Ттул оьрмулул университетру

16_3Гъан хъанай дур на ниттил увну там хъанахъисса урчIцIалла шинал лахъазан. Циняв ттул оьрмулул архIалчутал пахъ багьунни, бивхьунни аьрщаравух личIи-личIисса кIанттурдай – кьадар нясив бувний. Ттунгу, туну, анавар уккан багьлай бур ттулва оьрчIал тавакъю бартбигьин – бусан, чичин ттулва оьрмулул ххуллу-ххуттая. Гьарцаннал цала-цала кьяйдалийссар шайсса оьрмулул ххуллугу, къабикIайссар цавагу цанниха ца лавхьхьусса.

На увссара Бухарнаву апрель зурул 28-нний 1926 шинал. Му ппурттуву тикку яхъанай бивкI_ссар ттул нину-ппу. Ттул ппугу, буттал буттахъулгу сайки циняв бивкIссар заргалтал. Буттал буттал Аьлил Армавирдай ва Екатеринодардай тIивтIуну бивкIун бур арцу-мусил даву дайсса ду­ссукъатта. МуначIан дучIайсса диркIун дур паччахIнал бурттигьалтрал (конвойрал) аьркиншиндарансса заказругума. Маша бан лагайсса ивкIун ур Петербурглив, Москавлив, Нижний Новгород­райн, Варшавалийн, ИстIамлив ияннин. Яхьуну ливчIун бур 1889 шинал мунан буллусса бакIрал чагъар (паспорт). Накьлу хьуну ур 1900 шинал, 38 шинаву. Ятинталну кьабивтун бур арулла шинавусса Жаруллагь – ттул буттауссу ва кIира шинавусса Кьурбан-МахIаммад – ттул ппу. Буттауссу ивкIуну ур Бухарнаву 1922 шинал. Му увччуну ивкIсса хIатталу ххюцIалкусса шиннардий, самосваллай ххилай, марцI дурну дур. Мунин кIанттайгу дурну дур Облисполкомрал здание. Сайки бачIи шагьру бувну бур хьхьичIарасса хIатталлил ялув.
Та заманнай, Бухарнал Халкьуннал Республика сакин дуллалисса чIумал, микку зий бивкIун бур жул ГьунчIукьатIрал шяравасса биялсса заргалтал. Тани Бухаргу хIисавну бивкIун бур хъинну авадансса шагьрулун.
Кьулчинмур ттуршукулул дайдихьулий миксса чIявусса бивкIун бурхха тикку дагъусттанлувтал, хаснува лак, хIатта ца райондалун «Дагъусттаннал район» тIисса цIагума дирзун диркIун дур. Ца луттирай кIицIгума бувну бур Бухарнал магьирлугърайн чIалансса асар биян бувну бивкIшиву Да­гъусттаннал заргалтурал магьирлугърал.
На увну ца шинавату жул кулпат кIура бавну бур Дагъусттаннайн, бувкIун бур буттал шяравун ГьунчIукьатIув. Ттул оьр­мулул яла талихI буми шиннуну хьуссар на оьрчIсса чIумалсса шинну – ацIния кIира шинавун ияннин­сса. Та чIумалсса шяравусса оьрмугу бивкIссар гьарца чулуха лащу-щаллусса, гъай-гъай тIисса.
Март зурул 21-чинсса хьхьуну, яни Интдайдишавал хьхьуну, щалла щар чанна лахъайссия лагмава бивчусса къавтIирдал цIарай, ми къавтIирдал ялтту тIанкI тIунгу бикIайссия циняв, цIубуклай, бунагьру кьатI буллай, битлан бикIайссия ттупру, занпарагру, шахьайссия бартри, бичайссия ил буччинсса хьхьа­хьхьартту.
Тани байссия хъамакъабитансса хъатIив, хъунмурчIин дикIайссия дукьрахIан, аьракьи – хъинну чанну. Наврузбагнал къатлул хьулухун дияннин жалин дурцуну бачайссия, чIярусса чIюлушивуртту ва ххуйшивур­ттугу хъиривну, щалва ххуллугу чанна лахъан бувну бикIайссия, цIугу щуну, лахъну гьаз дурсса мажъаьллал. Та чIумалсса цаннияр ца ххаллилсса аьдатру циняв дакIнийн дичин къахьунссар.
