Дагъусттанлувталгу аьламрал цIурттавух

bft_5Апрель зурул 12-нний Космонавтикалул кьини духьувкун, гьай-гьай, жун хъинну ччай бия Совет Союзрал Виричу, летчик-космонавт Муса Маннаровлуйн оьвкуну, щалвагу лакрал миллатрал цIанияту му барча уван, ца-кIива суал мунахьхьун булун. Амма Муса Ххираманович лякъинсса хIарачат ссайнчIав къабувккунни, кьинил-кьинибархан оьвтIий жуща му лякъин къавхьунни.  Ва ишираву мудана куна жул чIарав авцIунни техникалул элмурдал доктор, аэрокосмический системардал профессор, Дагъусттан Республикалул элмулул лайкь хьусса зузала, Москавлийсса Дагъусттаннал культуралул центрданул президент ХIусайнов Арсен Буйдалаевич. Мунал щалва оьрмугу авиациялуцIун бавхIуну бур, Харьковрай авиациялул институт къуртал бувния шинай зий ур авиациялул давриву.
Арсен Буйдалаевич Москавуллал авиациялул институтраву (МАИ-луву) зий ур. Мунийн Национальный исследовательский университетгу учай. Сайки 45 шин хьуну дур мунал Аэрокосмический факультетрал профессорну зий.

-Арсен Буйдалаевич, дакIнихтуну барча дуллай буру ялун нани­сса Космонавтикалул Кьини. ХIакьинусса кьинигу чялишну лахьлайнма бур аьламрал элму, аьлимтуралгу, агьалиналгу хъунна­сса къулагъасгу дур, цIушиннардал хъиривбагьавугу дур. Гьаннайсса, лешлай бакъар агьалинаву аьлам­рал аьламатру кIул дуллансса гъира.
-Халкьуннан мудангу бу­чIантIимур кIул хьуну ччай, хъанахъимунил хъирив багьну бикIай. Микку цичIав тамаша бизансса бакъар. Цинявннан кIул хьуну ччай бур жула бучIантIимур цукунсса бикIантIиссарив. Му кIану хIисавравун лавсун, космонавтика хъанахъиссар чIярусса шиннардил хьхьичIунмай бурувгсса техникалул элмулул областьну, бучIантIимунихсса ябитавуну, яъни, космонавтика – элмулул, техникалул, технологиялул, астрономиялул, медициналул, социологиялул, экономикалул ва цаймигу миннуцIун хIаласса областирдал хьхьичI наними направлениярду хьхьичIуннай дуллалисса синтезри.
Космосрал эра дайдирхьуния шинмай (1957 шиная шиннай) космонавтикалул хъинну хъунисса давурттив дурссар аьламрал дуниял лахьхьавриву ва ххал дигьавриву.
Ракетно-космическая техника хьхьичIуннай давриву биялсса бутIа бивхьуссар аьрасатнал аьлимтурал, конструктортурал ва изобретательтурал: В. В. Мещерскийл ракетардал движениярдал теория хIасул дурссар, К. Э. Циолковскийл космосравун леххансса аппаратирттал конструктивно-компоновочный схемардал кьюкьагу хIасул дурссар, межпланетный сообщениярдал теориягу хIасул дурссар, С. П. Королев., В. Н. Челомей, В. П. Глушко, М. К. Янгель ва мукунма цаймигу Аьрщарал искусственный спутникирттал, космосрал автоматикалийсса ва пилотътурал биялалийсса жамирдал, ракетардал генеральный конструкторталли.
Ларгсса шиннардийгу аьлам лахьлахьисса чIярусса агьамсса давурттив дурссар ва яла-яла, инсаннаща космосравугу лахъи лаган шайшиву исват бувссар.
Космос лахьхьаврил дайдихьуну хьуссар 1957 шинал, октябрь зурул мукьунний, щаллагу дунияллий хьхьичIва-хьхьичI Аьрщарал искусственный спутник итабакьаву ва 1961 шинал апрель зурул 12-нний Ю. А. Гагарин космосравун леххаву.
Юрий Гагарин аьламравун леххаврия жунма цимурца кIулли, микку цIусса цичIав ххибан къахьунссар. Мунал щалла дуниял махIаттал-хIайран дурссия. Юрий Алексеевич СССР-данул Виричу акъагу, щаллагу дунияллийцири халкьуннал Виричу хьуссия. Буниялттунгу, дунияллийцири ххарил лехлай буссия ва СССР-данул граждантурал пахрулул, патриотизм гьаз шаврил дазу-зума дакъая.
-Вин дакIний дурив му кьини?
-1961 шинал на дуклай уссияв Харьковуллал авиациялул институтрал шамилчинмур курсирай. Инсан космосравун левхшиврул хавар жул группалун бавуна му кьини аэродромрай парашютирттай тIанкI учин хIадур хъанахъисса ппурттуву. Ххаришиврул циняв куннал ку гьурра-гьайталий барча буллай, ца аваза гьаз хьунни. Инструкторнал жул гьура-гьайталия нигь дагьну, гацIана команда дуллунни парашютрай тIанкIру дан. Анавархъиндарай тIанкIругу дурну, жу институтравун левчуру, ххаришиврул га кьини институтраву дарсирдаягума мурахас бувнав, дяхьхьунивунийн шадлугъ дурну буссияв.
