Лакьин къабюхъайсса щаву

[dropcap]В[/dropcap]а макьала чичин на гьуз учин бувунна «Илчилий» рирщуну диркIсса  «Ци бала ялун бивнугу, яхI бурувччуссар» тIисса Ш. Шалласуевлул макьалалул

Бурувччуссар яхI гьакссагу, къабурувччуну цибанссия, гаксса хавар бакъасса бала ялун бивукун, цамур чул бугьансса сант халкьуннахь цукунчIавсса къадиркIун дуния махъ.
Ца кIанттайн кIийлла паранну къащайссар тIун бикIай, амма щунни лакрайн. Бизан байнигу хIукмулий ккаккан дурну диркIсса 1200 хозяйствалун кIанай 1700 дизан дурну дур – хъуниминнан цивппа хъин янин ккаккан. Лавмартшиву да­къаривкьай, цала арсру, ласру, уссур­вал аьрайн тIайла бувккун, цала миналий гайннах ялугьлай, нигьал ва хьуллил дянив ливчIсса хъами-оьрчI, къужри, ваца ссивир бувсса кунма, буттал аьрщарая бизан бувну, гьан бан багьарча.

Ттун яла-яла бювххун бикIай жула чIаххуврайсса ТтурчIиял жяматрал бакIрачIан бувкIмур. Къари-къужрал дянив мудангу бикIайва ихтилатру цанма, яни жул ккурккуллан, цуксса язугъ хъанай бивкIссарив ттурчIи бизан бувну нанисса чIумал. Гьарца шяраваллил дикIай цала-цала аьдатру, занакьулушин, багьу-бизу. Зунттавусса мюрщи щархъаву къушлийн бала биярча, гайми мудангу чIарах бацIайсса бивкIссар. Гьарца шяравалу цачIа-цачIара ца хъунмасса кулпатирал лажиндарай ккаккан бучIину бивкIссар.

Жул шяраваллил ялув ду­ссия ТтурчIиял шяравалу. Ккурккул ТтурчIиял халкьунная гъалгъа тIийнма бикIайва. Ккурклия ТтурчIайн буссар 4 километралул манзил. БивкIссар аьрава лагайсса ххуллу.
Бусласимунийн бувну, ца кьини хар-хавар бакъанма, бувкIун милицалт машиналий Ккурклив, дула куну колхозрахь аьра­ва, хъит-хъит тIий, бавчуну бур ТтурчIайн. Му аьра­варттил хъирив чIявусса мюрщи оьрчIругума левчуну бивкIун бур. Милица ми сситтуй ли­хъан буллай бивкIун бур. Амма му чIумух ТтурчIай Ккурклиясса инсанталгу хьуну бур. Къалавгун икIайссияв цу-ухьурчагу уссур­ваврал кIану бугьлагьисса ТтурчIайн, га куццуй анавархъиндарай кIийн милица лавгукун. Баянгу бувну бур милицанал: «Зу бизан буллалиссару ялавай, кьасса хъинсса мина дишин шайсса кIанттайн, ва Сталиннул амрур, хIадурну бацIияра пулансса кьини дучIаннин. Зу­хьхьун дулунтIиссар кIива кулпатран ца ницай аьрава. Зущала ганийн гьан бан шайссаксса буза ласияра, ризкьи бахху-бихху бувара. Жу зул хъирив гьан бантIиссар инсантал пулансса кьини, му кьининин хIадур хьияра», — куну.

Га чIумал шяраву бивкIун бур ца бугьарасса душ, цуппагу мурчIисса. Га миннат буллай бивкIун бур, цуппа кьабитияра тIий. БувчIин бувну бур ганингу, цучIаввагу кьаитлай акъасса. Бачай кьини га душнил хъирив лавгсса инсантуран га бивкIуну лявкъуну бур. Гьай-гьай, ккурккуллан кьурчIи бивзун бур ттурчIи ялавай бизан буллалаву. Бугьараминнал бусайва ТтурчIайн ­оь-хъи­н­шиврий занай бивкIсса куц, къалмул хъуру ттихIин, хъюруврал ччар дуван, чирчри щащан кув­нна­чIан кув, маччами кунма, лагайсса бивкIсса. Яни ца шяраву аьнч увкукун, гамур шяраву иншаллагь тIисса кунма яхъанай. ТтурчIи бивкIун бур цала захIматрал цивппа бувгьусса халкь. ТтурчIай бивкIун бур чIявусса канил кушулул усттартал. Тамансса чария, тIаннуя дурсса затру ЦIахъарав, Гъумукун базар кьинирдай даххан гьаннин цал Ккурккуллан ккаккан дайсса диркIун дур, гайннан аьркин хьурчан, чунчIаврагу гьан къадан.
Гьай-гьай, кIирагу щарнил дянивсса хIала-гьурттушиву чIяруну ташурдайнгу дуккай­сса диркIун дур.

Ккурклиясса Зайдулав тIисса жагьил (махъ шиннардий КГБ-лул полковник) эшкьи хьуну ивкIун ур Аьлилбиби тIисса ттурчIиридушних. Га диркIун дур ганал оьрмулул чIавасса чIун. Гьарца кьини куна, занан ивкIун ур Зайдулав ТтурчIайн. КIа душ щинав бавчутари, урчIва-ацIва шаттирал манзилданий хъирив ачайсса ивкIун ур. Га хъув хIун-чIун бувксса чIумалгу Зайдулав, марщайгу щяивкIун, эшкьи-ччаврил шаммарду буллан икIайсса ивкIун ур. Ми шаммардавассар тIар ва кIива байтгу:

Лахъазанну лахънугу,
Лахъанна на вил хъирив,
Вил ляхъин хъунманугу,
Къабитанна на ина.

ТтурчIайнна-Зунттул хъачIрай
ХъюлчутIи ятIул тIутIий,
Мурчал ларсун, рутаннав
Ина жул тавханттувун…

Гъан хьуну дур лухIи кьини. Бахху-бихху бан къавхьуну ливчIми гъаттарагу, ччинаха зай буккийча увкуну, тIиртIуну ппаллал нузру, къурух итабавкьуну бур. Ца-цасса хъами бувкIун, цала дувссилул, дукнилул затру, тIахIни-кIичIу ккурккуллачIа кьариртун дур. Гайннал учайва тIар: «Дуниял паракьатну личIарчан, жува мина-кIанттул хьуну махъ, хъирив бучIанну, амма къабувкIна личIарчагу, вай зун хIалал хьуннав», — куну.
Муксса аьсив хьуну бивкIун бурхха ТтурчIиял жямат, чIявуминнал цала кьурандалул луттирду КIяла-Муруллул куртIсса ххярацулттавун бивчуну кьабивтун бивкIссар тIар. Цукун къалачIайссар дакIурдицIух язухърал цIу, цала Ватандалул кьини дуруччин арсру, ласру уссур­вал тIайла бувксса хъаннил!
ТтурчIи тIайла буккангу ккурккул бувккун бур Чанна­цIукуйн бияннин. Цанна эшкьи хьусса ттурчIири душ бусса аьравалттил хъирив Зайдулав лавгун ур ТтарцIмуруллуягу гихунай ияннин. Мунал яла чайва тIар:

На бакIрацIа къавхьура,
ЛиккурттацIа къавхьура:
Ттул бачIи чурх лавгунни,
Чун лавгссарив къакIулну…

Мяйжаннугу, хьусса гъа­латIирттал мархха буккан къахьурчагу, хьуну лавгмур дакIний ябан буржлувссару жува. Лях ливчIмунингу хъирив лаян, кьимат бищун аьркинни ттиния тихунмайгу.
Аькьлулул увччусса, шавхьсса Шалласул тIийкун, аьркинни жуйвасса бурж биттур бан. Лирну личIансса кьисмат нясив бувсса гьарцагу шяраваллил миналул хьхьичI дацIан дан аьркинни мубараксса чичрулул гьайкал.

Ханича Аьлиева,
ш. Ккурккул