Вайннал къучагъшиву абадссар

saj_3Вай гьантрайрив на хьунабавкьура Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилий ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Лениннул ордендалун лайкь хьусса Къушаев Нурисланнул ва ЯтIул Ттугълил ордендалул кавалер ХIасанаьлиев Жамалуттиннул оьрчIащал ва гъанчунащал. Вай вирттаврая чивчуну буссия «Илчи» кказитрал 23-мур номерданий.

Андриана Аьбдуллаева
ЯтIул ттугълил орден дулун ккаккан увсса ХIасанаьлиев Жамалуттин ШавкIуллал шяравасса ур. ЧIярусса шиннардий ва ялапар хъанай ивкIун ур Хасаврай.
Миккува бувккуну бур 7 класс.
Яла зий ивкIун ур гийхва Сталиннул цIанийсса артельдануву. 1942 шинал август зуруя декабрь зуруйн бияннин Жамалуттин каялувшиву дуллай ивкIун ур обороналул давурттив дуллалисса взводрай МахIачкъалалив. 1943 шинал март зуруй хушрай лавгун ур дяъвилийн. Жамалуттин талай ивкIун ур 29-мур гвардейский минометный бригадалуву. Ва бивкIун бур 1-мур Украиннал фронтрал 4-мур танковый армиялул бригада. Жамалуттин взводрал командирну ивкIун ур. Украиннава Германнавун бияннинсса лахъисса, цIарал ччувччуну нанисса дяъвилул ххуллу бивтун бур Жамалуттиннул. Гьуртту хьуну ур Украина чапхунчитурая тархъан буллалисса къизгъинсса талатавурттаву. Львов, Перемышль шагьрурду тархъан бувну махъ жулва аьра­луннал лихъан бувссар немец Польшанал аьрщарая. Жамалуттин гьуртту хьуну ур Жешуа, Барануа, Глогау, Котбус тархъан буллалисса, мукунма немецнал шагьру Ютерборграй хьусса талатавурттаву. 1945 шинал февраль зурул 10-нний, 4 цаймигу саллатIнащал, комадирнал гьан увну ур Жамалуттин Одер неххайхсса ламуйн разведкалий. Муния махъ жулва аьралуннаща неххайх лахъан бювхъуну бур. Февраль зурул 22-нний (1945 ш.) ХIасанаьлиевлухьхьун дуллуну дур ванан Совет Союзрал Виричунал цIа дулаврищал барча уллалисса, генерал-полковник Лелюшенкол къулбасращалсса, телеграмма. Амма му награда къучагъсса аьраличуначIан къадирну дур. Дяъвилул цIараву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Жамалуттин ХIасанаьлиевлул лайкь дурну дур личIи-личIисса бусравсса аьрали наградартту. Миннувух дур ЯтIул Ттугълил орден (12 март, 1945 шин), ЯтIул ЦIукул орден (13 май, 1945 шин), медаллу «За оборону Кавказа», «За взятие Берлина», «За освобождение Праги». Цанна Совет Союзрал Виричунал цIа дуллалишиву бусласисса телег­раммарив ивчIаннин жиплуву ядурну ивкIун ур. Архиврдавун, личIи-личIисса инстанциярдайн чичлай, хъирив уклай, цичIав бан къабювхъуну бур.
Дяъви къуртал хьуну махъ, 1946 шиная 1967 шинайн ияннин, Жамалуттин зий ивкIун ур тава цува дяъвилийн гьаннин зий ивкIсса артельдануву Хасаврай. Муния махъ зий ивкIун ур промкомбинатрай. Жамалуттин дунияллия лавгун ур 2003 шинал. Ванал бур 7 оьрчI.
Укун дакIнийн утлай бур цала ппу Жамалуттиннул душру ХIасанаьлиева ПатIимат, ХIасанаьлиева Зумрижат, Тумалаева Марижат ва Къаяева Рукьижат.
