Хьурттал МахIад цIадурксса аьлимчуя

Ва хъунасса аьлимчуная хьхьичIва чичинна тIий, ванаясса цу ливчIун уссарив, ци тухумраясса ивкIссарив кIул бан, хъиривлаявуртту дуллай, къавхьуна. Тти чан-кьансса задру кIул хьуну, чичлай ура.

Замир Аьлил архивравасса чичрурдаву ляркъусса чичру «ЦIубарз» журналданий. Укун чичлай ур ваная Къаяев Аьли: XVIII-ттуршукулий ца яла ярг­миннавухсса аьлимчу ивкIун ур МахIад аль Хьури (Хьур­ттал МахIад). МахIад ивкIун ур Хьурттал шяравасса, дуклай ивкIун ур МахIаммад-УбриначIа. Ванал чIярусса чичрурду кьадиртун дур, математикалул, астрономиялул ва мукунна цаймигу элмурдал. МахIад га чIумал Ухссавнил Ккавкказнавугу цIа ларгсса аьлим­чу ивкIун ур. Ванал чIярусса элмулул бувчIинбавуртту дурну диркIун дур, лакку мазрайн таржума бувну бивкIун бур «ХIулсатал хIисаб» тIисса лу, ва ванил бувчIинбавуртту. МахIад ивкIун ур хъинсса архитекторгу. Ванал проектрайн бувну, цIубуккан бувну бивкIун бур Хьурттал мизит. МахIад дунияллия лавгун ур 1741 шинал Маккалив ва тиккува увччунугу ур.
Утти ттущава хъирив лаян бювхъумур. Ттулла ниттил нину ХIажиаьвдуллагьхъал къатрачIагу дарцIуну, буслай дикIайва цила ласнан гъансса, хъинну дурккусса адамина ивкIссар тIий. Вайннайн «Хьурттал МахIадхъул» учайва. Тарихрава кIулссаксса, тухумдалул цIа ца ссаву-унугу хьхьичIун ливчусса адаминаяту дайдишай­сса диркIун дур, яла гайннаяту личIи-личIисса къяртри хъанай, цанна-цанна цIарду дизайсса диркIун дур. Хьурив цамур тухум бакъар МахIадхъул тIисса. Вайнная дирзсса къяртри дур, амма вайннайн цайми цIардугу дур. Ванилгу, ялагу цаппарасса цайми хIуччардалгу буслай бур МахIад вай хьхьичI кIицI дурсса къатраву увсса ва хъуна хьусса ушиву. МахIадлул шама арс ивкIун ур. Арсурвавран цIарду щаллуну кIул дан къархьунни, ца арснал арсурвараясса зад кIул бан бювхъунни, 1886 шинал дурсса сияхIрайн ва кIалазурттайсса цаппарасса чичрурдайн бувну. МахIадлул ца арснал арснан цIа диркIун дур ХIасан. ХIасаннулгу ивкIун ур 2 арс: ца Гъази тIисса, 1825 шинал увсса, цагу МахIад тIисса, 1837 шинал увсса. МахIадлул ивкIун ур 2 арс: ца ХIажиаьвдуллагь тIисса, 1881 шинал увсса, цагу Аьвдулаьзиз тIисса, 1883 шинал увсса. Аьвдулаьзизлул бакIрачIан ци бувкIссарив кIул бан къабювхъунни. ХIажиаьвдуллагьлул ва ванал кулпатрал Марияннул (Бугърахъал ИбрагьимхIажинал душ) бия 2 душ – Рукьижат ва ПатIимат. ХIажиаьвдуллагь ттун дакIний акъар, Мариянгу, душру Рукьижат ва ПатIиматгу махъсса шиннардийн бияннин бу­ссия. Рукьижат ца 15-20 шинал хьхьичI МахIачкъалалив дунияллияту лавгуна. Ва щар хьуну бия, амма оьрчI бакъая. ПатIимат 2 шинал хьхьичI дунияллияту лавгунни. Ва, щаргу къавхьуну, Хьурив цуппалу ялапар хъанай бикIайссия. Укун МахIад аль Хьуринал ца арснал арс ХIасаннул арс ХIажиаьвдуллагьлул къяртлуя бивзми къуртал хьунни. ПатIимат дунияллияту гьаннин кIай дурккучу МахIад увсса къатраву ялапар хъанай бикIайссия. КIай къатрай ттунма кIулсса чIумал 2 хъунмасса чару бикIайва аьрабрай чичру дусса, къатри лекьлай, кIай чар­ттугу бакъа хьуну бур, бюхъайва кIайннуй ци-дунугу тухумрал чичру диркIун дикIан. КIилчинма МахIад аль Хьуринал арснал арснал ХIасаннул арс Гъазил Муса тIисса арс ивкIун ур 1874 шинал увсса, душругу бивкIун бур, гайннун цIарду къакIулли. Мусанал ивкIун ур цала буттан цIа дирзсса арс Гъазигу, шанма душгу.
Гъазияту ттунма ни­ттил ниттия бавмур. Гъази зий ивкIун ур дувссилул усттарну АьсатIиннаву. Яла тийхва кулпатгу бувну, шавай къаукIлай мадара шинну хьуну диркIун дур. Гъазил ппу Муса, кулпатгу бивкIуну, цувалу ливчIун ивкIун ур. ХIасаннул арс Гъазил ссу ПатIимат щар хьуну бивкIун бур Архулавхъал МахIаммадаьлил арснан Кьурбанмусан. Кьурбанмусал ва МахIадхъал ПатIиматлул бивкIун бур Архулав тIисса 1858 шинал увсса арсгу, 3 душгу. Ца душ (цIа къакIулли) щар хьуну бур Минай ХIажинан, цагу цила ссурахъин (ниттиуссил Гъазил арс), Мусан, цагу (ласнан цIа къакIулли). Ганил душру хъанай бур Изалмариянгу, Авгъахъал Аьлимусал кулпат Саниятгу.
Махъсса чичрулийн зана хьуну, Гъазил (чIивима) ппу Муса увкIун ур цала ссил арсначIан (Гъазил ссурахъичIан) Минай­хъал ХIусайннучIан, ванахь тавакъю бувну бур та цала арс Гъази увцуну ухьхьу, на навалу ливчIун ура, шийхва танан кулпатгу бувну, на сагъну уссаксса шийхва ацIан, яла на ивкIукун цана ччинийн гьанссар куну. ХIусайн цувагу, аьрщарал бяст-ччаллу хъанай, Къарачайнавун ивзун ивкIссар цува хIалтIилухун гьансса Учкъулан тIисса шяравун. 1917 шинал лавгун, 1930 ягу 1931 шинал Хьурив зана хьуну ивкIссар. Ттула пик­рилий, ва ишгу вай шиннардий хьухьунссар.
ХIусайн лавгун АьсатIиннавун, лявкъуну Гъазигу, мадарасса гьантригу бувну, зана хьуссар Гъазигу увцуну.
Гъазин, ххуйсса мажлисгу бувну, бувцуссар Къизахъал КьурамахIаммадлуя личIи хьусса ХIалимат тIисса хъамитайпа. Вагу щарну бувкIсса хьхьунува магьар бишайхту ливхъун ваначIату махъунмай цила ласначIан зана хьуссар. ХIалиматлун аьркинну бивкIун бур лях магьар бишин, цила ласначIан зана хьуншиврул. Га чIумалсса аьдатрай, ласнал кулпат буккан бувну, яла зана булларчан, хъамитайпалун щищал-бунугу магьар бишин аьркинну бивкIун бур, ванийн лях магьар учайсса бивкIун бур. Ва кьадар­сса къел цанна дуркун, Гъазища бухIан къавхьуну, щихьчIавгу ссихI къадурккун, хьхьувайва, цала бузагу лавсун, Хьурияту лавгун ур. Гания махъ Гъази чув усса­рив, бакIрачIан ци бувкIссарив гъан-маччанан кIулну бакъар. Навагу ва зад ттунма ниттил буслай кIул хьувкун, хъирив уклай цичIав кIул бан къавхьуна. Гудермеслив усса ур тIий, гихун лавгун, гиккусса лакрал Хьуриятусса адамина шикку акъар куна. Яла махъ Грозналий ялапар хъанахъисса Мирзал ва Жамилатлул арснан Шамиллун Хасавраяту лакку душ бувцуну – Гъумучатусса нину дусса, ппу чассарив къабувсун бивкIун бур. Яла, щил бувсъссарив, Жамилатлухь бувсун бур му вила арснан бувцусса душнил ппу Гъази тIисса хьуричури куну. Яла кIул хьунни Гъазил Тамара, Зоя тIисса душругу, Сулайман тIисса арсгу уссар тIий, бюхъай ялагу бикIан. Миннащал хьунаакьинна тIий, на Хьурттая чичлачисса лу­ттирай миннаягу чичин, ми кIулсса инсантурахь тIий, миннан ччан къабивкIун бур. Агарда ва кказит зучIанма биярча, кIулну бикIи – зул ппу Гъази хъунасса дурккучу МахIад аль Хьуринал тIайланасса буттал бурхIайхсса 6-мур никри. КьюлтI къахъанай, ялунгу пахру бара зула буттаягу.
Нагу АьбдуллатIип АьбдуллатIипов, ш. Хьур