Хъинмур буллайру тIий, оьмур буллай къалякъиннав

Ттухь цIувххуну, Аьрасатнаву уттинин кIулшивуртту дулаврил аралуву кунма чIявусса, бакI-магъ дурчIин къабюхъайсса, ххуймур буллай буна, оьккимур бувну лявкъусса, бачIи ххишалагу дузрайн къабувксса экспериментру билаятрал вайми агьамсса арардаву къабувхьунссар. ХIакьинусса кьинигу ЕГЭ дулаву ца чулийн къадагьну, шиная шинайнсса «эксперимент» хьуну дур. Гьашину школа къуртал буллалисса оьрчIан оьрус мазрал 24 балл ласун ккаккан бувну бур. Мугу бувчIин буллай бур ца шиная гамур шинайннин паччахIлугърал мазрал дарсирал даража ялавай багьну бур тIий. Уттигу вай гьантрай хIукуматрал даражалий ххалбигьин хIадур буллалисса хавар бувккунни Аьра­сатнал СМИ-луву. Гьамин, Аьрасатнал КIулшивуртту дулаврил министерствалул пикри бусса бур, ялун нанисса никираву патриотизм тарбия даву мурадрай, оьрус мазрал литература ва тарихрал дарсру цачIун дурну, ца дарс хIисаврай дихьлан. Ва ттигу законопроектравун ласун бувасса пикри бусса бур. Вагу хъанай бур мува эксперимент, хIукуматрал чиновниктурал кьамул барча школалий бан хIадурсса. Муниннингу Аьрасатнал культуралул министр Владимир Мединский КIулшивуртту дулаврил министерствалийн оьвчаву дуллай ур, школардай чил мазурдил дарсирдал ва оьрус мазрал дарсирдал соотношение ххал дурну, оьрус мазралми дарсирдал ссятру ххи дувара, тIий. Ва иширал хIакъираву, билаятрал президентгу гьурттусса, миллатирттал дянивсса арардан хасъсса президентнал советрачIасса батIаврий Мединский тIий ур: «Жува хIакьину чил мазру лахьлай буру. Амма оьрус маз, литература ва жулва тарих лахьхьавриву чил мазурдихмур къулагъас чанну дикIан аьркинссар. Оьрус мазрал ва регионнайсса мазурдил дянивусса арардаву, махъ бакъа, оьрус маз ххувну бикIан аьркинссар, — тIий. – КIулшивуртту дулаврил министерствалийн тавакъю бувну ччива ва масъалалул хIакъираву. Акъарив цукунсса культуралухару жува зузисса? Жура дуллалимунил мяъна чIалай дакъар», — тIий. КъабувчIай, чIяву миллатир­ттал, мазурдил, тарихрал, халкьуннал творчествалул, сянатирттал буллугъсса Аьрасатнаву цукунсса культуралуха зунссарив циван къакIулссарив. Ва масъала ххалбигьлагьисса макьала дур Аьрасатнал «Газета RU» изданиялул сайтрайгу. Буцинна шиччасса цаппара кIанттурду. «Гьашину ссуттил Госдумалул ххалдигьин тIий бусса бур школардай оьрус мазрал дарс ниттил мазрал дарс кунна лахьлан ихтияр дулунтIисса законопроект. КутIану учин, ва законопроектрал миллатирттал республикардай титульный мазурдил гьану хIуркку буллали­ссар. Регионнай вай цIушиннардая дакI даркьуну дур. Къарши був­ккун бур так Татарсттан ва Ух­ссавнил АьсатIин. Къазаннай ва законопроектрая миллатирттал политикалийн зарал хьунтIиссар тIий бур, Владикавказрайгу аьсатIиннал маз бухлагантIиссар тIий бур. «Оьрус мазрал бакъар ниттил мазурдил кунмасса статус. Мунияту миллатирттал автономияр­ттайсса оьрчIащагу бюхълай бакъар цалва ниттил маз кунма оьрус маз язи бугьан. Ванийн бувну, чан хъанай дур оьрус мазрал дарсирдал ссятругу, мунинсса чIунгу. Жула Президентналгу ниттил маз кунма оьрус маз лахьхьаврихсса къула­гъас ххи дан баян бувну буна, — буслай ур «Газета.RU» -лухь ва законопроектрал сиптачи, Госдумалуву миллатирттал иширтталсса буллалисса комитетрал председатель ХIажимет Сафараьлиев. Ванал бусаврийну, ва иш инсаннал ихтиярду ссуссукьу дуллалишиврун ккалли бан бучIину бусса бур. « Конституциялийн бувну, инсаннахь цахьра дуссар цанма ниттил маз хIисаврай ци маз