Жул бутталгу Ватан дуручлай жан дуллуссар

hsd_51941 шинал жулва билаятрайн немецнал чапхунчитал ххявхсса чIумал, жандалия ка гьаз дурну, Ватан душманная дуручлай Совет халкьуннал ккаккан дурсса чувшиву бусалардавун дагьну дур. Цалла чувшиврийну ва Ватандалухсса ччаврийну бювхъуну бур жулва халкьуннаща, цукссагу гуж ххишаласса ва ярагъуннил балгусса немецнал аьралгу ххит бувну, Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву Ххувшаву ласун.
Та хъуннасса Ххувшаву гъан дан жандалия ка гьаз дурну талай ивкIссар ттул ппугу – Лакрал райондалийсса Къурхъиял шяравасса Оьмаров Мирза.

Ттул ппу лавгун ур аьрайн дяъви байбишайхту. Талайгу ивкIун ур та махъра-махъсса кьининин. Яла кьурчIи бизлазимур, къащи хъанахъимургу му бур, ппу ивкIуну ур дяъвилул ахир хьусса гьантрай, 1945 шинал апрель зурул 30-нний. Хъунма­сса Буттал КIанттул цIанийсса дяъви байбивхьусса чIумал ттун 6 шин дия. Оьрмулул хъунмасса къабивкIнугу ппу ттун дакIний ур. Га ия сахIибулхайр дусса, дакI хъинсса, тIайламур ххирасса адамина. Дяъви байбишиннин колхозрал председательну икIайва. Цувагу коммунистъя. ХIакьинусса кьинигу га дакIнийсса шяраваллил халкьуннал буттая ххуйсса бакъа къаучай.
Ттул буттал Мирзал буттал ппу гуржиричу ивкIун ур. ХьхьичIва зунттал халкь Гуржинавун ххяв­ххун, тичча мюрщи оьрчIру, бакIрал ххуйсса хъами, ризкьи бавцуну бучIайсса бивкIун бур. Муна мукун абректурал авцуну агьну ур ттул буттал буттал ппу Дагъусттаннайн. КIива миллатрал агьулданул оь хIала бувхсса ттул ппугу бакI-чурх ххуйсса адимина ия.
Дяъви байбивхьусса чIумал жул кулпатраву 4 оьрчI бия – 3 душ ва 1 арс. Куннил хъирив кув душру буллай, буттан хъинну арс ччай ивкIун ур. Ахиргу, 1941 шинал июнь зурул 13-нний, увну ур чIа тIутIисса арс. Ттун дакIний бур, бутта ия ххарил лехлай. – На цIуницIакул дунияллийн увксса куна ура, утти ттун цамур цичIар къааьркинни, — тIий. Ниттийнгу барчаллагьрай ия, цува мурадирайн иян увну тIий, арс увну махъ га хъиннува цанма ххира хьушиву буслай ия. Амма буттал ххаришиву лахъи къаларгуна. Бавуна дяъви байбивхьусса кьурчIисса хавар. Мурадиран увсса арс хъуна уллан, ганая ххари хъанан нясив къабувна жул буттан. Лавгуна гагу Ватан дуруччин аьрайн. ЧIун-чIумуй бучIайва буттая чагъарду. Жугу, га аьрая зана хьуншиврий мукIруну, ссавур дакъа ялугьлай бикIайссияв. Дяъвилул ххуллурдай буттан чIявусса ккавккун бия. Цал, Грозный шагьрулия арх бакъа ли­кказан дурсса чIумал, ппу жула шяравучунащал лавгун ия Грознайлий ялапар хъанахъисса цала ссийчIан. Ссийл адамина ивкIун ур буттахь дяъвилия лихъу, на ина кIучI анна тIий. Буттал увкуну бия: «На коммунистра. Му кьюкьаласса тIул ттуща цукунчIав дан къахьунссар. Гьарица инсан нигьачIаврия лихълай, къатIраву лаикIларча, щилли душман ххит антIисса», — куну. Цувагу частьравун зана хьуну ия. Буттащал ивкIсса шяравучу, рязи хьуну, частьравун кIуракъаавну ия. Му махънингу сагъну уссия.
