Миксса чIярусса канихчичрурду яхьуну дияхха дагъусттаннал шяраваллаву! На махIаттал хъанай ивкIра, цукун бювхъуссар ми ядуван тIий. Мяйжанссар, Дагъусттаннай Совет власть дирхьуния мукьах чIярусса кьимат лавайсса ва уникальнай­сса канихчичрурду бирибат дурну дур. Мукун бухьурчагума, аьрабнал цавагу билаятрай къаяхьуссар Дагъусттаннай кунна чIярусса аьвзалзаманнул кьиматрай­сса канихчичрурду.

Архсса Сириянаву увсса ва хъуна хьусса дагъусттанчу Шяпи Ахъушалин оьрчIнияцIава ппухълуннал миналийн, Дагъус­ттаннайн, зана хьун ччай бивкIун бур. Мунал хиял бартлавгун бур 1991 шинал, МахIачкъалалив кьатIаллил билаятирттая­сса дагъусттанлувтал бавтIсса цалчинмур конгресс хьуну мукьах. США-навасса, Гъанмур Магъриб­лиясса, Европанавасса ва СНГ-лул билаятирттаясса дагъусттан агьлу бавтIун, щаллагу дунияллул халкьуннал конгресс хьуссия, хъунмурчIин чил билаятирттай яхъанахъисса дагъусттанлувтуращал арарду цIакь дуллалисса «Ватан» ассоциациялул хIарачатрайну.
Тания мукьах Шяпи Ахъушалил къуртал бувссар Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал тарихрал факультет, лахьлай ивкIссар Дагъусттаннал халкьуннал тарих ва культура. Цала тIийкун, агьайкун элмулуха зунсса шартIру хIасул даву мурадрай, агьну ур бизнесрахун. Строительствалуха зузисса «Импексстрой» тIисса компания хIасул дурну, мунил гендиректорну зий ур.
Тарихрал элмурдал доктор, профессор Амри Шихсяидов Шяпи Ахъушалилуя укун тIий ур:
«Ахъушали Шяпи – гьарца чулуха итххявхсса, куртIсса кIулшивурттал хъирив агьсса инсан ур. Мунал хасиятрал ххуйшиврулгу хIайран увара на.
Шяпинан хъинну хъирив лавну лахьхьин ччай бур Дагъусттаннал тарих. Цала кIулшивуртту куртIгу, цIакьгу дуван, му ттущал археологиялул экспедициярттай гьуртту хьуссар.
На аьрабнал канилчичрурду лахьлай уссияв, аьраб маз хъинну кIулсса муная ттун хъунмасса кумаг хьунни. Му цувагу кIулшивурттал хъирив агьнувасса ур. ТIабиаьтрала аьлимчуну ляхъан увма ур, му элмулувун зана хьун аьркинссар».
Ттигъанну кунна цIудуккан дунни «Ватан» ассоциациялул даву. Шяпи Ахъушали Дагъус­ттаннайн увцусса конгресс хьунугу ларгунни 23 шин. Гьаннайсса, тамансса дахханашиннарду хьунни Дагъусттаннай ми шиннардил мутталий.
Шяпи Ахъушалищалсса ттул ихтилатгу гьарманан бюххансса, асар хьунсса кунмасса хьунни. ЦIувххумунихьхьун сивсусса, аьнт­сса, тIайласса жавабру дуллай ур Шяпи Ахъушали. Ванийн вари учайсса, хIакьсса зунтталчунал хасият дур мунал.
— Шяпий, «Ватан» ассоциациялул даву цIудуккан даврил гьанумур чарабакъашиву цумур духьун­ссар?
— Сириянаву хъанахъисса ишру сававну бикIу, цайми билаятир­ттайсса гъургъазарду сававну бикIу, чIявусса инсантал му ассоциациялул президент Аьбдулла МахIаммадовлуйн буклай бур. Мугу дакIнийхтуну дагъусттаннал диаспоралул чIарав ацIан ччай ур, тамансса масъалартту щаллу бан ччай ур. Гъурбатрайсса дагъус­ттанлувтуран жулва кумаг аьркинну бур, «Ватандалул» хъунама, машгьурсса профессор, политолог Аьбдулла МахIаммадовлун хъинну бувчIлай бур тай кумаграх мюхтажну бушиву, тайннал чIарав бацIан аьркиншиву. Так ттуву нигь дур му дакI марцIсса инсаннал дуллалимунивух марцI бакъасса инсантал хIала къавхьуния тIисса.
Дагъусттаннай, «мертвые ду­­шилийхчIин» хьуннав, муша­къатминнайхчIин хьуннав, «материнский капиталданийхчIин» хьуннав, яъни тIайла бакъа къуццу тIий, арцу лякъаву нахIу ларчIсса агьлу бур. Ми «арцу лякъултрал» ассоциациялул давривух хIала къавхьуния тIисса нигь дур, къахIала хьун битансса аькьлулул ва бюхъулул заллур тIий ура ассоциациялул президентгу.