лахьлан ччай уссарив ихтияр дуллалисса. Лагь хьуну дур оьрус маз лахьхьаврихсса къулагъас. ЕГЭ дулун 24 балл ласаврий гьашиву дан багьну бур гьашину му иш сававну. Ва къатIайлассар», — тIий ур Комитетрал председатель. Ванал бусаврийну кIира регион личIаннин вайми миллатирттал регионну ва иширай рязий хьуну бур. Законопроектрал автортурал бусаврийн бувну, Аьрасатнаву оьрус маз хIукуматрал маз хъанай бусса бур. «Ялттутува хIисав бан, масалдаран 500 ссят ританну оьрус маз хIукуматрал маз хIисаврай лахьлан, микссара ссятру региондалул мазру лахьлангу. Ва ишираву оьрус маз ниттил маз кунма цала оьрчIан лахьхьин бан ччисса нитти-буттал ихтиярду зехлахисса хханссар», — тIий ур ХI. Сафараьлиев. Ва законопроектрал хIа­къира­вусса цалва пикри кIибачIлачIисса Къазаннал Исламрал университет­рал ректор Рафик Мухаметшин тIий ур: «Татарстnаннаву оьрус маз татар мазнияр ххувну бикIан аьркинссар тIисса масъала гьаз буллай бур оьруснал националистътал. Татарнаву вайми регионнаяр ххуйну кIулссар оьрус маз. Жула федерациялий цаннал ца хIурмат бунур­хха ялапар хъанан ккаккан бувну бусса. Цаннал ца хIурмат цукунни буллантIисса, цаннал мазру цаннал къалахьларча, миннул хIурмат къабулларча. Миллатирттал мазру къалахьларча, миллатирттал политикалулгу ахир дучIай». Татарсnтаннаву татар маз бухлагаврил нигьачIишиву дакъанугу, Ухссавнил АьсатIиннаву тIурча му нигьачIишиву гьакссагу дусса дур. ЮНЕСКО-лул хъиривлаявурттайн бувну аьсатIиннал маз бухлагавай бусса бур. «Культурные проекты» тIисса Ухссавнил АьсатIиннал ассоциациялул председатель Таймураз Плиевлул бусаврийн бувну, хIакьину чIявусса жагьилсса оьрмурдал аьсатIин бусса бур ниттил маз бувавагу къакIулсса, манкъуртътуран ккалли бан бучIисса. Аьмну аьсатIиннал халкьуннаву ниттил маз буруччин аьркинни тIисса, му тIалав буллалисса халкь хъинну чанну бакъа бакъасса бур. Школардай бакъасса бур лу­ттирду, ниттил мазру дихьлансса учительтал ва нитти-буттал чулухагу баччибакъашиву. «ЖучIа мюрщи миллатирттал мазурдийн кьини дурккун дур, — тIий бур «Чукотка» тIисса приполярный советрал бакIчи Татьяна Ачиргина. – Жул Чукотскаллал АО-рал хъуншагьру Анадырдайсса цуппа ца школалий цавагу титульный миллатирттал мазурдил дарсру дакъассар. Чукоткаллал, эскимосстурал, эвенкийтурал мазурдил дарсру жучIа мюрщисса вай миллатру яхъанахъисса шяраваллаву дихьлай бур. Кулпатраву, ичIува тIурча ми мазурдий гъалгъавагу тIий бакъар». Экономикалул высший школалул регионалист Алексей Титков тIурча ур ва масъала политизировать буллан аьркиншиву дакъассар тIий. «Ва ххалдигьин ккаккан дуллалисса законопроектрал бюхъай­ссар цанма ччисса маз лахьхьинсса ихтиярду дулун, аммаки политикалул масъалалийн кIура даенсса законопроект дакъар ва. Татарсnтаннаву оьруснал ва татарнал халкь сайки ххи-чанну архIалсса бухьунссар. Татарнал 2 млн. халкьуннал бухьурча, 1,5 млн. оьрусналгу буссар. Цания ца миллат ххину бухьурча, укун­сса журалул цIушиннарду цахъи цIуру-кIурулий хьунадакьай. Миллатирттал мазурдий кIулшивуртту дулаврил суалгу республикардал суверенитетирттайн багьайсса суалли», — тIий ур ва. Ва масъала дахьра ххалдигьин ларсъсса законопроектравун лавсун бухьувкун, жулла республикалий хасъсса пишакартуран бувар ттигу кIул хьун, цалвамур пикри-зикри бусан. Ванил ялувсса сукку тIутIаву дайдирхьувкун, жунма муния цуксса хайр ягу зарал буссарив бусласисса цIухху-бусу буванну ва масъалалул хIакъираву цалва пикри бусан бюхъайсса инсантуращалгу.