«Агь, нинуй, цIакьшиву вил дакIнивусса ччаврил ва умудрал!»

ХIажи ХIажиев

Ва макьала ниттил ччаврил дазу-зума дакъашивриясса, цими шин лях ларгун, циксса щинну экьигьарчагу, тарихравун лавгмур хъамабитулул хьун къабитавриясса ва буллусса махъ бацIан бавриясса макьалар.

Байбишинну архнияту. Щар хьуну цалчинми гьантрайва Таибатлун бувчIуна цIусса кулпатраву цирив-ца аьжаивсса къумашиву ва пашманшиву душиву.
Ванин тихава баяйва цила лас Абумуслиннул, цуксса кьюлтI булларчагу, куртIсса ва кIусса угьлил чIу. ХIисав шайва, цихра дуруглай дуна, цивунна цурда ларгсса ласнал ниттил АьтIикатлул пашмансса симангу. Лях-карах итталун агьайва чIирай лархъсса ца суратрах хъунмасса хIаллай ялугьлагьисса ласнал ппу ХIажибуттагу.
КIула Таибатлун кIа суратрайсса, чIаважагьил цила ласнал уссу ХIажи ушиву. КIулну бия ганин кIа дяъвилия зана къавхьушивугу.
Аммаки Таибат цIусса кулпатраву цирив-ца ялагу цинна къакIулсса, къабавсса кьюлтI­шинна душиврийн щак-щук тIий бия.
Кьинирдал ца кьини, жуларду щашлай щядиркIсса АьтIикат, цичIав багьана бакъана, агьи тIий, лахъну ва цIими хьунну аьтIун диркIуна. Левчуна Таибат ласнал ниттичIан, ганил дакI рахIат дансса махъру ца-цаних батIлай, ттиликIрахух ках тIий, ххира-ххуй дуллан бивкIуна. Му чIумал, чансса паракьатгу хьуну, ларай дирзун, къатлул мурцIувсса ишкаправа арцу ва муму-тамур дирхьусса къуршигу буккан бувну, гива чIумул хъахъи лаган бувсса ва каруннал бугьлагьаврил кIюла буккан бувсса чагъар личин бувуна.
Ганий чивчуну бия : «Лейтенант ХIажи ХIажиев, увссар ДАССР-данул Лакрал райондалийсса Хьурттал шяраву. ЯтIа-тIар бакъа акъа хьуссар 1942 шинал апрельданул 30-нний».Таибатлул цихьва цила цимилгу тикрал бувна гикку чивчумур.
Утти бувчIуна ганин ласнал ниттил дакIнивусса къювулул савав. Ласкъатлувун бучIаврищал «дадай» бакъа къаучайсса Таибатлул, «агьи-агьигу» куну, хъямалагу багьну, цичIанна чIуен дуруна ласнал нину.
Ца – ччянира нину хьуну лякьлул дардру дурхIусса, цагу – дахьва щар хьуну, нинушиврул тIин-тIааьн бувчIин бувасса, кIивагу хъамитайпа, цаннил ца кьабикIан буллай, аь-къана тIий, ялагу цукссагу хIаллай къатлуву лахъи лавгуна.
ХIажи ивкIун ур Буйнакскаллал бахьттагьалтрал училищалул битавсса ва ца яла хьхьичIунсса курсант. Ганал чагъардавусса удостоверениялий хъунама лейтенант Луночкиннул 1940 шинал майрал 13-нний кьариртсса чичрулувугума укунсса махъру бивкIун бур: « Агарда дяъви сукку къавхьуссания, Хьуриятусса жагьилнал аьралуннаву ххуйсса карьера хьунссия. Лахъсса чиннан лайкь хьуншиврул, ванаву хасиятрал язи-язими лишанну дия – жаваблувсса, кьянкьасса, дирисса ва жан дусса. Яла-яла ванаву яхI-къирият душиврул дазу-зума дакъая. Ва ия цила багьайкунсса чув-адамина, кьянкьасса зунтталчу».
Цила арснал хасият кIулсса ниттил дакIнивун дяъви байбивхьуну цалчинми гьантрайва арс талан лавгхьунссар тIисса илгьан багьуна. Щалла щарнин баянну бусайсса репродукторданул лухIи бушкъаправасса оьрус мазрайсса цIусса хавардавагу ца-кIива махъ бакъа къабувчIайсса АьтIикатлун Левитаннул чIу баяйхтува, гьарзат бувчIусса кунна, арснахсса буруккин ххи шайва. « Ва ххуллухгу жула аьралуннан пулансса шагьру кьабитан багьну бур», тIисса дикторнал пашманшиврул вибувцIусса чIунилгу гьарзат лухIи-цIан лаган дувайва.
Арснаясса шанма махъ чивчусса махъва-махъсса чагъаргу вайнначIан бувкIуна Курск тIисса шагьрулучIасса талатавурттая.
«ЦIуллуну, сагъну талай ура», тIисса шанма мукъулгума нитти-буттал дакIурдиву чансса бунугу умуд ххи бувна. ЦикIула гайннан цала арс яла дяъви къизгъинний, мах дарцIан дануксса цIараву талай ушиву. Курскаллал Дуга – Хъун дяъвилул тарихраву ца яла гуж­сса, чIявусса жула аьралуннал жанну дуллусса, чIявусса кьадарду бирибат бувсса талатавур. Щаращисса кIункIур кунмасса дяъвилул майданний цу ивкIссар ливтIуминналсса буллай, ми ккалай? Щавурду дирмивагу бу-буний кьабивтун, ххассал бан къабювхъусса ишру чансса бухьунссияв?
«Зул арс ятIа-тIар бакъа акъа хьуссар» тIисса лухIи хаварданущалсса чагъаргу левххун бувкIссар Курскалия архсса зунттавусса Лакрал райондалийн.
«Аьпалул хьуссар» тIимур хавар хъинававкьай, «ятIа-тIар бакъа акъа хьуссар» тIимур хъинавав тIисса ттуршвахъул суаллу цахьхьунма цала буллалисса нину-ппугу ливчIссар ци банссарив къакIулну. Чув увччуну урвав ? Балики сагъну икIан? Бюхъайхха укъавччуну ялувва аьрщарай кьаивтун икIан? Оьр­мулухун, цурда дирчIаннин, ниттин дардирдансса суаллал чIявушиву!

