсса кIулшивуртту: Миясат бия инженер-технолог; Умамат – хIакин-радиолог, медициналул элмурдал кандидат; РайхIанат – физик, физико-математикалул элмурдал кандидат. Ибрагьим Къажлаевлул кулпат бия хъинну бавкьусса. Нитти-буттая оьрчIан ирсирай дирну дия захIмат ххирашиву, лагма-ялттуначIан хIурмат бушиву, ссаяргу цалва миллатрахсса ва ватандалухсса ччаву. Ттуплислив ялапар хъанай бухьурчагу, ччя-ччяни лагайва Гъумукун, ххирая гайннан зунттал гьава, Дагъусттаннал эмаратсса тIабиаьт. Тайнная бивзминналгу ларсунни ххаллилсса кIулшивуртту, бувккунни лайкьсса инсантал, чув ялапар хъанарчагу цала ппухълуннал мина, ватан тачIав хъамакъаритай».