АхIмад-хан Султаннул варис

marsh_2Зунттаву бур жулва Лакку билаят. Лагмавагу – зунттурду, бакI-хъачIру, ххяллу ва чартту. Лакрал хъунасса шаэр МахIаммад-Загьид Аминовлул тIийкун, буттал аьрщарал жунна дулай «ххяллал цIакьшивугу, ссурулун гьаз хьунсса зунчал марцIшивугу», сасан бувару «яргсса бургъил цIаравугу». Мукун буттал аьрщарал сисин, сасан бувсса вирттавран летчиктал хьунсса хиял багьаву цичIав тамаша бизансса затгу бакъар.
Ттуннив летчиктал мудангу ссаячIаврагу нигь дакъасса виртталну бизай. Нава школалий дуклаки чIумал виричуну чIалан икIайва, лаваймур классраву дуклакисса, летчик хьун хияллайсса ттула шяравучу, 1-мур ЦIувкIратусса МахIаммадлул арс Рамазанов Рамазан. Дуккавриву итххявхсса, спортраву хьхьичIунсса, тIул-тIабиаьтрал ххуйсса, хьхьичIун урувгсса.

Вана утти ттула иширай Москавлив лавгун бунува, хIарачат бав аьрали летчикгу хьуну, хъунасса къуллугърай Москавлив зузисса Рамазаннущал хьунабакьин. ТIайламур бусан, на Рамазан МахIачкъалалив увкIсса чIумалгу ва угьансса, ванащал гъалгъа бансса хIарачат байссия. Ххаллил акъасса, цIардая ламусравун агьлагьисса Рамазаннул Москавливгу ттущала ихтилат къабансса багьана къалякъиншиврул, «на вил хъирив Москавлив бияннийн бувкIра», — учав. Чун лихъанссия Рамазан?
Полковник Рамазан Рамазанов зий ур Аьрасатнал Минобороналул Центральный аппаратрал структуралий: Аьрасатнал Федерациялул ярагъуннил гужирдал авиациялул самолетирттал мюхчаншиву дуруччаврил службалий. Мунийн Служба безопасности полетов учай. Рамазан микку хъунама экспертну зий ур.
Москавливсса лакрая баяйва му структуралий Рамазан акъа Дагъусттанная чари, Ккавкказнавасса летчикталвагу зий бакъа­ссар тIисса хаваргу. Нагу жулва ихтилат мунал даврияту байбишав.
— Рамазан, буси жул бу­ккултрахьгу, инава зузисса идаралул агьамми къайгъурду, бигарду цумири?
— Жул идара Аьрасатнал Федерациялул Ярагъуннил гужирдал аьрали управлениялул центральный органну хъана­хъиссар, Аьрасатнал Минобороналул цалуннасса подразделениягур. Авиациялул персоналданул даврил ялувбацIаву дуллалисса паччахIлугърал идарар, кутIану ва бувчIинну бусан. Минобороналул биялдарайсса самолетирттал авариярттал, авиациялул инцидентирттал хъирив лаяву дувайссар жу.
На ура авариярттал ва катастрофарттал силистта бувайсса хъунама эксперт. Самолет дагьну мукьра ссятрава жу леххай­ссару му дагьсса кIанттайн, дайдишайссар жулла даву. КIира нюжмардийсса чIун дулай­ссар жухьхьун командировка хIисаврай хьумунил хъирив лаян. Командировка зуруй лахъи ларгсса ишругу шай.
— Рамазан, Аьрасатнал Президентнал мудангу пахрулий кIицI лагай жулла аьралий авиация гужсса душиву. Граждан авиациялул самолетру ми духсса, зузи чIумува дурксса дуну тIийри дагьлагьисса тIун бикIай. Аьрали самолетру буниялттунгу пахрулунсса дуссарив?
— Мяйжаннугу, аьрали самолетирттал иш оьккину ба­къассар, ми дунияллий сий думиннуяр ссалчIав къалувссар. Летчиктал хIадур баврил давугу лавайсса даражалий дуссар, багьавайри Аьрасатнал президент самолетирттаягу, аьрали авиациялул персоналданиягу цIарду дуллалисса.
— Инава ккавкказ миллатрая ушиву вихун такIуй къадахчуссарив?