Шанул лях ларгсса АьтIи­катлун арс макIра итталун агьавугу утти ванинсса кьурчIисса ххаришиврийн кIура даруна.
Нину ххира-ххуй дурну, кьадагьан дан хIарачат буллалисса вайннал арс ва душгу увагу цала хъунама уссу къаккавккун хъуни хъанай бия. Гайннал дакIру гъагъан къадан АьтIикатлулгу хъинну яхI байва.
Аьзизсса арснал гьав ля­къинсса хIарачат буваракьай тIисса миннатращал бикъавсса кIанугу къабивтуна ХIажиевхъал кулпатрал.
Хъунма хIал къалавгун, къатлул заллу ХIажибуттагу аьпалул хьуна. «Арснал гьав лякъинмур» бува кусса ласнал аманатгу цийнма лавсуна АьтIикатлул.
ЛичIи-личIисса шагьрурдайсса военкоматирттайн чагъарду тIайла буклай, Ветерантурал советирттайнсса тавакъюрду гьан буллай, архивру ххилтIу буллай, умуд бивхьуну дия нинугу. Арс сагъну акъашиврийнсса щакрив ниттил дакIниву бувагу бакъая. Шинну най, дяъвилия арх буцлациссаксса дакIгу арс сагъну лякъиншиврийн вихну дия. Щаву дирну, ягу контузия хьуну шаппайсса ххуллу хъамабивтун икIантIиссар тIий, щугълурдайнна дия АьтIикатлул дакI. Аман, ниттил дакI ! Вивусса ччаврил ва умудрал цIакьшиву!
Аммаки, шиннугу най, ниттил дакIнил гуж хIура къабуклайгу бакъая. Щашлай дуна, дунийра шанул лях лаглай, увкумур, бувмур хъамабитлати хьуна АьтIикат. ХIисав шайва арснан ва душнин телевизорданувух «Служу Советскому Союзу» тIисса передача дайдишайхту, ниттийн хIал бувкIсса кунма, дири-тяхъа дуккайсса. Гьарзатгу ду-дуний кьариртун, телевизорданувух арс ххал хьунссар тIисса умудращал нину ганил хьхьичI щядикIайва.
«Ай , балики, тай саллатIтурал, хIаписартурал дяниву ттула ХIажигу ххал хьун» тIий, симангу чанна лархъун, рахIат дурксса кунна шайва АьтIикат. Ца ххираяхха ганин цила жалиндалухь ХIажиная буслан, чIивинийсса лахIзарду дакIнийн бичлан.
1974 шинал цIуцIи шанийн дагьаннин, цуппа ца гьантта къавхьуна ганил арс дакIнийн къаувтсса. РухI дуллалийнигу, махъва-махъсса ниттил махъру бия «Ттул арс лякъияра» тIисса.

