Ванал цIа дургьуну, бучIай Дагъусттаннайн къашайшалт

[dropcap]Ц[/dropcap]алчинмур ЦIувкIратусса медициналул элмурдал доктор, профессор, Шагь-Рамазаннул арс Рамазанов МахIаммад дакIнихтунусса захIматрайну, куртIсса кIулшивурттайну ва бюхъу-гьунарданийну машгьургу, бусравгу хьусса хIакин ва аьлимчури.


ПатIимат Рамазанова
1938 шинал увсса МахIаммад кулпатраву ацIния кIилчинма оьрчI ивкIун ур, хIакьину ва акъа сагъну ливчIунгу акъар. Ва увну ца шинавату ванал нину-ппу Къабардин-Балкьарнавун, Гунделен тIисса шяравун, бивзун бур.

Ппу Шагь-Рамазан бурчул даву канилух дурксса, исвагьийну рахIурду бувайсса, усру дувайсса усттар ивкIун ур, кIанттул агьалинал дянивгу хIурматрай ивкIун ур. Дяъвилул шиннардий хъунама арснащал, школалий дуклакисса Шамсуттиннущал, Шагь-Рамазан совет солдатътурансса усру дурухлай ивкIун ур, хьхьу-кьини дакъа, мукунма дучрансса кIиллу, хьуртти, аьркинмур дузал дуллай. Щарссагу аьпалувух хьуну, ца арснащал ливчIсса Шагь-Рамазаннул бувцуну бур, цува кунма, захIмат ххирасса, дин-чак дусса, хьхьичIун бурувгсса шяравудуш ПатIимат.

[pullquote]МахIаммад Шагь-Рамазановичлул 2500 операция бувну бур, хъунмурчIин сосудир­ттал инжитминнай.
Ва ур 416 элмийсса даврил автор, итадаркьуну дур 7 монография, цимилагу докладру бувну бур дунияллул халкьуннал конференциярттай ва симпозиумирттай. [/pullquote]

Вайннал арсри жува ихтилат буллалисса МахIаммад. Ва ур хъунама уссу Шамсуттин цана гьар ишираву эбратну хьуна, ниттил цивппа тачIав личIи къабувайвав, цакуцну ххирасса ияв кIиягу, цува вяйлиллай унигу, тIулуйн уциншиврул, Шамсуттиннуйн аьрза бувайва тIий. Шамсуттин ду­ккавриву итххявхсса уну, мунаяту пахру бикIайва, нитти-буттан цивппа дурккусса арамтал хьуну ччай бия, тарбиялух ва ду­ккаврих хъуннасса къулагъас дия тIий ур. МуницIухва, бутта ччаннал инжитсса уну, ичIаллил давурттивгу оьрчIал хъачIунттай диркIун дур. КIинттулнинсса лазуни, ччуччия вайннал хIадур дайсса диркIун дур.

Каникуллал чIумал колхозирттал давурттай зий, аьр­кинмуних харж дуванмур ля­къайсса диркIун дур. ЗахI­мат­раву савсъсса, дуккавриву итххявхсса МахIаммадлул хIукму бувну бур Дагъусттаннал университетрал биологиялул факультетрайн дуклан ­уххан. Ххуйну экзаменну дулурчагу, ва конкурсравух къалавгун ур. Гунделеннайн зана хьун багьну бур. Оьнна чIун гьан дуллай къа­аьдатсса ва лавгун ур Тырныауз шагьрулий заводрай зун. Укун байбивхьуну бур захIматрал оьр­му. Хъиривмур шинал, ххювардай экзаменнугу дуллуну, дуклан увххун ур Дагъусттаннал мединститутравун. Тани МахIачкъалалив дук­лан буххан яла захIматмур вузгу мединститут бивкIун бур, химиялул, физикалул, биологиялул, кьатIаллил билаятирттал мазурдил ва ­оьрус мазрал экзаменну дулайсса диркIун дур абитуриентътурал. БивкIун бур анжагъ хъин баврил факультет, кьамул айсса ивкIун ур миккун 250 студент. МахIаммад, дугу-дуклай, муххал ххуллий кьай ликкан дувуну зийгу ивкIун ур, нитти-буттал кумаграх къаялугьланшиврул.

— Стипендиялун 27-30 къуруш дулайва, стипендиягу так ххуйну дуклакиминнан бия. Нюжмардий кIийла-шамийла му­ххал ххуллийн лагайссияв арцу лякъин.
Танийсса ректор Макьсудов МахIаммад тIалавшинна кьянкьасса икIайва, цаннагу циняв студентътурал цIарду кIулну дикIайва. Гьарманал дуккаврил тагьардания мунан хаваргу бикIайва.