— Жул ппу Жамалуттингу, нину Бикагу (Къаяева) уздансса агьлу-авладрал оьрчIру бивкIун бур. КIивагу чурххал бюхттул­сса, сахIибулхайр дусса бивкIун бур. Хъинну эшкьи-ччаву хьуну бувцуну бивкIун бур цаннан ца. Ппу дяъвилийн увцусса чIумал ниттил лякьлуву бивкIун бур. ЧIун чIирисса дуну, буттан муния хавар къабивкIун бур. Бутта дяъвилийсса чIумал, 1943 шинал февраль зуруй увну ур жул хъуна-хъунама уссу Аьбдулбасир. Немец КкавкказначIан гъан хъанахъисса чIумал нину, му чIивисса оьрчIгу ласнал ниттичIа кьаивтун, къанаврду дуклан ларгун диркIссар. Дяъвилул шиннардий звеньевойну диркIссар. ЧIярусса, тухумрал цIа кусса арцу-муси дуллуссар дяъвилун кумагран.
64 шин дурну дур нитти-буттал цачIу оьрму бутлай. Щалва оьрму вайннал цанная ца рязину, цанная ца ххарину бувтун бур. Бутта ивкIуна 2003 шинал. Цува ивчIан нанисса чIун ганан дурчIуна. Тахлий ванайн ттиликIну уттудирхьуну дия нину. Та шихуннай кIурадаен дувара, махъра-махъсса ккаккан ччай дурча увкуна. Яла таних уруглайгу ивкIун, цахва цува ясин буклай авчуна. Ряхва зурува, февральданул 22-сса кьини, нинугу диркIуна. ЧиваркIуннал байрандалул кьини бутта цувалу къаитан ганачIан ларгуна. РухI дуклакисса чIумалгу жухь, оьрчIахь, цачIу, куннал кув бувгьуну бикIияра тIий, кIирагу ка чIуен дурну ккаккан дуллай дия. Укун бусса оьрмулий ччаву ядурсса кулпатру хIакьину чIявусса бакъахьунссар. Жу 7 оьрчI буру: 4 ссу, 3 уссу. Бу­ттан Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан дуршиву бус­ла­сисса телеграмма дуркIун диркIссар ШавкIрав, бутта дяъвилийсса чIумал. Дяъвилия увкIун махъгу бутта икIайссия «на чагъаруннийсса Виричура» тIий.
Бусса оьрмулий, тIайламур бацIантIишиврийн мукIруну, хIукуматрайн, партиялийн вихну, цалла лайкь дурсса награда дулунцIа ялугьлай уссия. Бутта ия хъинну цала къушлий дакI цIуцIисса, кулпатгу, оьрчIругу ссахчIав мюхтажну битан къа­ччисса, яхI-къирият дусса адамина. Цувагу загълунсса, ка барачатсса адимина ия. ТачIав къушливун ачIа къаучIайва. Ххуйну авцIуссар жул бутта 8 оьрчIащал лас акъа ливчIсса цала ссил Ххамисатлул чIарав. Танилми оьрчIругу цалва оьрчIаяр личIи къабайссия.
Ссил акъассагу, чIявусса гъан-маччанал чIаравгу авцIуссар. Буттал муксса сий дияхха шяраву, мюрщи оьрчIру ганал бакIрайн хъа буллан бикIайва. Шяраву жул ниттилгу сий дия, ганищал маслихIат ккаккайва, ганил мукъух вичIидишайва. ХIасил, вай дунияллийн цаннан ца куну лявхъусса инсантал бия. Дяъвилия зана хьуну махъ бутта зий икIайссия бытовой обслуживаниялул комбинатрай, усру дай цехрал хъунаману. Мунияр махъ Хасаврай ххуллул участокрал хъунаманал хъиривчуну. Гьар мудангу жяматийсса давурттугу чан къашайва. Чув ухьурчагу, сийлий, хIурматрай икIайва. Мунайн оьвчайва горкомрал заседаниярттайн, дуклаки оьрчIащал хьунаакьин школардайн.
