Та хъамаитансса акъая

16_1Гьашину май зурул 5-нний цува дунияллийн увксса 86-чинсса кьини хьунадакьинтIиссия ТIаннул ЦIувкIуллал шяравасса МахIаммадов ХIажибутта МахIаммалул арснал. Амма, захIматсса азаруннилмур гуж ххи хьуну, жуятува личIи хьуну сайки дачIи шин шавай дур.

ХIажибутта ттулгу вихшала­сса, дакIнийхтунусса дусъя. Жул дусшивугу лахъи ларгссия 65 шинал мутталий. Щалла Ккуллал райондалий ца бакъа бакъасса дянивмур даражалул школа бу­ссия ЧIяйннал шяраву. КIиккува интернатгу буну, сайки гьарца щархъава ва чIаххувсса даргиял шяраваллавассагума оьрчIру-душру буссия кIикку дуклай.
1950 шинал, нагу кIиккун увкI­сса чIумал, ттущал ца къатлуву ТIаннул ЦIувкIратуссагу Щайху, Расул, Ися тIисса оьрчIру буссия. Сайки гьарца кьини тIийни куна, вайнначIан укIлай, вайннал хъунама уссу, ппу куна, цIухху-бусу буллай, аякьа дуллайна икIайва вайннал шяраватусса, лаваймур классраву дуклакисса ХIажибутта.
Школа къуртал бувну махъ ХIажибутта дуклан увхссия Дагъусттаннал учительтал хIадур байсса 2 шинайсса инс­титутравун, амма, къашай хьуну, кIилчинмур курсирай му кьабитан багьну, цала шяраву­сса интернатрал тарбиячину зий уссия. Яла махъ, зий уна, мува пединститут бувккуну, ниттил мазрал учительну зий, хъиривгу, Орджоникидзелийсса пединститутрал филологиялул факультетгу къуртал бувну, оьрус мазрал ва литературалул учительну зий уссия.
Гьамин, вай шиннардий нагу райцентрданий зий уну, ХIа­жибуттащал ччя-ччяни хьунабакьлай, жул дянивсса дахIаву, дусшиву хъиннура цIакь хьуна.
1974 шиная шинай 26 шинал мутталий ХIажибутта кулпатращал МахIачкъалалив ивзун махъ зий уссия шагьрулул туризмалул ва экскурсиярдал бюрорал директорну. Пенсиялийн ув­ккун махъ (оьна къаацIан куна) Дагрембыткомбинатрал генерал директорнал кумагчину зий уссия.
Чу, ци къуллугърай зурчагу, ХIажибуттал дакI марцIну, жаваблувну, аьй къалачIунну биттур байва цайвасса буржру.
Укун намусрай, марцIну цал­ва къуллугъру биттур бан хIарачат буллалисса ушаврищал, ХIажибуттал эбратранну би­ттур байва инсаншиврул, гражданиншиврул, яла-яла хъунма­сса кулпатрал бакIчи, оьрчIал ппушиврулми буржругу. Ххарину, пахрулийгума икIайва цанма кулпатну шяраву сийлийсса, хIурматрайсса ляхъиндалул душ Написат нясив шаврия. «Ца кулпатращал оьрму бутан бювхъума – бахтлуври, кулпатраяр шанма гьантлул унугу хьхьичI ахират­рал хьума – талихI бумари»,- тIун бикIайхха. ХIажибуттагу мукунсса бахтти-талихIрал заллу ухьунссия. Цанчирча, ХIажибуттал ва Написатлул лап бавкьусса, нахIу-хIалимсса цала дянив бувсса ххюва оьрчI – шама арс ва кIива душ, хъунигу бувну, касмурдугу ласун бувну, цалва-цалва къатрай битан бювхъу­ссар. Вайннал оьрчIругу, нину ва ппу кунма, чIявучин бусравсса, ас-намус бусса бур. Ххирар вайннангу, хаснува хъунама арснан МахIаммалун, цалами вабутталми дустал.
ХIажибутталлив Аллагьналва буллусса ляличIисса бюхъу бия дустал бангу, ми буруччингу. Дусталгу, дуклайни, даврий цачIу зузийни, цачIу ялапар хъанайни хьусса, цивппагу, баххана къабувну, абадлийсса бия. Мукунсса дустал цала бушаврия ххарину, пахрулийгу икIайва.
Сайки гьарца шярава ца-ца тIиссакссагу, буссия дус­тал: Хъусращату – Камалуттин КьурбанмахIаммадов, Ккулату – МахIамма Рамазанов, ХIасан Рамазанов, Ваччату – КьурбанмахIамма КъутIаев, Буршая – Ибрагьин ЦIаххаев ва цаймигу. Бюхъай вих къахьунгу, вайннал оьрчIащал, ссурахъал кунма, ХIажибутталми оьрчIалгу мяйжаннугусса дусшиву хIакьинусса кьинигу ду­ссар. Мукунма – ттулминнащалгу.
МахIачкъалалив ХIажибу­ттал цалва бувсса къатригу Комсомолнал- паркрая арх бакъа буну, шиккусса лакрал ккурчIал уртакь вагу ия. Лях-лях тту­хьхьунгу дирияйва вайннавух хIала уххансса чIун.
ХIажибуттащал, жулва зумуну, лавгмур дакIнийн бутлай, жап­рай буру му ккурчIав.
— Ургула, дус, ина ура рязи акъа, давугу кьадиртун, ссанчIав дакъа чIун гьан дуллай ура тIий. Ина аьйкьлайссара. Мукун учин ити на. Варч, ина цими жуж итабакьав? Ссал къамашарарч кIа, аьпабиву, жула дус КъутIаевлуясса «Оьрмулухун дакI жагьилнура» тIисса вил лу?
«Жула КъутIаев къаивкIуссар, абадлий сагънува личIан унни­хха га Гьарун уссал»,- тIива Ххадижатлул (КъутIаевлул кулпат­ри тIисса). Укунсса даву ччиманаща дуван къашайхха, — кIукIлуну пишгу тIий, цирив жаваб тIалав дуллайсса куна, ттух ялугьайри усса. Яла, дакI кIидачIлай, буслай ур цIанакул лагмара нигьачIисса тагьар душаврия, жагьилминнал дуллалисса тIул дакъасса къеллая, ччи-ччимур буллалаврия.
— Инсаниятрал тарихраву нитти-буттахъул, цаява бивзми бяйкьлай чIалай, рязи бакъанмарихха бивкIсса, — учав.
— КIулли, вихра. Амма «демократияр», «тархъаншивур» тIий, укун цалва оьрчIру, нач-хIаярава бувккун, цанма ччи-ччимур буллай цума нитти-буттанни ччисса? ВаницIун бавхIуну вихь шиккува учиннача, ттун хъинну ххуй бивзунни ми вил луттирдаву Дамадан-ттаттал насихIат – маслихIат хIисаврайсса хаварду. КIа Ва­ччиял Дамадан, мяйжаннугу, аькьил­сса, хъинну чIявусса лу­ттирду буккайсса ия. Ттулва пик­рилий, ина итабакьирча хъинну хьунссия «Хъуначунал махъ» тIисса насихIатирттал лу. Мукунмасса бусаларду, лувлякъурду ва аькьилтурал хаварду цачIун бувну. ДакIнийрив, ина, на, Камалуттин, КьурбанмахIаммад Буршайн лавгун, Буршиял ЦIаххуйщал хьунабавкьуну, кIиккува, аьпабивул, арсру ОьмархIажи ва Ибрагьингу лявкъуну, бувсцири хаварду. КIукунасса аькьил уссия кIанал ссурахъу Рамазан Халилов, Хъусращиял ХъунмахIаммада, цаймигу. Мукунсса лу ина итабакьирча, хъинну лайкьсса насихIатирттал жуж хьунссия…
Акъар утти ХIажибутта. Так ганая дакIний ливчIмур аьч буллан багьлай бур.
— Юх, ХIажибутта уссар жула дянив. Га хъамаитайма акъая. Жу жува щябивкIнийгума гананссагу кIану битайссар, — тIий ур Буршиял ХIабиб-МахIаммад.
— Шикку, жулва ккурчIав, щябивкIний, цала зумуну пиш-пишгу тIий жула дус ХIажибутта ялун уккавай чIалан икIай, — учай Ккуллал ХIажи Рамазановлул.
Ахиратрал хьуну махъгу инсан укун гъан-маччаминнал, дус­турал хъин чулий дакIнийн утлай ухьурча, га сагъссар, жущала уссар чайхха. Цайва­сса инсаншиврул, гражданиншиврул, оьрчIал ппушиврул буржругу биттур бувну, лажин кIялану жуятува лавгсса, багьавай чIявучингу бусрав­сса ХIажибутта МахIаммадовгу жущала уссар, ганал цIа абадссар. Бунагьирттал аьпа баннав цал, барачат махъминнавун гьаннав!
Гьарун ХIасанов