Гьамин, вай хасиятру сававну на сивсуссара МахIаммад МахIаммадовичлухь ттулва ссурахъаврангу мединститутравун дуклан буххан кумаг бува учин, — дакIнийн бутлай ур МахIаммад.
Дуккавриву хьхьичIунсса ва хирургиялул дежурстварттайнгу занай ивкIун ур, операция буллалисса хирургтурангу кумаг буллай. Ректор бакIчисса коми­ссиялул, выпускниктал зун тIайла буклакийни, Дагъусттаннай зун ччисса МахIаммад Къизилюртлив хирург­ну тIайла уккан­сса кабакьу бувну бур.
КIира шинава Ростоврай­сса мединститутравун тIайла увккун ур «госпитал хирургия» лахьхьин. Гикку кафедралий ва клиникалий каялувшиву дуллай ивкIун ур щалвагу Совет Союзрай ва кьатIаллил билаятирттай машгьурсса хирург, профессор, СССР-данул паччахIлугърал премиялул лауреат Петр Петрович Коваленко.

— Ттунма хъунмасса тIайла­бацIу хьуссар тIий ура профессор КоваленкочIан агьаву нава. Му ия чурххал циняв базурдай, къюкIлий, гьутрурдай, сосудир­ттай ххаллилну операцияртту бувайсса хирург-ссихIирчи. БакIрая ччаннайн ияннин къашайшала ххал увайва мунал. Нагу ти­ккура айивхьусса экспериментру хIисаврайсса хъиривлаявур­тту дуллай, сосудирттал пересадкартту дуван лахьлай, — тIий ур МахIаммад.
Ванал бюхъу-хIарачат чIалай, Петр Петровичлул ва тIалав увну ур клиникалий ординаторнугу. Дагъусттаннал Минздраврал Ростоврайсса госпитал хирургиялул клиникалийн цама зун тIайла уккар­чагу, Коваленкол, цIуницIа чагъар чивчуну, ва тIалав увну ур. МахIаммадлуцIун кIива палаталул къашайшалтгу цIакь бувну, «Заготовка, консервирование и пересадка вен» тIисса тема тапшур дурну дур ванайн, кандидат хьунсса ди­ссертация чичлан. ЧIал къавхьуну, кандидатнал диссертациягу дурурччуну, дагъусттанчу клиникалул къюкIлил сосудир­ттал отделениялул хъунаману зун ивкIун ур.

1974 шинал, нину инжит­ну дуну, МахIаммадлун МахIач­къалалийн изан багьну бур. Профессор Коваленко цукунчIав ва итаакьин ччай къаивкIун ур, амма къаацIайшиву бувчIукун, ванащал цувагу увкIун ур. Ректор Макьсудов МахIаммадлучIан увххун, ванан даврил кумаг бува, ххаллилсса хIакин ва аьлим­чури увкуну бур. Ректоргу цала ученикная машгьур­сса профе­ссор цIардай ушиврия ххари хьуну, аьмсса хирургиялул кафед­ралийн ассистентну кьамул увну ур.

— Ттун шиккугу хъунма­сса тIайлабацIу хьуна на ттула пре­подавательначIан, профе­ссор ТIалхIат МанаповичлучIан, агьаву. Операциярдугу бу­ллай, студентътурахь лекциярдугу ккалай уссияв. Утти, ортопедия ва травматология бусса кIанайсса госпитальданул хирургиялул хъунмасса кафедралул хъунаману цува итайхтугу, ТIалхIат Манаповичлул конференциялий баян бувна ассистентну так на уцинтIишиву цачIана. Мугу бия ттул даврин бивщусса бюхттулсса кьимат. Зий ивкIра сосудирттал хирургну, цIу-цIусса кьяйдардугу ишла дуллай, элмулул давугу хIура ду­ккан къаритлай. ЖучIан хъин хьун бучIайссия Белоруснавасса, Украиннаясса, Болгарнавасса къашайшалтгума.

На ляхъан дурсса хъин баврил кьяйда ишла дуллан бивкIуна Ростоврал областьрал азарханалий, къюкIлил сосудир­ттал хирургиялул отделениялий. Гава ппурттуву мединститутрал ректорнал на ивтунав лечебный факультетрал деканнал хъиривчуну. Ххюра шинава на деканнал хъиривчунал даврия мурахас увара куну миннат бувссия, ттулла давриха кьувтIуну зун­сса сант дикIаншиврул. 1991 шинал Пермь шагьрулул мединститутраву дурурччуссия элмурдал докторнал диссертация, — буслай ур МахIаммад. Сайки вананна куну, МахIачкъалаллал мэрну зузисса Саид Амировлул, ванал кабакьаврийну МахIачкъалаллал Портрал азарханалий тIиртIуну дур сосудру итххяххан дуллали­сса хасъсса центргу бусса хирургиялул отделение. Профессор Рамазановлул каялувшиву дуллали­сса ва Центр хьуну бур яла хирургиялул кIулшивуртту студентътуран лахьхьин дувай кIанугу, сосудирттай ва чурххал вивсса базурдай захIматсса операцияртту бувай кIанугу.

Центрданул давугу ччаннай дацIан дурну, медициналул сфералуву диялсса сий рутайхту, МахIаммадлун укунмасса цамургу центр дузал буллан багьну бур — Республикалул оьрчIансса азарханалул лагрулий тIигу-тIивтIуну, ччаннайгу бацIан бувну бур хирургиялул центр. Аьрасатнаву хIакьину укунсса даражалул цамур центр бакъасса бур. Ва Медакадемиялул хирургиялул учебная база хIисаврайгу, захIматсса къашайшалт ччаннай бацIан буллалисса центр хIисаврайгу, машгьурну бур. ВайнначIан хъин хьун бучIайсса бур Азирбижа­ннава, Белоруснава, цаймигу регионная. МахIаммад Шагь-Рамазановичлул 2500 операция бувну бур, хъунмурчIин сосудир­ттал инжитминнай. Ва ур 416 элмийсса даврил автор, итадаркьуну дур 7 монография, цимилагу док­ладру бувну бур дунияллул халкьуннал конференциярттай ва симпозиумирттай.

Ванал захIматран паччахI­лугъралгу лавайсса кьимат бивщуну бур, ва ур Аьрасатнал лайкь хьусса хIакин, Дагъусттаннал лайкь хьусса хIакин ва изобретатель, СССР-данул изобретатель, МАИ-лул академик, Аьрасатнал анмологтурал ва сосудирттал хирургтурал обществалул член.
Ва зуруй МахIаммад Шагь-Рамазановичлун 80 шин хъанай дур. Сайки щалва оьрму агьалинал цIуллу-сагъшиврул къаралданий гьан бувсса ванал оьрмулул лахъишиврийсса манзил ччиманал дахIалай учинсса бур. Юбилейри ванал кулпат Сарижатлулгу.
— Март зуруй 1972 шинал на Ростоврая МахIачкъалалив увкIссияв щар дуцинсса пик­рилий. Гъан-маччанахь ттунма буцинсса душ ххал бувара тIий уссияв. Я щайхтува, ххуй бивзуна ттун Сарижат, тIий ур МахIаммад.

Дагъусттаннал паччахIлугъ­рал университетгу къуртал бувну, Сарижат зий буссия Да­гъусттаннал элмийсса центрданул археологиялул ва этнографиялул институтраву. Сарижатлулли чивчусса ЦIувкIуллал шяраваллил тарихрая бусласи­сса хъунмасса лугу. Монография хIисаврайсса му лу хIакьинусса кьинигу ЦIувкIуллал тарих ла­хьхьин ччиминнан яла хъинмур кумагчири. Элмийсса давурттаха зузаврицIун, яхIлий ва ттюнгъашиврий ларсъссар ванил ичIаллил хъаргу. ЗахIматсса давриха зузисса ласнал чул бищай ттарцIгу, ичIаллил хIурулъэнгу хьуссар. Ххуйсса кIулшивурттугу ласун бувну чивун буккан був­ссар кIия арс ва душ. Хъунама арс Мурад Халкьуннал хозяйствалул институтраву дарсру дихьлай ур, душ ПатIимат Москавлив хIакинну зий бур. Шагьрамазан тIима арсгу, Дагъусттаннал мединститутрал стоматологиялул факультетгу къуртал бувну, «Мечта» поликлиникалий зий ур. Вайнналми наслу МахIаммадлул ва Сарижатлул бургъил тIинттур.

ХIакин, аьлимчу, изобре­татель МахIаммад Шагь-Рама­занович хIакьинусса кьинигу захIматсса къашайшалт хъин буллайнува ур, ванал цIа дургьуну, хIакьинугу цайми регионнаягу къашайшалт букIлайнма бур. Къашайшалт хъин буллай гьан бувсса оьрмулияр бусравсса оьр­мугу бакъахьунссар.
ДакIнихтуну барча дуллай буру зул юбилейрду, ххира­сса Ма­­хIаммад ва Сарижат! Зул дакI­нийцири мурадру бартлаганнав, арсурваврал ва душнил наслулул цIа-кьинигу дюхъаннав!