Буттал диялсса аьрали наг­радартту дия. Амма ми лачIлан къаикIайва. «ЧIявусса буссар ласру, арсру аьрая зана къавхьусса, миннал хьхьичI пахрулун лаххавив на наградартту», — тIун икIайва. Цува сагъну личIаврия нач хъанахъисса куна икIайва. Ниттил ва буттал жу, циняв оьрчIру, ххуйсса тарбиягу дуллуну, ларайсса кIулшивурттугу ласун бувну, жулва-жулва оьрмулул ххуллийн бивчунну. Миннал жуву тарбия дурна тIайлашиву, узданшиву. «Щялмахърал ликри кутIассар, тIайламур бусияра мудангу», — учайва. «Зува чIиви-хъунсса къуллугърай бухьурча, цаманан бан шайсса кумаг бувара», — учайссия ялагу бу­ттал. — На зий бура Кировский администрациялий делордал управляющийну. Буттал аманат бувсса куццуй, ттуйнма багьай­сса масъаларттаву гьарица инсаннан кумаг бан хIарачат бара, – тIий, буслай бур ПатIимат.
Шиккува учин, ПатIимат цуппагу ххаллилсса буттан лайкьсса душ бур.
Явара ванилгур дусса аьра­ли награда, ЦIуссалакрал райондалий дяъвилул ишру нанисса чIумал лайкь дур­сса. ЦIуссалакрал агьлу дяъвилул иширттава буккан бувну, Новостройрал кьанив бизан був­сса чIумал, ПатIимат, хьхьу-кьини къаувкуну, миннал дуки-хIачIиялулсса, бацIансса кIанттулсса буллай лечлай бивкIссар. Ванил чIявусса ли­хъачалт бигьалагай зонардайн тIайла бувкссар.
— Центробанкрал хъунама Сиражуттин Илиясовлул тту­хьхьун буллуна машина, гьарца кьини бутIайва бензингу. КIюрххицIунмай, ссят ххюра хьусса чIумал, батIайссияв Новостройрайн. Яла та заседаниялий ххалбивгьусса масъалартту щаллу буллан бикIайссияв, — тIий бур ПатIимат.
СияхIру дурну, цумур шярава циксса инсантал буссарив, цуманан ци аьркинну дуссарив, ми диян дуллай занай бивкIун бур. Та ппурттуву дурсса хъуннасса даврихлу 2000 шинал ПатIиматлун дуллуну дур «За заслуги перед Отечеством» 2-мур даражалул ордендалул медаль. «За мужество, отвагу и самоотверженность, проявленные при оказании помощи федеральным войскам в разгроме бандформирований», — тIий чивчуну бур Аьрасатнал Президент В. Путиннул хIукмулий.
— Жул бутта ия гьармунил пикри байсса, хIисав ду­сса адамина. Му икIайва жухь кIулшивуртту ласун аьркинссар, амма дуккаврицIун чара бакъа канил касмугу аьркинссар, даву дакъаний ччатI букан тIий. Мукун жу, душру, дуруххан, щащан лахьлахьи бувнав, арсурваврангу ссяткарнал касму лахьхьин дурна, — тIий буслай бур ПатIимат, цIунилва-цIунил буттал ххуй-ххуйсса хасиятру дакIнийн дичлай.
— На чIивисса чIумал ттун дакIнийри жучIана Ростовраясса Юрзин Петр Алексеевич тIисса аьрали корреспондент увкIсса. Му буттая бавну, мунащал хьунаакьин увкIун ия. Му ия «По стопам отцов» тIисса лу чичлай ура тIий. Му лу бувкссарив, къабувкссарив къакIулли, — тIий бур Жамалуттиннул душ Марижат.
ХIакьину Жамалуттиннул оьрчIал оьрчIру ларайсса кIулшивурттугу ларсун, ххаллилсса хIакинтал, юристал, учительтал хьуну, цалла-цалла давурттай бусравну бур. Лайкьсса наслулия ххарину духьунссар Жамалуттиннул рухIгу.

Лениннул орден лайкь дур­сса Къушаев Нурислан Ххутрал шяравасса ур.
Ва гьуртту хьуну ур Польша, Венгрия, Румыния тархъан буллалисса талатавурттаву. Лениннул орден дулун ккаккан баннин ванан ЯтIул ЦIукул орденгу дуллуну диркIун дур. Укун буслай бур Нурисланнуя ванал арс ва гъанчу.
Къушаев Макьсуд, ссура­хъу:
— Нурислан чIивисса чIумал буттащал Кубаннайн лавгссар. Тийх Славинск тIисса станицалий 5 уссил (ттул буттал, Нурисланнул буттал ва 3 жул буттауссил) цачIусса ттучан бивкIссар. Къазахънал янна дурухлай, дахлай бивкIун бур. ГайнначIа янна дурухлай ивкIун ур ГьунчIукьатIатусса Исмяил тIисса адамина. Нурислангу гиккува гимназиялуву дуклай ивкIун ур. Совет власть дирхьукун, гай гьарзатгу кьариртун, ми шаппайн ливхъссар. Нурислан увхссар Щурагь рабфакравун. Ванал чIивима уссу ва ссурахъугу миккува дуклай бивкIссар. Дяъви байбишайхту, мичча увцуссар Нурислан дяъвилийн. Ванал чIивима уссу тIурча шяравун увкIун, кIичча лавгссар.
Му ятIа-тIар бакъа акъа хьу­ссар. Нурислан гьан увну ия цал артиллериялул училищалувун Москавлив. Гьунар бусса, итххявхсса жагьил ивкIун ур. Училище къуртал бавайсса чIумал, хIаписартурал чиннугу дуллуну, циняв душманнащал талан тIайла бувккун бур. «ЧIярусса талатавурттаву гьуртту хьуссара, неххардийх лавхъссара. Ххуйсса командиртал буссия. Гайннал дулун ккаккан дурсса наградартту дуссар, дучIан аьркинссар», — тIий ялугьлайна икIайва. Къизгъинсса талатавурттаву 2-3 щаву дирну ивкIун ур. Махъра-махъ киямур канийн захIматсса щаву дирну, мушакъат хьуну, госпитальданий ивкIссар МахIачкъалалив. Гичча увккун махъ бувссар кулпат. Дяъвилия увкIун махъ Нурисланнул къуртал бувссар педучилище. Зий уссия райкомрал аьрали отделдануву, яла райпорал хъунаманал хъиривчуну. Мунияр махъ учительну зий айивхьуссар. Зий ивкIссар Убрав (байбихьулул школалул заведующийну), КIамахъалив, Хъанарив. ЧIярусса шиннардий ивкIссар Ххутрал 7 класс бусса школалул директорну. Зий уна къуртал бувссар 2 шинайсса – учительский институт, яла – университет. Парторгну икIайссия жулла ва цайми шяраваллаву.
МарцIсса, тIайлашиву ччи­сса, хасиятрал аьчухсса икIайва. Ххирая хъамал. ЧIиви-хъунсса ххарисса иш хьурча щин-бунугу, му шюшин аьркинссар тIий, цачIанма оьвтIун икIайва.
1945 шинал, ва дяъвилия зана хьусса чIумал, на 7 класс бувккусса жагьил ура. Нава Нурисланнул хъатIий къавтIий дакIнийри. Чурххал бюхттулсса, ккаккан ххуйсса ия. Мунан буцинсса душних луглай бикIайва. Яла цаярва кIира-шанна шинал чIивисса ттул ссурахъу бувцуна.
Махъ Ххутив, оьрчIру чан хьуну, школа лавкьукун, нава Хасаврай школалий кIану лявкъуну, гилун увцуссия (шк. №3). Биологиялул, химиялул дарсру дишайссия. Цаппара шиннардий гиккугу ивкIун, Нурислан къутандалийн Сангардал школалул директорну ачу тIий оьвтIий, гихун лавгссия. Гиха яла Хасаврайн ивзссар.
Хасаврай Ххутрал 100 хозяйство дуссия таний. ИвкIуссар Хасаврай, оьрмулул 82 шинаву. Ванал кулпатгу ххуйсса, иминсса инсан бия. Вай куннан кув бавкьусса лас-щар бия. Нурисланнул 4 арс, 1 душ буссар. Циняв цалва-цалва кюрттай бур. Хъунама арс АьвдуллатIип художник ур. Ванал ца душ, ца оьрчI бур. Ялапар хъанай ур Хасаврай. КIилчинма арс МахIаммадсадикь Астраханнай ур. Ва ккарччал хIакинни. МахIаммадсадикьлул арснал Пайзуллагьлул 2 образования ларсун дур. Къуртал бувну бур университетрал юридический факультет ва медакадемиялул стоматологиялул факультет. Ванал цува заллусса поликлиника бур. Шамилчинма арс ТIагьир строитель ур. Ванал 2 арс, 1 душ бур. Цаннал юридический къуртал бувну бур, ца Новостройрай пенсионный фондрай зий ур, архIала аспирантуралувугу дук­лай. Душнил къуртал бувну бур педуниверситет. Нурисланнул мукьилчинма арс Абакар инженер ур. Ванал ца оьрчI, ца душ бур. Арснал 2 институт архIал къуртал бувну бур.
ХIасил, къучагъсса Нурисланнул цIа лайкьну дуручлачи­сса, итххявхсса наслу бур.
Нурисланнул аьрали форма ва аьрали наградартту хIакьину бусраврай ядуллай ур кIилчинма арс МахIаммадсадикь.
Къушаев ТIагьир, шамилчинма арс:
— ХIаз бизансса иш бакъарив, ттул нину ва ппу цаннан ца хьунабавкьуну бур госпитальданий. Жула шяравасса СалихIат тIисса душ (ттул нину) Фрунзе шагьрулия цила ниттиуссичIату шаппай най бивкIун бур. Гьанжилив бавну бур цала шяравучу (ттул ппу) дяъвилий щаву дирну госпитальданий усса ур тIий. Лавгун бур мунах бурган. Му чIумал гикку буттах буруглай бивкIун бур ганал ссу Къисттаман (ванил ласгу дяъвилий ливчIун ур). Душ лагайхту, бу­ттал гания цIухху-бусу бувну бур. Яла ссийхь увкуну бур: «Инава Ххутив лавгукун, кIанихь ссихI дукки, кIари ттул буцай душ»,- куну. Муна мукун, 1946 шинал хъатIигу бувну, бувцуну бур ттул нину-ппу цаннан ца.
Бутта гьуртту хьуну ия Польша, Венгрия, Румыния тархъан буллалисса талатавурттаву, «Дунай нех лахълай чIявусса аьралитал бювкьуна, гьузун къакIулсса буну тIий», — буслан икIайва. Будапештлив захIматсса щаву дирсса бутта ккуллардал цIарава уккан увну ия Шура тIисса медсестранал. Му цайна цува увкIун ия полевой госпитальданий.
Буттал чурххаву цIалцIи дия. Танийва полевой хирургнал (гуржиричу ия тIар) увкуну бия: «Къадуркна кьарити, мунил вин зарал къабантIиссар. Дуклан пайда бакъар, му нигьачIисса кIанай, къюкIличIан гъанну дур»,- куну. Махъсса шиннардий яла цIадурксса хирург Аскерханов уссия му цал дукканна тIий. Ци савав хьуссияв, бутта къалавгуна.
Бутта тачIав оьрчIан ссайгъат бакъа къаучIайва кьатIату. Школалий, цайминнащал куна, жущалгу кьянкьасса икIайва. Низам ххирасса ия. Ппу ивкIунни 2001 шинал. 10 шинава (2012 шинал) диркIунни нину.
Къушаев Тимур, ссурахъил оьрчI:
— Ттун Нурислан ххуйну дакIний ур. Ва ттул буттал ссурахъу ия. На школа къуртал бувкун мединститутравун уххан ччай уссияв. Буттал оьвкуну, Нурислан нюжмардий кIийла-шамийла учIайссия жучIан ттун химия, биология лахьхьин дан. На школа мусил медальданий къуртал бувссия. Биология ва химия ттун хъиннура ххуйну кIулссия. Школалия биологиялул республикалул олимпиадалийн гьан увну, 2-мур кIану бувгьуссия. Буттауссу Нурислан гьунар бусса, унгу-унгусса педагог ия.
Кьянкьасса, тIалавшинна дусса икIайва.
Ва ия шяраваллил жяматран эбратрансса адамина. Ва кIулминнаву ванал хIурмат къабансса акъассия. Цалва бусса оьр­мулий хIукуматрайнгу, партиялийнгу хъуннасса вихшала дуну икIайва. Ванал лахьхьин бувмур, ванацIа лавхьхьумур ттун тачIав хъамакъабитанссар.