ХIакьину тIурча, жулла ватандалий хъунмурчIин лирчIун дур кIара аьнтIикIасса тIабиаьтгу, караматсса зунттурдугу, язи-язисса аьдат-эбадатруми духдурккун ларгун дур, цуппа улча илдануцIа хьуну бур. ЦачIун хъанан кIанттай жува, чIун наниссаксса, кувнная кув арх буцлай буру. ЧIири личIлай дур ччавугу, хъамабитала хъанай бур мазгу.
Ттул ниттийхчинсса агьулданул диркIун дия диялсса хъу-лухччи. Колхозру сакин дуллай байбивхьусса чIумал, ттул ни­ттиуссил (жагьилсса унугу, аькьлу бусса ухьунссия!), Бухарнаватугу увкIун, гьарзат дуллуну дур колхозрахьхьун.
Шяравату кьатIув гьаннин на бувккуссия мукьва класс. Ккалайгу уссияв марцIсса ххювардай. 1937 шинал ппу лавг­ссия Бухарнавун. Ца шинавату тихун нанисса жула гъанчунащал ниттил нагу тIайла увккунав буттачIан. Ялагу ца шинава цурдагу дуркIуна оьрчIащал. Жу миналул хьуну буссияв Каган тIисса шагьрулий, 1935 шинайнин танийн учайсса бивкIссар ЦIусса Бухара куну.
Му чIумал тIурча, заргалтурал пишалий дирхьуссар къадагъа, зерххуссар арцу-мусил усттарталну зунсса ихтияр. Ппугу, туну, цала уссищал архIал зун ивкIссар слесарнал дуссукъатлуву.
Гъанминнащал Бухарнавун нани ххуллий ттун цалчин ккав­ккуна паровозгу, ттун га пуркIу-цIу итадакьлакьисса ца аждагьалуха лавхьхьу бивзуна. Пароход­рах ялугьлай Бакуй бавцIусса кIанттай на хIарчIссия ахъул­ссаннуя дурсса шарват, мукун нахIусса шарват тания махъ ттула оьрмулуву тачIав чувчIав хIарчIунгу акъара.
Кагандалийн увкIун мукьах, оьрус маз къакIулну бушиврийн бувну, на цIунилгу гьан увнав мукьилчинмур классравун. Дяъви байбивхьусса шинал ттун кьабитан багьуна школа, на му чIумал къуртал бувну уссияв арулва класс. Шагьру буцIлан бивкIуна Белоруссиянава ва Украинная куч хьуну букIлакIисса халкьуннал. Чан-чанну тIий занази дуруна ччатIул карточкарду. Шагьрулува аьрай нан диркIуна жагьилтурал кьюкьри.
Цалва маэшатрай Бухарнавун ва махъунай нани ххуллий жунний ликкайва Кашка-Дарлиясса Джума тIисса ца узбакI адамина. Мукуна нанисса ца ххуллух ганал маслихIат бувна, инструмент-ярагъгу лавсун, на цащала гьан увара куну, Казби тIисса кIанттай на цащала зуншиврул. Миккун бия шанма гьантлул ххуллу. Ганал ттуккугу хьхьичI бавкьуну, бувкру ххуллийн. Цалчинмур хьхьу жу дуртссия ца зунттул зунххишиврий. ДартIун кьаркьсса ххарартту, гайннуцIух дирхьусса цIарай чяйгу дурну, хIарчIун, уттубивхьуру. КIюрххила бивзун, бавчуру ялагу. Бахьтта най, шанма гьантлул манзилгу бивтун, жу бувкIру Казбилийн. Зия хьумур дакьин дай­сса, зузи дайсса усттар (дарсирдал ляхсса гьантрай усттартурачIан занай, Кагандалий унава, на лархьхьу­ссия гайнная сайки гьарца зат), увкIсса баяйхту, инсантурал очередгума хьуну дия. КIива барз ва чIаравсса гьантрай зий, нара ляркъусса арцух на ласъссия ца оьлгу, ца дарваг къалмулгу. Джумащал махъунай Кагандалийн увкIсса чIумал, ттул нину-ппу махIаттал хьуну ливчIуна чIирисса чIумул мутталий на був­сса хъунмасса хIалтIилий. Ттун му чIумал ацIния ряхра шиннагу хьуну дакъассия.
1942 шинал Бухарнал ва Кагандалул аьрщарайх лавгуна жула фронтрай талан рязи къавхьусса Андерс бакIчисса польшанал армия. Ираннавух ва Египетнавух хьуну, 1943 шинал союзниктуращал архIал ми бивну бия кьиб­лалул Италиянавун, миннавату чIявусса тикку лигу-ливтIуну бия.