Таний къушлива адамина дяъвилийн лавгсса кулпатир­ттан хъинну захIматну бивкIссар. ТачIав дакIния къабуккай ниттищал цукун захIматну, ккашилну-мякьну бивкIссарув жува. Кьянатсса, дукан-хIачIан дакъасса чIунну дия. ЧиваркI дяъвилийн лавгун, миннал кIану бувгьуну, колхозраву захIматсса давурттив дуллай бия мюрщисса оьрчIру. Ми цимурцаннуцIун, укунмагу мискинсса къушая, аьрайн гьан дан тIий, налогру ратIлан бикIайва. Уттигу иттав макь дучIай тай захIматсса чIунну дакIнийн дагьувкун. Жул шяраву, дуканмур дакъа, инсантал ккашил ливтIусса ишругума хьуна. Къурату уртту-щин дартIун, миннуя ци-дунугу дурну, нагьар дайссия. МуницIун, инсантурайн нацIгу багьну бия. СсахIвант бакъа, лах бивчусса щинай шюшлан бикIайссия бакIру.
Бия шяраву бронь дуну дяъвилийн къабувцуссагу арамтал. Миннал аьрайн лавгминнал кулпатирттай, хаснува хъанний, къия дурсса кIанттурдугу шайва.
ДакIнийри ялагу тIартIсса янналувусса, ккашилсса, кару-ччанну дурурххусса оьрус хъами ва миннащалсса мюрщи оьрчIру. Архсса зунттал щархъавун ми цукун бивссияв къакIула, дуканмур чIа тIий, шярайх буклай занай бия. ЖучIагу жунна дуканссарагу дакъая. Гьар кIанай ккаши бия.
Аьрай талатисса жула бутта­­хъан дуканмур, лахха-ликкан­мурдагу дуллай бия. Миннал кулпатру тIурча кIачIа бащан бансса янна дакъа, дякъил ва ккашил, ратI­латIисса налогирттал ва властьрал тIайладакъашивурттал баш­ттан бувну бия. Оьл, яттил хIайван бакъасса инсантурахь нагь-нис, ппал дулара тIий бия. Чая ми дулунтIисса? Му чIумал, улу ачу къанаврду дуккан ва цаймигу захIматсса давурттайн. Миччагу циняв зана къашайва. Ми давурттайн гьан байва къаша-шаваймигу, кулпатраву чIявусса мюрщи оьрчIру, хIатта ккуккулий оьрчIру бумигума хъами. ОьрчIру бакъашиврул налог ратIайва ласру аьрайн лавгсса хъанниягума.
Бусанна ца ттигу, ттунма тачIав дакIния къабуккайсса, иш. Цихьва оьрчIру бакъашиврул налог дула тIисса райондалул къуллугъчитурахь ссавур духларгсса жагьилсса хъамитайпа, цила хьхьичIух хъатгу ришлай: «Ваниягурив налог дагьайсса. Зана увара аьрая ттул лас, на зун шинай ца-ца буллай ацIва оьрчI баннача», — тIисса. Му ихтилат бавсса чIивисса нава, шайссарвав шинах ца-ца оьрчI буллан тIий махIаттал хьуну, му суал буллуссия ниттихьхьун. Ниттилгу на къинттуллухух хъат рирщуну гьан бунна.
Хьхьувай шяраваллил хъами, душру батIайва аьрайн гьан дансса янна дуруххан, жуларду, катIри щащан. ТIайлассар, ттущара царай жуларду дакъасса щащан къархьу­ссар. На чIивисса бияв, ссавургу диял къашайва. Амма хъуниминнащал архIалну зий, хъунмасса захIмат бивхьуссар колхозрал давурттай. Дяъвилул чIумал ва мунияр махъсса шиннардий чIявусса ккавкнугу, диялсса захIматшивуртту духIан багьнугу, жу, мукьвагу оьрчIал, тай кьинирдугу лархъун, жула хIарачатрацIух кIулшивурттугу ларсун, жулва-жулва оьрмулул ххуллурду бугьарду. На хьура ккарччал хIакин, кIива ттул ссу учительницахъул хьунни. Жул уссу лачIун буккултрал тренерди.
