Ниттил маз: ччарча лахьланну, къаччарча къалахьланну!

Лаккуй, лакку учкъулалий, лакку маз лакрал анжагъ
цанма ччан бивкIукуннив ( хушрайрив) лахьлантIисса?
Миннай цалва маз лахьлансса ва кIулну бикIан аьркинсса ялуршин къадикIантIиссарив?

Аьрасатнал Федерациялул «Дуккаврил кьанундалий (закондалий)» дахханашивуртту даврил проектрацIун бавхIусса цаппара пикрирду
Ахир. Дайдихьу №27,28

Жагьилтурал ниттил маз лахьлансса гъира ва къуллугърал лавай хъанахъаврицIунгу кабакьинсса мотивация дикIан аьркинссар (ниттил маз кIулсса къуллугъчитуран харжираву чан-кьанссарагу бахшиш (ка кIидахIаву) дикIан аьркинссар, даврийн буххайни ниттил маз кIулну бурив ххал бан бучIиссар. Шиккува бусан, цалла чийн хъар дакъасса паччахIлугъ дур­ссар тIий баян буллалисса Абхазнаву Мазралсса буллали­сса ПаччахIлугърал комитет (Комитет по развитию государственного – абхазского – языка) бувну бур. Ми цивппагу лакраяр кIилийну чансса буссар (сайки ттуршазарунничIан ив­сса инсан).

[dropcap]А[/dropcap]мма минначIа ниттил мазрал дарс цинявппа кла­ссирттаву дишин ккаккан дурну дур, экзаменнугу дур, къуллугърал хъуниминнаятугу му маз кIулшивугу тIалав дуллай бур. ЖучIавагу къуллугъчитуран цалва маз кIулну бурив-бакъарив ххал бувну (хаснува миллат хIисаврай къуллугърайнгу лавсун бухьурчан, яъни лакрал «вакилтуран» ккаллину бухьурчан), му кIанттух бурувгун, харжираву чIири-хъунсса бахшиш дулаварча, къуллугъчитурачIагу мазрахсса къулагъас, ниттил мазрал сий ххишала хьунтIиссар.
Вайннущала архIал миллатрал мазрайсса телевидение ва оьрчIансса передачартту, мультикру щаллу дан, миллатрал интернет зузи дан ва мукунна цаймигу шартIру лякъин аьркинссар.

[dropcap]М[/dropcap]азурдин дахчичрурду къадурну, паччахIлугърал чулухасса ка-кумаг баву, кабакьинсса чаранну ххал баву – му мунил тIайланмасса буржри ва ялуршинни. Хъамабитан къабучIиссар: тарихраву чIявуну къалмакъаллал ва дяъвирдал бакIщаращину мазурдил масъалартту хьуну бивкIссар.
Мяйжанссар, дагъусттан бакъами миллатиртталминнахь жула мазурдил дарсру дишаву захIматсса масъала бур – цумур мазри язи бугьантIисса? Дазурдайхсса кIанттурдай дазучитурал (пограничниктурал) оьрчIру цукунни, цуксса хIаллайри (ца-кIира шинай кIикку буссаксса) кIанттул мазру (яру маз, лазги маз ягу цамур маз) лахьлантIисса? Амма ци журалийгу цанма дагъусттан миллатирттал оьрчIан ниттил мазру чара бакъа лахьхьин буллан багьлагьиссар.

[pullquote]Мазурдин дахчичрурду къадурну, паччахIлугърал чулухасса ка-кумаг баву, чаранну лякъаву – му мунил тIайланмасса буржри ва ялуршинни. [/pullquote]

Дагъусттаннаймур тагьар лап личIисса дур. Учиннуча, Анжилив учкъулалий субъект­рал паччахIлугъралмур маз да­гъусттан миллатирттаясса бакъами дуклаки оьрчIан (оьрус, татар, чаргас, чуваш ва м.ц.) цумурди язи бугьантIисса (цинявппагу 32 мазрава ягу 14 чичрулулмур ягу хъунххуттайминнул, хьхьичIирглийминнул, яъни титуллалми мазурдиварив)? Мичиххичнан, аьсатIиннан, ингушнан, татарнан ва ишираву бигьар: субъектралмур паччахIлугърал маз ца бур (мичиххич маз, татар маз, аьсатIин маз…).

[dropcap]Б[/dropcap]айбихьулул даражалул миллатирттал учкъулар­тту чара бакъа важибну (паризаccа тIалавшин хIисаврай) битан аьркинссар. Шагьрурдай­гу ниттил маз лахьхьин­сса шартI­ру дудан аьркинссар, му паччахI­лугърайсса буржри (гьарца маз буруччаву, ябаву, му лахьлан­сса каши агьалина­хьхьун дулаву). Му анжагъ гьарца каснал цалва биялалухьсса иширан ккалли буллалаву щялу­сса пикрир, му жяматрай­сса ва па­ччахIлугърайсса ялуршинни.
Гьай-гьай, бикIлила гьарца зат кулпатрава нан аьркинссар, мугу нитти-буттайсса ялуршинни – цачIанма ирсирай бивсса кунма ниттил (накIлил) маз варистурангу бутIурай буккан бан ялувссар.

ЦIанакул дунияллийсса мазурдил тагьар чIалай, мюрщи­сса ва хъуни бакъасса миллатирттал мазру бухлаглагисса ишру хIисавравун лавсун, тамансса бур, мукунсса иширан ххуллу кьукьин къашайссар тIий. Мяйжанссар, мазру бухлаглагаву – му дунияллул аьдатравун дагьсса кьанун дур, бухсса заманнул мазругу тамансса бухлавгун бур. Дагъусттан мазругу, дунияллийсса хъуни бакъа миллатир­ттал мазру кунма, мува ххуллийх най бурхха, му чIявучин хъарсса процесс бурхха учинсса хIучча мукун тIутIиминнахьгу бур. Амма мукун «лешлаши­сса» ва «бухлаглагисса» тагьарданий­сса мазру бухлаглагаврицIун кабакьлакьаву – му шюшин къабюхъайсса бунагьри: муруллул зуманив ивсса инсан, махъа щуну, къаутайссарча, ка дуллуну, балаллуща ххассал айссар. Мури адаврал ва инсаншиврул бурж.

[pullquote]Аьлимтурал пикрилий, инсаннал оьр­мулуву кIива журасса маз ишлану бикIан бюхъай­ссар – дакIнил маз ва ччатIул маз. Жулва бакIбуккаврил мазну, яъни ччатIул мазну, оьрус маз хъанай бур. Амма, мунищала архIал, миллат зумунусса кIулшилул маз, яъни дакIнил маз ябаву, буруччаву – мугу гьарца чувнайсса адаврал, инсаншиврул буржри.[/pullquote]

Аьлимтурал пикрилий, инсаннал оьрмулуву кIива журасса маз ишлану бикIан бю­хъайссар: дакIнил маз ва чча­тIул маз. ХIусманлувнал паччахIлугърайсса юнаннал, балжисса дазу рирщуну, личIи байсса бивкIссар дакIнил маз – ниттил маз, яъни юнан (грек) маз ва ччатIул маз – турк маз. Жулва бакIбуккаврил, битIирбахъи баврил мазну (паччахIлугърал, миллатирттал дянивсса арардал мазгу хIисавну), оьрус маз хъанай бур. Къуллугърал лавай шаврингу бакъа чара бакъа­сса маз му бур. Ва му ишгу жулва заманнай, жулва оьрмулуву, махъ бакъа, тIабиэсса зат бур. Оьрмулул цилва мукунсса ххуллу язи бувгьуну бур ва мунин цукунчIавсса инкаршин дангу къахьунссар ва мунинсса хIучча бакъари. ПаччахIлугърал маз ххуйну кIулшивугу – му гьарца гражданиннайсса буржри. Амма, мунищала архIал, цалла миллийсса кIулшилул гьануну хъанахъисса ниттил маз ябаву, буруччаву – мугу гьарца чувнайсса адаврал, инсаншиврул буржри.

Ттулва ихтилат ттун «Ленин-мяммал аманатирттаву» ца агьам­сса кIантту бувгьусса васижат хIисаврайсса пикрилия бувсун къуртал бан ччива. Мунан хъинну ччай бивкIссар бучIантIи заманалувугу, мунал пикрилий, чара бакъа хьунтIисса ишну миллатру хIала бувххун, ца миллатрайн кIура баяву («Грядущее слияние нации»). Ва пикри-хиял жува уттива-тти «аьйкьу-шайкьу жулалуш!» куну, ванал васижат биттур буллан най бунуккару. ЧIявуми миллатругу, хаснува хъуни бакъами, ва аманат бартбигьлагьавриха зузи буллансса куннасса тагьар чIалай дур.
КIа цIусса закондалул проектрал тIимур бакIрая ччаннайн бияннин оьрмулуву бартбигьирчан, Лаккуй лакку учкъулалий лакрал лакку маз анжагъ хушрай бакъа къалахьларча – му маз хъамабитлатаву дакъарча, цуппа миллат бухлаглагаврийнсса тIайланмасса ххуллур.

Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал доктор, профессор