— Шяпий, уттигъанну кунма Дагъусттаннал хIукуматрал заседаниялий бия Дагъусттанная лавгсса оьрус зана битаву мурадрайсса хIукуматрал программа бартдигьлан аьркинссар тIий. КьатIаллил билаятирттайгу бухьун­ссар республикалийн зана хьун ччисса цикссагу. Миннан кабакьу буллалисса хIукуматрал программагу дикIан аьркин­сса бакъарив?
— Аьрасатнал Президент Владимир Путиннул Федерал Собраниялийнсса цала махъра-махъмур Рисалалуву сукку дунни гъурбат­райсса аьрасатнаясса тема, му миннал ихтиярдал статусрайн увккунни, империялул заманнай гъурбатрайн гьан багьцириннайнгу увккунни миккува. На ялугьлай уссияв Дагъусттанналма Президентналгу, Аьрасатнал Президентнал Рисалалийн чул бивщуну, кьатIаллил билаятирттайсса Дагъусттаннал диаспоралиягу ссихI дукканссар тIий.
ЧIявусса ккавкказ агьали, ли­чIи-личIисса сававрттайн бувну, гъурбатрайн багьссар, гъурбатрайва ливчIссар цикссагу. Амма ми буссар цивппа Ухссавнил Ккавкказуллая ва аьмну Аьрасатная батIул бан къашай базуну. Мунияту эмигрантътурал тарих къалав­хьхьуну Ухссавнил Ккавкказуллал агьалинал тарих щаллу къахъанахъиссар.
— ХIакьину Сириянавугу тагьар къаххуйсса дур. Амма кьунияхъайсса шиннардил хьхьичI агьали рахIатну яхъанахъисса Сирия кьабивтун, гъургъазардава буккан къа­хъанахъисса Дагъусттаннай миналул хьунна ина. ХIакьину инара тIайласса даву дурссар тIий урав, къапашманнав?
— Нину-ппу, уссурссу, циняв мачча-гъанми Сириянаву бухьурчагу, нава ттула тарихийсса ватандалия архну ушиврул кьуцIу уллай ияв. Мудангу. Ттунна кIулши хьуссаксса. Нитти-буттал бувсъсса хавардал бюххансса асар биян байва ттуйн, минналгу цала нитти-буттая бавмуръя ттухь бусласисса. Ми дакIнийнбичавуртту буттал кIанттухсса ччаврил мякьлил ва гъилишиврул, нахIушиврул видурцIусса дия. ДакIгу Да­гъусттаннайн кIункIу тIий дия. Да­гъусттаннайн учIайхту, кIанттул хьунгу личIину захIматну бакъая. КIанттул хьун ччисса гъирагу, Дагъусттаннахсса ччавугу дуну тIий бухьунссия.
Тарихийсса ватандалул лавгзаманнул тарих ххуйну лахьхьинсса сантгу дия. Университетраву дук­лай унийва на Дагъусттаннал сайки циняв районнайх увкра, аьрабнал канихчичрурду лахьлахьисса экспедициярттай гьуртту хьура. Ттун исват хьунни дунияллул элму ва цивилизация хьхьичIуннай шавриву Дагъус­ттаннал хъинну хъунмасса бутIа бивхьушиву. Миксса чIярусса канихчичрурду яхьуну дияхха дагъусттаннал шяраваллаву! На махIаттал хъанай ивкIра, цукун бювхъуссар ми ядуван тIий. Мяйжанссар, Дагъусттаннал Совет власть дирхьуния мукьах чIярусса кьимат лавайсса ва уникальнайсса канихчичрурду бирибат дурну дур. Мукун бухьурчагума, аьрабнал цавагу билаятрай къаяхьуссар Дагъусттаннай кунна чIярусса аьвзалзаманнул кьиматрайсса канихчичрурду. Ва иширалгу да­гъусттанлувтурая, миннал культуралия чIявусса затру бусласиссар, хIисавравун ласунсса хIуччар. Ва ца чулли, гьа. УрчIцIалку шиннардий республикалий криминал тагьар мусиватсса дия: гьарца кьини инсантал куннал кув кьатI буллай бия. Гьарца кьини шама-мукьа инсан оьрмулуцIа увсса хаварду баллай бия. ЛитIлатIицириннал ккал-аьдад дурну, дяъви бушиврул статус цIакь хьуну бия. Му бия ттун яла тамаша бивзмургу, букъавчIаймургу, аьсив уваймургу. Дагъусттаннал диаспоралул тарихраву, щаллагу дунияллийсса тарихравура тIисса, дагъусттанчунал дагъусттанчунайн ка гьаз дурсса иш бакъассар. Шиккува, Дагъус­ттаннайрив, чувнал чув къаувтсса кьини дакъая. Буниялттунгу, дяъви бия бикIайкунсса. Агар ихтиярду дуруччай структурарду ххуйну зий диркIссания, вакссара гъургъаза къадикIанссия. Расул ХIамзатовлул тIийкун, арамтуннал ярагъ кIунттил бугьайсса цала кулпатгу, аьрщигу дуруччинни.
Тагьар къакъулай хьунни хIа­кьинусса кьинигу. Ттун къа­кIулли, циваннив властьран цала агьали вакссава къаччан хьусса, укун лащинсса тагьарданийн багьан бивтсса. Ттун ччива республикалул хъунама Рамазан ХIажимурадовичлул республика укунсса тагьарданийн дагьан дирт­миннахь зума цIурххуну.
Дагъусттаннан аьркинмур криминал дакъар. Дагъусттан лайкьссар агьали нахIуну, рахIатну яхъанахъисса оьрмулун. ЧIуннихха, ахир.
Интеллигенция, культуралул, образованиялул вакилтал кьиматраймунил гарантну бикIан аьркинссар.
Культуралул заллухъру агьали цивппари, интеллигенциямур – культуралул вирдакIри. Дагъус­ттан – ватанни.
ВатандалуцIа хьума гьарзат­рацIа хьумари. Хасну на гъурбатрайгу чил инсанну ивкIра, кьунияхъайсса шиннардий Аьрасатнаву яхъанай унугу, тарихийсса ватандалийгу чил инсанну ура.
— Агьали хIакьинугу кьа­тIаллил билаятирттайн най бур республикалия. Щаллу-ккурккисса тухумру лавгунни Австриянавун, Франциянавун. Миннахь ци учин ччива?
— Миннан гъурбатрай бигьану къабикIантIиссар. Ми кIанттул агьлу бакъар. Тиха-шиха бувкIмири. КIанттул агьулданухь дусса ихтиярду миннахь къадикIантIиссар. Цивппа чун наниссарив бувчIлай бунува най бур Дагъусттанная. Ххуйсса оьрмулия бакъар ми ливхъун наниссагу. ХIакьину Да­гъусттаннай агьалинал мюхчаншиву дуручлай бакъар. ЧIявуми оьрчIал цIаний най бур, миннал оьрмурдан нигьачIин дунавхьур. Я садикрай, я школалий оьрчIал ялувбацIаву дакъар. Садикирттай группардаву мукьцIа-мукьцIала оьрчI ур. Ца кьини, къаххуйсса дукралул рутIлатIи бувну, щалва группа азарханалийн багьуна Каспийскалийсса садикрай. Дук­ра къадуркусса ттулма оьрчI личIаннин. ЦIухла бихьлай хъирив увксса къавхьунни, цучIав танмихIрайн кIункIу къаунни.
КIулшиву дулавриягу лащинмур бакъа учин къахьунссар. Щалла дунияллий нитти-буттахъул оьрчIру дуккин бан арцу дуллай бур, жучIаварив оьрчIал цIакьсса кIулшивуртту къаласуншиврул дуллай бур арцу.
Яхъанансса къатри, квартирарду лапва ххирасса бур. МахIачкъалалив Мюнхеннайнияр ххирану бур квартирарду. Законну хьхьарану зий дур. Укунсса тагьар дусса чIумал инвестициярдаясса гъалгъардая пайда цир?
ХьхьичIва дагъусттанлувтал цивппа дагъусттанлувтал бушиврия пахрулий бикIайссия, уттирив цивппа дагъусттанлувтал бушиврия ламус хъанай, кьюлтI буллайгума бур.
Цивилизованнайну зунгу, яхъанангу ччай бур инсантуран жучIава. Интеллигенция ливхъун къалавгния тIий ура. Халкьуннавун властьрайнсса вихшала зана диркIния тIий ура.
— Халкьуннал властьрайнсса вихшала занаританссия, властьрал струк­турардаву ина кунма буниялттунгу республикалул бучIантIимунил буру­ккинттарайсса чиновниктал зурча, дакIнийхтуну халкьуннай аьтIутIими зурча.
— На хIадурну ура халкьуннан хайр-мюнпат биян баймуниха уквагума зун. Гьай-гьай, жунма Дагъусттаннайсса оьрму ххуйгу, хьхьичIунмайгу хьуну ччай бухьурча, жуйнма къабагьайсса кунма тинмай бавцIуну бикIан къааьркинссару. ЦачIу, хIала-гьурттуну, баччибакъулшиву къадурну, бучIантIимуниха зурча, ххуйхьунтIиссар республикалийсса иш-тагьаргу, чIаланну хьхьичIунмай хьунтIиссар оьрмугу. Му ххуллийру жулва потенциалгу ишла буллан аьркинсса.
Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал