Ссавур ва яхI

l_1Вай цала буттал, Хъунмасса Буттал КIанттул дяъвилул гьур­ттучи, Хъанардал шяраватусса Айгунов ХIасан МахIаммадлул арснал цала бакIрачIан бувкIмуниясса чичрурду дурну дур ванал хъунама арс Адамлул. Ххувшаврил кьинилуцIунгу бавхIуну, дакIнийн бичавурттал таптарданува язи-язими кIанттурду лавсун, бишлай буру «Илчилийгу».

Бавуна нину-ппугу Банайлив лавгссар тIий. Тиккунгу чагъар гьан бав, хъунма хIал къавхьуну ппу увкIуна на ккаккан. Му чIумал на уссияв «куриная слепота» хьуну. МаркIачIая махъ мурчIи шайвав, ккуркки лавгсса барзвагу ххал къашайва. УвкIуна ппу маркIачIан бизулуву. Айгунов ХIасан урив тIисса буттал чIу бавуна. Ттула бригадалувусса цаннал, ттул ка дургьуну, буттачIан хьулухун увцура. «Аман, арс, ина мукунсса акъассиявхха, вин цивхьур?» — куну ца чIу бу­тталгу бавунни. Му чIунийн, каругу тIиртIуну, нагу ххявхра. Хъямала багьну лавчIру. АьтIисса буттайгу, ттул тагьарданийгу бригада ссинкьа тIисса чIу баллай бия. Му хьхьугу ттучIа дурну, бутта «На анаварну, ина мяйжаннугу ттуна сагъну ккавкшиву бусан, вил ниттичIан хIакьинува гьанна», — куну, хъиривмур кьини лавгуна, ттун дяхтта чани бушиву кIул хьунугу ххари хьуна. Мигу мискинну бушиву ларсун увкIмуния чIалай бия. Махъунай лавгуна: «Къарил миннат бувссар, вина арс ккаккайхту, жухь мяйжаннува вина ккавкшиву бусан анаварну зана икIу куссар», — тIий. Мичча яла ппу зана икIавай, ургавай, хъямала агьавай, ялагу, вих акъасса куна, зана икIавай, ургавай лавгуна, тIайла уккав. Ниттилгу бувкIуна чагъар, уссу ва ссугу ххуйну бушиву, кулпатмур Лаккуйри тIисса. ЧIал къавхьуну жун, кIиягу бригадирнан, отпуск дуллуна 16 гьантлийсса. На цал нитти-буттачIан лавгра Банайлив. Хасаврайн ахттайнай ивра, Банайливсса ххуллугу цIувххуну, авчура миккун. На щяикIансса затгу дакъая, муних дулунмургу дакъая. Ахтакьунай ивра Яракь-Суврайн. ХьхьичIва-хьхьичI хьунабакьайсса къатлул чIирахун ивукун, чани лавсунни. Ранецгу бакIрацI бишав, виргъангу кашлих лув дутав, шинельгу ялун дуртун, ххуллул зуманив, чIирачIан гъанну, уттуивхьура. КIюрххил чани бучIайхту, авчура. Най, 3-4 км. диртсса чIумал кIия адамина ур ххуллучIан гъанну, хъуру ттихIлан чIун шавай дур тIий гъалгъа тIий. ЧIаравнай хьуну, ссаламгу булав, «Зу лак бурув, ча буру»? – куну цIуххав. «ТтурчIия буру», — кунни. Гайннал цIувххунни армеецвагу акъарав, дяъвилия увкIсса куну. Нагу ура учав, Хъанариятура куну. «ЗучIа Айгунхъал МахIаммад тIисса урив?» — куну цIуххав. «Ина кIанал арсвагу акъарав? Ява, ачу, ява, ачу, ххаришиву баян баннача. КIа ттул чIаххувчури», — кунни. Бавчуру архIал, бивру Банайлив. ОьвтIун ивкIунни «Айгунхъал ПатIимат!» тIий. ХIаятрава ниттил чIу бавуна. «Ма, вила арс увцуну най урача, ххаришиву ттун дула», — кунни. КIичIиравун нину хьхьичI, ппу хъирив бувккунни. ЛавчIру нинугу, нагу. «Цукссава хIал баннарин, му ттулгурча, нагу ити», — куну, ппугу хIала увххун, хъямала багьру. Нину ялагу ларчIуна. ЧIаххул, лагма-ялттуми бавтIунни. Айгун (уссу) помидорданул къаралчину уссар куну, мунайн оьвчин чIаххувоьрчI лавгунни. Айгун левчуна увкIун, ца-кIийла хъямалагу агьну, ПатIиматлухь (ссу) бусан гьанна куну лавгунни. Ца ссят ва дачIиннува бувкIунни кIиягу. Ссу Яракь-Суврай медсестрану зий бия. Цаннаяр ца ххаришиврул, мадарасса хъювусулшивугу дарду. Ххал барчан, кIа на кьунну нава гьантта ивкIсса къатлул чIирах больница бивкIун бия, ссугу кIиву дежурствалий бивкIун бия. Нама, мугу-мурчIину, кьатIув чIирах гьантта. Нитти-буттачIан ивукун, отпускагу хъамадиртуна. Барз шава ливчIунав.
Авчура Лаккуйн кулпатрачIан. УвкIра Буйнакскалив, лавгра Хъанариясса Лактрансрал шофер МухIадов МахIаммадлучIан. Мунал увкунни: «Уцинна шавайн, гьунттий кIюрххила бачин­тIиссару, хIадур хьу», — куну. Ххуйсса яхши-хашгу бувну, лагма-ялтту уклайгу ивкIун, лавгунни. Утти нагу ура, машина хIадурди Лаккуйн ачин тIий, дакI дарцIуну. КIюрххилнин постоялый двордануву гьанттагу ивкIра, лавгра чIаххучу МахIаммадлучIан та бачинну учин. Цал му-тагу буслай ивкIун: «ЧIалай бакъарив, машиналий кIану бакъар, халкьуннал бувцIуну», — увкунни.
Нагу га уний кьаивтун, лавгунни. Ххал барчан, мунан ттул мукьавсса сумка арцул бувцIуну бусса ххай ивкIун, заграницалия нанисса ттуйн тамахIну ивкIун, ми къаляркъукун, нагу кьаивтун лавгунни. Нарив, туну, ахьтта заназаврил тIурщи хьусса ахьттачу, Щурагьа авчура ахьтта шавайн. Сталин-аулданул кIихунай хьувкун, ца машина бур кIуну най, нан къашавай. Хъирив лавукун, ка гьаз дав, бацIан бувну, цIувххунни дяъвилий ивкIсса армеец урав куну оьрус мазрай. «Ура, бучIиссарив щяикIан?» — учав. «Машина кIуну бур, бухьурчагу, ина чув ивкIссарив, ци инсан уссарив чIалай ура, Ххажалмащилийн ияннин щяикIу», — увкунни. ЦIил бувцIуну нанисса машина бия. ЩяивкIра, бивру Чарил ламуйн. Шупирнал увкунни: «Жу ина иян ан Гъумукунгу бучIавияв, уссу, машина кIуну бушиву вин чIалай бур», — куну.
Миннахь цIуххав ттуятура ци дагьайссар куну. «Жу ина кунмаминная за къаласайссар, уссу», — куну, кардугу дургьуну, лавгунни. Нагу ссур бав ЦIахъарав, ца цIахъар гургагу ласав, гагу ххуллийхра канай, авчура.
Ца щаращучIа игьалаган чулий агьра. Микку на ххал хьуну, Куматусса 3 хъамитайпа бувкIунни хIалкьазия цIухлай. Мичча най Варайннал ялувсса Щамара бакIучIа авцIуну цал тамансса хIал бав Хъанардал аьрщарай тамаша буллай, мяйжаннугу нава шавай ивссарвав тIий. Жула хъунихгу ябивтун, кIучIалларал хъахъи дурсса, дачIи-кьачIи дурчIусса, лавгун та хъунил марщалу чулий агьра, цучIав учIайрив ккаккан. Шанавун лавгсса чIумал, гургулул чIу бавну, алхълувату ивзсса, ХIадис ва душ Вараяту чартту ххилай ттукращал най ккав­ккунни. На ххал хьувкун, буруглай бавцIуннича: «Ина ча урар, да?» — кунни. «На ххуттиричу ура, ва ххуллу Ххутивссарив?» — учавча. «Ина Ххутия акъара. Адамхъал ХIасан ура», — куну му махъ учавривун, зана ивкIун шавай лавгунни ххаришиву бусан. Миккугу жямат бавтIун, щарнил уссу ХIажи (ХIажи Бугъанов Совет Союзрал Виричу) аьрая увкIун, жуламигу кIаначIа бивкIун бия. Мичча щалла щар дуркIуна хьунив. БугъахъачIан увцура най уна. Шаппа барз ххишалагу хьунни. Ттун дуллусса отпускрал 16 гьантлуя кIива барз гьарзану хьунни.
Леххаву дуркIунни Бакуя­ту, отпускалул чIун къуртал хьуну, къаучIаврийн бувну, мили­цанайхчIин гьан ара тIий. Прокурор Шамил ия, нава гьан унна Бакуйн. Тикку отпускалия учIан чIал хьуну тIий, 6 зурул принудительный кьуркьунни 25% дугьан бан куну. Мичча, ца шин ялагу дурну, архIала шавай увкIра. Муния шихунай хIалтIилухунгу занай, колхозравугу зий ивкIра. Вана утти Чирюртлив (Къизилюрт) мина дирхьуну.
ХьхьичI чичин хъамабивтмур: жулвами гьужум буллай най, ятIапрай баргълагавал чулухунмай нанисса чIумал, Польшанавун вай нанисса ххуллий ца поляк ивкIун ур найрдах уруглай, рамкарду був­ккун. Буттал полицайнахь миннат бувну бур найрдачIан гьан ити куну. Найрду буттал жангу-рухIгу дикIайва. Цукссава хъинну миннат буллай ивкIссияв, полицайнангума язухъ хьуну, ивтун ур урган. НайрдучиначIан ияйхту, дайгьин къархьуну макь, аьтIун ивкIун ур. Бувсун бур цала хIалкьазия. Найрдучинал дакI хьунмур бувсун бур, дяъвигу къуртал хьунтIиссар, инавагу шавайн зана икIантIиссара, яхI бува куну. Тайксса чIявусса ккак­лай, цалагу хъювусул къаувкссара, тай найрдачIа акъа, тIун икIайва. Буттал найрду бикIайва Лаккуй Хъанаривгу. Лаккуя лавгун махъ Къизилюртуллал Хъанаривгу. Яла ххирамур игьалагай кьини найрдаха зузисса чIун дикIайва. Угьара хьуну, цалвами найрду бакъания махъгу, щяв багьну, инжит хьумургу, щинавун багьну, атил хьуну леххан къашаймургу канивун лавсун, ухь-ухь тIий, гъили буллай гъилисса ссихIирай, карунних занази бувну, леххан шай байва.
Арс Адамлул
чичлачимунива хIадур
бувссар З.АьбдурахIмановал