— Хасну му кIану хIисавравун лавсун вари чинсса захIматшиву дия учин къахьунссар. На щилчIав кIункIу-хъит уллай акъаяв, чIарахацIу ттул акъая. Ттун мудангу кIулссия, нава гьаз хьурча, анжагъ ттулами хъаттирдай гьаз хьунтIишиву. Аьрали сфера – гьунар буманал кьадру, кьимат кIулсса кIану бур.
— ТIайлассарив зул структуралий цама дагъусттанчу акъашиву?
— Дагъусттанчу мяйжаннугу акъар. Ца нава акъа къаоьрус миллатрал пишакар цама ушиву къакIулли.
— Рамазан, буттал шяравун зана бивкIун, ттун хъинну дакIний бур нава школалий дуклакисса чIумал, бюхттул цIив лавхъун, на кIюрххила тамаша бувну бикIайссияв ина уссурвал спортрахун машхул буллалаврих. Ина вардиш хьуншиврул кIинттул атилсса аццивгу ччаннайх кай-кай дурну, чакмардаву занан икIай тIун бикIайва.
— Гьалмахтуран лахъа-хъун бувну буслан ххирахьунссар. ТIайлассар, на гиччава хIадур хъанай уссияв ттулва чурххал базурду сисин, сасан буллай. КIинттул цIан-чаннаву ивзун, лечлан лагайссияв. КIюрххила щинал хъирив нанисса хъами ттуя нигьабуслай, ххиллан бикIайва, кьулларду микIлачIлай, щинал кьянатшиву дикIайва, шяравухъаннингу архну щинал хъирив занан багьайвахха. Ттуя аьрза бувну, шяраваллил советрайнгума оьвкуну, инсантал нигьабусан буллай малечлав тIисса къадагъа дурна.
— Та, цукун багьуна вил бакIравун летчик хьунна тIисса пикри?
— Дия 1970 шин. На подкласс­раву дуклакисса оьрчI ура. Ца гьуя-гьарай гьаз хьусса дакIний бур: жула шяравучу, Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-хан Султан дунияллия лавгун ия. Шанна кьинисса жу дарсирдая итабавкьунав, школалий кьулгьу байва. Ттун цалчинъя летчик шакилданий ккавкссавагу. Шяраваллил жямат АхIмад-ханнул бивкIу гужну кьувтIуну бия. Ттунгу асар хъанай дия халкьуннал дард: бувчIлай бия язисса арснацIа, виричунацIа, летчикнацIа хьушиву. Укунсса ччаву хIалал дан навагу летчик хьунна тIисса пикри бувххуна. АхIмад-хан Султаннул оьрмулия ккалан, кIул буллан икIайхту, ттуву му хиял ялу-ялун цIакь хъанан бивкIунни. Ттун бувчIунни летчиктал – ми яла сивсуми, савсми, кьянкьа-кьурчIими инсантал бушиву.
Оьрмулий тачIав летчик ххал къавхьусса на му цукунсса, ци инсан урвав тIун икIайссияв. Таний дакъая интернет, шяраву телевидение зий дакъая, летчиктураясса литературалул хъирив агьну уссияв.
Хъусращиял шяравун авиациялул училищалуву дуклакисса жагьил увкIсса бавну, ахьтта муначIан лавгссара, ЦIувкIрату Хъусрахьхьун, сагъсса летчикнах ябитан, аьркинмур цIуххин. КIийла лавгра муначIан, кIийлагу ахьтта. Тай шиннардий транспорт­рал ишгу ххуйну къабикIайва, летчик хьунсса хиялданул на ччинийн иян анссияв. Ттуна нава учитель хьуну хIарачат буллай ивкIра, ттулва хиял дузрайн бу­ккан буваншиврул.
ХIарачатрал хIасиллу оькки­сса къархьунни. На так аьрали структуралий зий гьашиву дурну акъара, ссав кьаритан шай­ссарив, МИ-29 самолетрай лехлай ура. Пилотнал кабиналуву щяикIайхту, дуниял дуллуссаксса хьуну игьалагара.
— Рамазан, летчикнал кIулшивуртту чув ларсъссар ина? Зий чув айивхьуссара?