Мура 1943 шинал ттул гъансса душ Мариян левчунма бувкIуна жуннийн, аьрайсса цила уссу Шамиллул чагъаргу канил бувгьуну, чагъарданий чивчуну бия цумурдив ца талатавриву Шамиллул къучагъшиврул медаль ларсшиву. Ттунгу му иш бювххьунссия, нитти-буттахьгу цичIав къаувкунува, на, ацIния арулла шинаву­сса оьрчI, лавгун, чивчуссия аьрза военкоматрайн, ттула хушрай нава аьрайн гьан ара тIий, навагу виричу хьуншиврул. ХIакинтурал комиссиялул ттун гьан бучIи къабувна. КIийва, ГьунчIукьатIув, унава гьутрурдал къашавай хьуну, ттуй туберкулез ляркъуну дуссия. Аьгу-аьтIий, ниттил ттун дарур­тту бувуна, хIачIан увунав цIукIул майгу дарцIан дурсса кIирисса накI. Амма, азар щалла духкъаларгун, гьутрурдай кIира ттангъа ялагу лирчIун дия, хIакьинусса кьинигу ттул урчIамур чулухсса гьутрулий ца ттангъа дуссар.
Каган тани бия сайки гьарца чулухасса поездру кьамул буллай ва тIайла буклакисса хъинну щиривкIусса станцияну. Ми­чча поездру лагайва Ташкантлив, Ашхабадрайн, Душанбайлийн (та чIумалсса Сталинабад). Ца поезд­рая ливккун, цамуний бачиннин аглан хьун багьлагьисса шяравучутал мудангу ликкайва жунний.
Багьайсса куццуйсса ччатIул карточкартту ласланшиврул на увхссияв зун паровозрал депоравун машинистнал кумагчину. Хьхьугу-кьинигу муххал ххуллурду гургу тIисса-тIийнма бикIайва, цанбакъарча та чIумал Аьрасатнал дакъассия Къапкъазуллащалсса дахIаву, фронтран тIурча, аьркинну буссия навт.
1942 шинал Амударья не­ххайхсса ламуя (Союзрайсса яла лахъимур ламу) арх бакъа, Чаржав шагьрулучIа, самолетрая немецнал бивчуну бия десант, амма жуламиннаща бювхъуну бия ми мува цIана лиян бувну кьабитан.
Та чIумалсса паровозру зузисса бикIайва хъуручIуй. На хьхьувай шавай учIайссияв, цурда хьхьунияр лухIи лавгун, щала хъуручIул ххиттувух ва пуркIуравух увккун.
Ца ххуллух, Кагандалия ца ттуршра км. манзилданий бав­цIусса кIанттай, машинистнал на гьан унна чIарав бавцIусса поездрая платформалий ликкан дур_сса чIикIунтIалия ца-кIира ларсун ухьхьу куну, хъуручIул пачлий шархьун, жура дуканшиврул. Тай дия Зиадиндалийсса качар бай заводрайн ларсун бувкIсса чIикIунтIа. ЧIикIунтIа ласун дахьра ка тIиртIусса кIанттай, бавунни къаралчинал щютIлил чIу: ттун та ххал къавхьуну, танан на ххал хьуну ивкIун ияв. Ццах увку­сса на ливхъун, увххун лавгра составирттал лултту тивунай. Му чIумал дахьва сукку хьуну бавчусса ца поездрал вагондалийн тIанкI учав. Хьхьунил чIумал ориентирду дяйкьуну, нава цумур чулухунай най уссаривгума бувчIлай бакъая. Иривссания, дяъвилул чIумул низамрайн бувну, ттун ххуйсса иш къахьунтIиссия. Мукун най мадара хIал хьуну махъ, тия-шиясса цаппара кIанттурдайн бувну, ттун бувчIуна нава Кермин тIисса кIанттуя арх акъа ушиву, дакI мадара рахIат дур­ккуна. Поезд бавцIуну мукьах, паровозрачIан гъан хьуну, урувг­сса – ттула поезд!
Ваца хъунмасса зат къавхьусса кунма, машинистналгу: «Ттун ина увгьусса ххива», — тIива.
Га хъуручIул агъугу, пуркIурал бугъгу, бухкъалагайсса гургугу бухIан къахъанай, ттуна нава къагъ хъанахъисса куна чIалай уну, кьабивтссия на муххал ххуллу. На даврийн занай акъашиву кIул хьувкун, кадрардал отделданий зузисса, буттан цанмагу кIулсса, армани хъамитайпалул, мура дяъвилул чIумул закондалийн бувну, ттун суд-диван бан бюхъайшивугу бувсун, кумаг бувну бия ттул давриясса лагаву аьркинсса куццуй щаллу дан.
1944 шинал, жула Дагъусттаннайнгу гьан-бучIан шай хьусса чIумал, ниттищал архIал поездрай жу бувкIссияв Красноводскалийн. Тичча тIурча, бия тIайланма МахIачкъалалив нанисса жами. Хьхьирийх най кIива гьанттагу хьуну, бивру МахIачкъалалив. Гикку шанма гьантта хьуна Ла­ккуйн нанисса машиналух ялугьлай. Ахиргу, кьай духхай машиналул ялун лавхъун, бувкру ГьунчIукьатIув. Ряхра шинава на цIунилгу хьура ттула буттал шяраву. На учлай акъаяв буттал кIанттул гьаварал, му чIумал зун­ттаву аргъирай дия гъи.
Тих Кагандалий усса чIумала ттувун дард дурххун дикIайссия, арулва класс къуртал бувну махъ, ттущалвамигу хьхьичIунмай лавгун, нава дукъаклайнува ливчIуннахха тIисса. Ттулва пик­рилий, ваца дуккаву хъирив лаян дан куна, лавгун МахIачкъалалив, на увхссияв зоотехникумравун, цIана Шяраваллил хозяйствалул академия бусса кIанттайсса. Ми­кку на аьйкьуну ияв, аьдада зиялун ларгуна кIира шин. Хьхьувай­сса школалийн дуклангу увххун, цила ххуллий дянивсса даражалул кIулшиву ласун кIанттай, на му аьркин бакъасса аьрххи бувну бия.
Шагьрулий усса чIумал, на кIункIу тIийна икIай­вав ис­кусст­валучIан, архитек­туралучIан, живопис­рачIан, музыкалучIан. ЧIявуну лагайссияв музейравун, та чIумал музей бикIайссия цIана Республикалул библиотека бусса кIанттай.
1946 шинал, 44-ку шиналва буцин увкуну бивкIсса душгу щарну бувцуну, на лавгссияв Москавлийн. Тикку увхссияв Механический институтрал хIадур шай факультетрайн. Микку общежития бакъану, сайки дачIи шинал му­тталий на цачIава хъин ивтунав ялунай Лениннул премиялул лауреат хьунтIисса Амир Амаевлул, мунал кIибавчIуна ттущал цалвамур кIантту. Жу яхъанай буссияв Повелец вокзалданул тия чулий. Ца къатлуву яхъанай уссия арула студент, миннава ца – мукуна ялунай Нобеллул премиялул лауреат хьунтIисса студент Николай Басов. Му хIадур бай факультет­рай ккалаккиминугу бия, дяъви байбишиннин ацIва класс къуртал бувну бивкIун, дурккумур яла аьрай хъамадитала хьу­сса инсантал. Ттущава тайннащал бахIин къахьуншиву бувчIуну, Москавгу кьабивтун, на лавгссияв тава ттула Кагандалийн. Тара шинал увхссияв Пушно-Меховой институтравун, му бия Балашихалул чIарав.
1950 шинал оьрмулул 52 шинаву аьпалухьхьун лавгуна ттул ппу, туберкулезрал къашавай хьуну.
Институт къуртал буллалийни, паччахIлугърал экзаменнай на лавсъссия кIива «мукьва», ялами циняв буссия «ххюварду». Институт бувккуну мукьах, хIаписартурал чинну ласуншиврул, жу тIайла бувккунав Томбовуллал областрайн, Кирсаново тIисса шагьрулийн. Тикку­сса бурттигьалтрал училищалий жу бувссия шанма барз. Мичча къуртал хьувкун, цала-цала давур­ттайн тIайла буклакийни, на тавакъю бувссия нава Бухарнавун гьан ара куну. Тиккун увкIукун, на ивтунав Бухар шагьрулия ца 60 км. манзилданийсса Къизил-Тепинскаллал райондалул хъунама ветврачну. На му даврий авцIуну хъунма хIал къавхьуну, март барз бувкIсса чIумал, 1953 шинал, Москавлия бувкIсса хаварданущал архIал лагмара гьаз хьуна дягъулул макьанну – ивкIуну ия циняв халкьуннал бакIчи ва бутта.