Жул аьзизсса буттарив аьрая зана къавхьуссар. Му ивкIуну ур дяъви къуртал хьусса чIумал Чехословакиянал аьрщарай. Мина пIякь увкуну, цал ца ччан яла гамур кьукьин багьну бур. Дяъви байбишайхту дяъвилийн лавгун махъра-махъсса кьининин къучагъну талай ивкIссар жул ппу. Къучагънал кунма бивкIугу кьамул бувссар.
Ва Ватандалухлу жан дуллусса аьралитуран байсса хIурматгу бувну увччуссар Глубочец тIисса Чехословакиянал шяраву, №1 гьаттаву (извещениялий чивчусса куццуй).
Утти бусанна 1988 шинал ттула ссугу, навагу буттал гьаттайн биян лавгсса куц. КIа шяраваллил цIа дакъасса, цамур кIулсса затгу бакъая. Извещениялий я область, я район ккаккан дурну дакъая. Ци чулийгу, таваккул бувтун лавгру. Ца-ца инсаннан 427 къуруш дакъа, ххишаласса арцугу даххана къадувайва банкрал. КIулну бунува жу ци мурадирай наниссарив, ххишалану даххана дан рязи къавхьуна, къабучIи буллалиссар тIий. Къабусланна та аьрххилий жунма ккавкцириннуя.
ТIайлабацIу къахъанай бан-бит бухлавгун хъювуссулгу бувкссару, мадара тия-шиягу бивщуссару, амма жулва мурадирайн бивссару. Жу лякъарду щаву дирсса чIумал ппу уттуивхьуну ивкIсса кIану. Вай дия 4 класс бусса школалул къатри, таний чIумуйсса аьрали гос­питаль тIивтIуну бивкIсса. Мичча жу бивру 1967 шинайннин бутта увччуну ивкIсса №1 гьаттачIан. Гьашину гьарица кIанттурдая жулва аьралитурал ттаркIру рартIун, Фридек-Мистек тIисса шагьрулий, ца кIанай, уссурвалшиврийсса гьаттаву дурччуну дур. Шикку увччусса 27 аьраличунавух жул ппугу ур.
Шиккун бияннин хьхьичI жу багьунав Глучин тIисса чIивисса шагьрулувун. Гикку дия 1665 жула саллатI увччусса аьралитурал хIатталу. Миннавух жун буттал цIа къаляркъуна. Ялару Фридек-Мистек тIисса шагьрулийн лавгсса. Буттал гьаттачIан бияйхту, на агьи тIий аьтIун бивкIра, яла зума тIун бивкIра буттахь жунма ккавкцири буслай, 36 шинаву щащар хьусса ниттил, щаргу къархьуну, жува бурувччусса куц, жува циняв цахва ялугьлай бивкIсса куц буслай. Жущал аьтIий бия жу буттал гьаттачIан биян бан бувкIсса Чехословакиянавасса Станя тIисса таржумачи душгу, шупIир Павелгу, суратрищугу. Ппу увччусса гьаттайсса кIалазуруй жу лачIун дурссия буттал сурат. Бувгьуссия гьаттай, нава тихун бивну махъ, хъунмасса захIматгу хьуну, Сочилия бучIан бувсса, чIичIиварттул (можжевельникрал) къатIа. Амма цамур чIумал тихун лавгукун, суратгу дакъая, къатIагу. Бюхъай чIичIивари кьавкьун бикIангу. Жува сагъну буна буттал гьавгу ляркъуну, тиккун биянгу бюхъаврия ххарину бикIара.
Ттула хавар къуртал буллай, кIицI бан ччива ца укунсса затгу.
Ватан душманная дуручлай жанну дуллусса буттахъал оьрчIру, цаннагу тай шиннардий къачансса захIматшивуртту ккарксса, къахъихъи бивтун бур хIукуматрал. Дакъар хIакьину миннан цукунчIавсса куклушиннарду ккаккан дурну, хъинну мюрщисса бур миннал ласласисса пенсияртту. Таривав хIукуматрал дяъвилий жанну дуллуминнал оьрчIаха аякьа дуллантIисса?
Сочи шагьрулий ялапар
хъанахъисса, Уруватусса Анисат Уцумиева
(Оьмарова), 79 шин
ХIадур бувссар
Андриана Аьбдуллаевал