-Арсен Буйдалаевич, космос лахьхьавриву бутIа бивхьусса дагъусттанлувтурая, инава тIийкун, Дагъусттаннал аьламрал цIурттаягу, Муса Маннаровлуягу буси жул буккултрахь. Ина Мос­кавливсса дагъусттаннал Культуралул центрданул президентгу ура, ккаккайрив Муса Ххираманович, хIала уххайрив му дагъусттаннал диаспоралул иширттавух?
-Авиациялул-ракетардал техникагу, космосгу хьхьичIуннай давриву, СССР-данул агьалинащал архIал, дагъусттанлувтуралгу бутIа бивхьуссар. Миннавух лакралгу – АхIмад-Хан Султаннул, Наби Аминтаевлул, Муса Маннаровлул, Гъази Исмяиловлул, Апанни Чалавиевлул ва цайминнал.
bft_10АхIмад-Хан Султан – Совет Союзрал кIийла Виричуври, бусалардавун агьсса асри. Буттал КIанттул цIанийсса дяъви къуртал хьуну мукьах Громовлул цIанийсса ЛИИ-раву зий, мунал 100 леххай аппаратирттан ххуллу буллуссар, миннувух пилот акъанува леххай­миннунгу. Мунал испытаниярду дуллалисса самолетирттаву-лабораториярдаву космонавтал хьунтIими, миннавух Юрий Гагарингу гьаваллавусса куклушиврий (невесомость) зун лахьлай бивкIссар. Мунащал хIадур хъанай бивкIсса хъунмур никирал космонавтътуран АхIмад-хан тачIав хъама къаитай, Ххувшаврил байрандалул кьини Новодевичье хIатталлив бучIай гьар шинах, дагъусттанлувтуращал архIал мунал гьаттай тIутIив дишай.
Наби Аминтаев – парашют­рал системарду хIасул дурмагур, миннул испытательгур. Мукьийла дунияллул рекордсменни, Да­гъусттанлувтурава хьхьичIва-хьхьичI (1936 шинал) Лениннул Орденналун лайкь хьумари, СССР-данул парашютрал-десантнал служба хIасул дурмари.
Космосрал техникалуву ишлану дуссар Наби Аминтаевлул испытать дурсса парашютрал системарду.
Муса Маннаров – летчик-космонавт, СССР-данул Виричу, космосраву лахъи лагаврил рекордсменни (1987 шинал декабрь зурул 22-ния 1988 шинал декабрь зурул 21-ннийн) Дагъусттаннал агьали пахрулувун бувтмари. На нава хасну пахрулий икIара Муса Ххираманович ттунма ххирасса, 45 шинай нава зузисса ва цIаларгсса Москавуллал авиациялул институтрал выпускник ушиврия. Жул выпускниктурава чIявуминная хъуними конструктортал, космоснавтътал ва хьхьичIунсса инженертал-исследовательтал шай.
На дакIнихтуну ххарира лаккучу космосрал цIуку шаврия.
МАИ-равун жу бувкIру 1968 шинал: на – В. Н. Челомей каялушиву дуллай ивкIсса ракетардал-космосрал конструктортурал бюрораву зий ххюра шин дурну махъ аспирантуралуву дуклан, Мусама – цалчинмур курсирай дуклан. МАИ къуртал бувну махъ Муса академик С. П. Королев каялушиву дуллалисса конструктор бюроравун увтуна. Миккува зий уссия ххюцIалку шиннардий МАИ къуртал бувсса Мусал ссурахъу Исмяилов Гъазигу.
Давриву хьхьичIунсса Муса космонавтътурал кьюкьлувун увтссия, миккугу мунал циняв испытаниярду ххаллилну бартдиргьуссия, экзаменнугу ххуйну дуллуссия. Космосращал дахIаву дуллалисса Управлениялул центрданий Дагъусттаннал хъуниминнал ва москвичтурал – дагъусттанлувтурал Муса Маннаров аьламраву уний, мунащал бувсса ихтилатирттал сиптачинугу на уссияв, навагу гьур­тту хьуссияв ми ихтилатирттавух. Муса космосрава зана шайхту, му гьар кIанайва лахъа-хъунну хьунаавкьуна. Ттун тIайлабацIу хьуна МахIачкъалалив ва Гъази-Гъумук космонавтътал Муса Маннаров ва Владимир Титов хьунабакьаврий тамаша бан. Ми дия мяйжаннугусса халкьуннал байранну.
Муса Маннаров чялишну хIала уххай Москавуллал – дагъусттаннал диаспоралул давурттавух. «Да­гъусттан» Москавуллал культуралул Центрданул ва Москавливсса Да­гъусттаннал Постпредстволул дуллалисса царагу агьамсса даву Муса акъа къадувайссар. Му мудангу гьуртту шай. Гьаманки жяматийсса иширттавух, билаятрал агьалинал оьрму ххуй баву мурадрайсса давурттавух хьхьичIунну гьуртту шайсса унутIий, увчIуну уссия СССР-данул Верховный Советрал ва АьФ-лул ПаччахIлугърал Думалул депутатнугу.
Махъсса шиннардий Муса Ххираманович цала даврий зий ур, куртIсса кIулшивуртту ва салкьи хьусса опыт космонавтътал хьунтIиминнан лахьхьин буллай, космонавтътурал ялун нанисса ник тарбия дуллай.
ЦIувххуссар
ПатIимат Рамазановал