— Школа къуртал бувсса шинала на дуклан увхра Армавирдайсса аьрали авиациялул летчиктурал лаваймур училищалувун. Ттуяра хьхьичI вава училище къуртал бувсса даргиричу уссия ттул хъинсса дус, БахIаммадов БахIаммад. Му Авгъанисттаннаву оьрмулуцIа хьуна. Ттун захIматну бия дуснал бивкIу бухIан, лялиян буван. Аьрза чивчуссия нава дус къуллугъ буллай ивкIсса аьрали полкравун тIайла уккияра тIий, му полк Грузиянаву бия. Ттун, коммунистнан, ччай бия дуснахлу талан, мунал кIану бугьан. Мукун агьссара талати полкравун. Гуржиянаву, Азирбижаннаву ивкIра, яла шанна шинайсса – Германиянаву. Таний Германиянаву ца кьуваксса совет аэродром буссия. Яла тIайла увкнийн занай ивкIра: Германиянава махъ Ростовскаллал областьрай ивкIра. Мукуна Астраханнайгу. Чув ухьурчагу, на цIакьну увгьуну ияв летчикнал даврихсса ччаврил. Ина вих къахьунссара, Армавирдай кIилчин – шамилчин курсирдай дуклакини, гьаваллавун гьаз хъанахъини вих акъа икIайссияв, лажиннича, ттулва хиял бартлавгссарив тIий. Муксса гужсса бияхха гъира!
Ряхра шинни ттул Москавлив ва структуралий зий. ЦIуницIа пиша язи бугьан багьарчагу анжагъ пилотналссая язи бугьан. Дур ттул полковникнал чин. Амма на тачIав цIардал, чиннал хъирив агьну къаивкIра. Зузу куний зий ивкIра. Аьраличунал кьадар мукунссар. Хъунмур зуву дия ттуву лехлан, лехлан, ялагу лехлан. Утти­гу лехлансса гъира, мякь лаглай бакъар дакIнива. Щакъалихлай ура.
— ЧIавама уссил Аскандардул летчикнал пиша язи бугьавугу вил бияларив?
— Аскандардул Актюбинскалий летчиктал шайсса училище къуртал бувссар. Мугу на куна гъира буну ия. Гъиралул ччимур манзил махъ кьабитайхха. ЦIана му Каспийскалий АхIмад-хан Султаннул цIанийсса аэропортрай зий ур. Му ттула бюхттулсса шяравучунал цIа дусса аэропортрай зий ушавува ттун тIааьнну бур.
— Зунттавату гьаваллавун гьаз хьума тава-тагу кIункIу тIун икIай зунттавун. Цува хъуна хьусса, цува сисин, сасан увсса кIанттурдайн, жулла аьрщи-щиначIан, халкьуннал ва улклул тIабиаьтрачIан. Ци асарду буххай вивун Лакку билаят дакIнийн багьтари?
— Гъурбатрай ушаврил ттуву хъиннура цIакь дунни жулла Ватандалухсса – зунттахсса, уртту-щинахсса, ххяллахсса, чарттахсса ва миллатрахсса дазу дакъасса ччаву.
Ттул кIива душ бур, цIув­кIуллал зунттурду, ххяллурду, авлахъру, майданну миннангу ххира хьуну ччива. Кулпат Роза ЦIувкIрав хъунма хьусса, нава кунма дакI мудангу зунттавура кьадиртсса инсан бур.
ЦIувкIуллал зунттурду ттун мудангу кьуватрал, гужрал, нигь къакIулшиврул лишаннур. Ссавруннахсса мякь ттуву ЦIувкIраври чантI увкусса, кIийри хIасул хьусса. Бюхттул цIивгу лавхъун, кьунттуйнгу лавхъун, барзул буллалисса гьаварай тамаша буллан икIайссияв на оьрчIний. ХIайран хьуну гьаваллавун уруг­лан икIайссияв. ЦIувкIуллал ссавних эшкьи хьуну икIайссияв. Ттул бакIрава тачIавгу къабувкссар ссавних­сса ччавугу, ссавруннайх гьава бансса гъирагу ЦIувкIрав цIакь хъанай байбивхьуссия тIисса пикри.
Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал