Дяъвилул «ссайгъат»

lsf_2Ванияр 70 шинал хьхьичI германнал фашистурал, Гитлер бакIчину, лиян дунни дунияллийсса паракьатшиву, ххявххунни Совет хIукуматрайн. Дяъвилул ххурхху бивуна архсса Дагъусттаннал щархъавунгу. Лавгуна жагьилтал, лавгуна агьилтал душманная ватан дуруччин. Ттул буттал шяраватугу, ГьунчIукьатIату, лавгуна дяъвилийн чIявусса. Жу мюрщисса, 7 шинавусса, оьрчIру буссияв хъуниминнащал Карашрал гаражрачIату ми тIайла буклай.
Бухлавгуна шяраву жагьилсса душварал балайлул чIурду. ОьрчIал тIуркIурду кIура бавуна «ЯтIулми ва КIялами» ва «Казаки ва разбойники» тIисса тIуркIурдайн. ОьрчIал хавардугу бавтIсса кIанай бикIайва фашистал литIавриясса. Цаннал учайва «на буттал ххаржан дайл дував немец, шийн бивукун, литIун», цанналгу – «на нунчIа бихьу аьгъу бувну бишав ГитIлердуйн битан» тIий бикIайва. Мюрщисса бунугу, оьрчIавугу цала буттахъал къирият ларайну дия.

Ца кьини, чани хъя тIисса чIумал, шяраву аьтIисса хъаннил чIу, хьхьичI гьанавсса щамарал ххяллуя бивзун, лахъ хьуну, баллай бия, щала лултту махIлалий. Таний къатрал ма­гъив, шиферданул, муххал дуснакь къадурсса, тархъансса дикIайва, дуниял чIалачIисса. Га аьтIисса чIунил чIявусса бия цIияллайн лахъан бувну. Га бивкIун бия 1941 шинал гъинтнил ахирданий бувкIсса Зака­хъал ХIасаннул лухIи чагъарданул маоь. Укун­сса кьинирду шяраву чIярусса хъанан диркIуна. КIира шинал мутталий щалла щарнил хъами лухIи ларххун занан бивкIуна. ЧIун кьянатсса дия. МачI лухIисса ранг щуну лахлан бивкIуна хъами арсру, ласру ливтIуми. Укунсса тагьар, ца жул шяраву дакъа, лакрал цаймигу шяраваллаву, Дагъусттаннай ва Совет хIукуматрай дия.
Миллионнайсса халкьру бирибат бувну бур га дяъвилуву, 70 шинал мутталий ласру, арсру ливтIуми ниттихъулгу лавгун бур дунияллия. Ми яхъанай бивкIсса цаппара щархъурдура духларгун дур аьрщарая. ЛивчIун бур 18 шин барткъаларгна хушрай дяъвилийн лавгсса жагьилтурал дяъвилия бувкIсса так-туксса кутIасса чагъарду. Ва макьалалуву ца-кIива мукун­сса чагъарданиягу чичин ччай бур. Вай чагъарду оьрус мазрай чивчуну бур, чичаврин сававгу цензуралул ххалбаву диркIссар тIий бур.
20-мур ноябрь 1943 шин.
«Ссалам хьуннав ттул цинявппагу гъанцириннайн. На зуйн хъунмасса икрам буллай ура. ХIакьину на частьраву ура. На цIуллуну ура. ЧчянияцIа зучIату чагъар къабувкIун, зу цукун буссарив къакIулну ура. Бутта ва Аьбдул чув бур? Мигу дяъвилийн бувцухьунссар. Надир цукун ур? Дадай, цIана вин хъинну захIматну бухьунссар. Дадай, ттул пикри мабара. На хъунмасса ссалам гьан буллай ура зуйн, мунищал – шанна суратгу. Цалсса. ЦIуллу баннав. Ттуя ссалам бусира Жорахь ва цинявппагу кIулминнахь.
Хъиривмур чагъарданий чичинна нава къуллугъ буллалисса куц, агана сагъну личIарчан».
Ва хъанай бур Сиражуттинов (Жанаев) Сергейл махъва-махъсса чагъар. Сергей увну ур 1924 шинал октябрь зуруй цIанасса Душанбай шагьрулий, ГьунчIукьатIатусса Убайдуллагь тIисса ссяткарнал кулпатраву. 1941 шинал 10 класс къуртал бувну, цаппара зурдардий Всеобучрал курсирдайнгу лавгун, 1942 шинал январь зуруй, 18 шин щаллу къархьуна, цала хушрай дяъвилийн лавгун ур. 1944 шинал июль зуруй Сергей ивкIусса извещение бувкIун бур нитти-буттачIан. Ва цувагу Совет Союзрал Виричу МахIаммад ХIажиевлул ссурахъил арс ия.
ХIусайнов Серго ХIасаннул арс увну ур 1924 шинал къуллугъчинал, ятIул партизаннал кулпатраву. 1941 шинал 10 класс къуртал бувну, дяъвилийн уцара тIий, лавгун ур МахIачкъалаллал военкоматрайн. Цува увсса шингу 1923 шинни тIий. Военкоматрал ва Телави тIисса гуржиял шагьрулийн тIайла увккун ур Бахьттагьалтрал училищалуву дуклан. Шикку ванан цаппара лак хьунабавкьуну бур. Миннавух ивкIун ур ГьунчIукьатIатусса Дандамаев ХIусайн МахIаммадлул арс, Ккурклиятусса Буттаев МахIаммад Жамалуттиннул арс ва цайми. Вай анаварсса программалий дуккин бувну, цинявппа военный училищардая бригадартту бувну, немец Ккавкказнавун къауххан, дяъвилийн тIайла бувккун бур. Ва цалчинсса талатавриву Серголийн кIусса щаву дирну дур. Серго комиссовать уллай бивкIун бур, амма ва, рязий къавхьуну, дяъвилийн лавгун ур.
Лейтенант ХIусайнов Серго взводрал командирну ивкIун ур в/ч 48521-л, Ухссавнил Ккав­кказнаву. Ва чагъар цуппагу, Сиражуттиновлул кунма, махъва-махъсса чагъар хьуну бур ванаясса. Вай чагъарду иттав макь къадуркIун буккин хъанай бакъар.
Анавархъиндарай цала буттачIан чивчусса махъва-махъсса чагъарданий укунсса махъру бур:
«На ура гвардейский частьраву, кIива гьантлува дяъвилувух хIала буххан най буру. Чагъаргу бакъар чичинсса, блокнотрая чIапив дуцлан багьлай бур, гихунмай къакIулли ссай чичинтIиссарив. Ттулва пикрилий, ххишала чичингу къабагьанссар. Талатаву му мукунсса зат дур, вин винмагу бувчIлай бухьунссар. Вища бюхъайссар ччиманал иттав урган тIайлана, на вил цIанийн аьйб лачIунсса цичIав къадурссар, ттул ппу. Ванийну къуртал буллай ура ттула чIивисса чагъар, цалчинсса, бюхъай махъва-махъсса бикIангу».
Та талатаврива Серго хха­ссал къавхьуну ур. Цала взводращал виртталну жанну дуллуну дур фашистал Ккавкказнавун къабуххан. Коммунист, ятIул партизан, Совет хIукумат дихьлай ивкIсса ца кагу, ца ччангу бакъанагу, буминнай, ххач бишайсса ХIусайнов ХIасаннуя тIайламур кIул хьуну бур 1945 шинал Ххувшаврил байрандалийн МахIачкъалалий Сталиннул площадьрайн увкIсса чIумал. Шикку ванан ххалхьуну бур цала арснаяр хъунисса, дяв бивкIсса, личIи-личIисса миллатирттал къуллугъчитурал арсру. Ххуйсса яннардугу ларххун, «За оборону Кавказа»» медаллугу ларчIун, площадьрай сагъ-саламатну бавцIусса. Микку ХIасаннул куну бур: «Вайннал цалва арсру ххуйну ябувну бур, нарив ттула ца акъа-акъасса арс ттула карунних ивчIав», — куну. Серголун инвалид хIисаврай брон буллалисса чIумал, ХIасаннул увкуну бивкIун бур ина кунмами тикку талай буссар куну. Сергогу, брондалия махъунай хьуну, аьсавращал, аьрчча тIий уна, дяъвилийн лавгун ур. Укунсса бивкIссар лакрал оьрчI-вирттал. Укунсса чагъарду ттул шярава цала хушрай лавгсса жагьилтурал чивчуну цимивагу бур. Каши хьурча, гайннаягу чичинна.
Чичара цинявппагу лак­рал зула шяравасса вирттаврая, хушрай ватан дуручлай оь экьибувтIуминная, цалва бронь хIухчалтран буллуну ливтIуминная.