Цаппара хIаллава на ивтунав Бухардал шагьрулия зувира км. манзилданийсса Вабкантуллал райондалул хъунама ветврачну. Микку буссар щаллагу бусурманнал дунияллий ца яла исвагьимур минара, 950-ку шинал бувну бивкIсса. Жула лакрал щархъавусса минарарттугу бур тава куццуйсса – яни накьшибанди журалул. МахIачкъалалийсса Хъун-МизитрацIунсса минарарду тIурча, бур туркнал пурмалийсса.
Вабкантлив усса чIумал, на зун ивкIссияв ттунма муниннин кIулнувагу къабивкIсса найрдаха. Амма, хъирив излай, луттирду ккалай, кIул буллай, чIал къавхьуну ттуяту хьуна сайки эбрат­рангума ишин бучIисса найрдучи. Гъинтнил мутталий ца найраяту на хьун байссия кIива-шанма. Гьарцаннияту ласай­ссия ницIгу, миннун ци банссарив къакIулнугума икIайссияв. Ца къуруш ва мяйцIалла кIапIикIран дулайссия дурцIусса пилягартту Потребсоюзран. Сант дагьувкун, гьан дайссия Дагъусттаннайнгума. Амма цаппара хIаллавату, паммалул плантациярттайн самолетирттаяту загьру-химикатру бичлан бивкIукун, найрду чан-чанну тIий литIлай байбивхьуна. Гьай-гьай, яла ттун му сянат кьаритан багьуна.
Мукуна, Вабкантлив ттунна къатри дуллай айивхьусса чIумалгу, чIирисса чIумул му­тталий на лархьхьуссия къатридувул сайки цинярда аьрипшивуртту. Муниннингу ттуву мудангу щуруй бикIайва архитектуралул чулухунмайсса гъира, шавкь. Яла махъ, Бухаралий жул идаралун контора ва база буллалисса чIумал, нава заказчикну хъанай ивкIун унугу, жун ккаккан був­сса подрядчиктурал дуллалимуний дакI къадакьлай, на хIала увххун, ахиргу, дуллали бувссия нава тIисса куццуй, яни нара сакин дурсса проектрай. Му жула контора ва база буллалисса территориялул дянив на бан був­ссия аьнтIикIасса хIавз (бассейн). Му бассейндалул ялувгу бувссия къуппа (купол). Мува Бухаралий, жул даврицIун бавхIуну, цайми паччахIлугъирттаягу хъамал-вакилтал бучIайсса, бацIайсса кIанттай, ттул проектрайн бувну, дурссия, бюрнардугу бусса, мукунна къуппа зумунусса, авурсса здание. Му къуппалул лув гьан бюхъайссия ттурша инсан. Мунил хIакъираву областрал кказитрайгу чивчуну буссия, Ташкантлия кинобригада бувкIун, ттущалгу хьунабавкьуну, ттуятугу, ттул давриятугу киножурналгума сакин бувссия. Ми дия 80-ку шинну.
Ттулла хъунмур давугу, давлагу кьатIухсса, чил кIанттуцIун бавхIусса бивкIун бунугу, ттул дакIния тачIавгу къабуккайва Лакку кIану.
Бухарнава отпускалий Ла­ккуйн увкIун ивкIсса ца базилух на увхссияв ЦIаххаев Оьмар­хIажиначIан. Увххун, увкуссия тIайланма:
— «На Бухарнаву сайки ттуна ччикун яхъанахъисса инсан ура, цичIав чанну акъара. Амма, вай жула щархъив лиллай нанисса куц чIалай, ттул дакI гьалак дуклан дикIай. Хаснура ттувун кьутIлай дур та ттулламур шяравусса тагьар, цаннал хъирив ца баххана хъанай бур колхозрал председательтал, амма оьрмулуву дахханашиву хъанай дакъар. На учIавияв та жулла колхозрай каялувшиву дан»,- куну.
— Валлагь, цувгу гьаксса ххари хьувияв, ина учIарча, — куна ОьмархIажинал.
— Председатель увчIин чIун гъан хъанан диркIсса ппурттуву, на вийн хавар гьан ба учинна вила щарнил ппу Мяммаев Мяммахь.
Щарнил буттал чивчунугу бивкIун бия ттуйн чагъар, амма ттул ниттилгу, щарссанилгу му ттуяту кьюлтI бувну бия.
Бюхъай миннал на ца бяйкьу­сса ххуллу-ххуттаща ххассал увнугу икIан. КъакIулли…