Криминалистикалуву чIяру­сса шинну зий дурсса, МВД-лул ветеран, цила ссу ЦIаххаева Асиятлуйнгу аманат бувна: «ХIажи лякъинмур бува», – куну. Булувкьуна Асиятгу ссил аманат щаллу баншиврул унгу-унгуну хъирив буклай. Къакьамул дайва Асиятлул каниччул хьусса, цинявннахь цара ца журалий тикрал дайсса военкоматирттал пишакартурал калимартту. Байбивхьуна ва Буйнакскаллал военкоматрая. Тикку ххилтIу дуруна циняр карточкарду. ТIайлабацIу къашайхту, Асият лавгуна Соцзащиталул министерствалийн. Аллагьу Тааьланалгу кабакьлакьисса кунма, ссал хъирив ци бантIиссарив, чун гьантIиссарив чIалачIи хьуна. Министерствалий ванихь маслихIат бувна «Аьпалул луттираха» зузиминнал ялувсса Валентина МакаровачIан гьан.
ХIажинал махъва-махъ­сса чагъар Курскалиясса бивкI­навхьур, Валентина Васильевнал ца зат кIицI бувна. Ганил тIимунийн бувну, та яла къизгъинсса, ливтIуцири аьралуннал щутI дакъасса талатаву диркIнавхьур, ай, балики, цIарду, фамилияртту даххана хьуну, дяркьуну дикIан тIисса умудгу хIасул хьуна. «Бюхъайхха гьарзатрал багьана-савав кIира цIания сакин хьусса буттал цIа «Гаджибуттаевич» дикIангу тIий бия га.
Асиятлул гания гихуннайми запросру тIайла дуклан бивкIуна «Буттаевич» тIисса цIа ххал дувара тIий. Барзру най бия, миннул хъирив – шиннугу. ЧIун наниссаксса Асиятлул папкардал ва чагъардал чIюйгу лахъ хьуну най бия.
Ахирдангу, миксса шиннардил захIматрал ца бази хьуна 2005 шинал ахирданий. Асиятлул ххаришиврул ва дакIнивусса къювулул зурзу-кувкугу тIий тIивтIусса чагъарданий так аьра­ли зумунусса чичрурду дия:
(6092/6189) Гаджиев Гаджи Бутаевич; Место рождения: РЕСП: Дагестанская АССР; ГЕОРГ: Лакский р-н с. Хуры; Место призыва –ВКК; В/Ч 1032 стр. полк 293 стр.дивизия, 40 армия. ЗВАНИЕ: л-т: ДОЛЖН: коп-р пуль.взвода ;ВРЕМЯ ВЫБ 26.11 1941. ПОГИБ в бою. МЕСТО ЗАХОРОН. г. Тим, с.Выгорное; ОП: 818883 с.Д 476:Л 95»

Таибат арс Асланнущал, ХIажи увччусса Уссурваврал гьаттачiа

Бугьара хьусса Таибат ва хавар баяйхтува мугьлат бакъа гьанссия ласнал уссил гьаттайн биян. Дяркъусса кIинтнил чIун савав хьуну, аьрххи инттухуннин кьабитан багьуна. Асиятлул тIурча, ччя-ччяни оьвчайва Тимской райондалийсса Ветерантурал советрал председатель Черных Виктордуйн. Танал бусай­сса бия вайннахь тиккусса цимурцаннул хIалкьазия ва Буттал арс ХIажиев ХIажинал аьпалун дан хIадур дуллалисса давурттая. Телефондалувух бувсуна Виктордул апрельданий 250 саллатI увччусса Уссурваврал гьаттай цIа-бакI кIул дан бювхъусса 40 саллатIнал аьпалунсса ула дирхьушиву. ХIаписарну ивкIсса лейтенант ХIажиев ХIажинал цIа чирчусса ула тайннал дирхьуну дур личIину тийннай.
Гъили дагьсса майрал гьантрай тIурча, цила арс Асланнущал, Таибат, аьпа биву цила ласнал ниттил аманат биттур бан, бувккун бур ххуллийн. Вайннан бачин багьну бур Москавлиягу 600 км архнийсса кIанайн. Виктор Черныхлул Дагъусттаннаясса хъамал, хьунагу бавкьуну, хъинну дакIний личIансса хьунабакьавурттугу сакин дурну, ХIажи увччусса Уссурваврал гьаттайн биян бувну бур. ЦIаххаевхъал ва ХIажиевхъал кулпатраву Виктордул бусравсса хIурмат хIалал бувну бур. Уссия личIи акъа ххирагу хьуну ур.
ХIажи увччусса Уссурваврал гьав дия тIар школалул чIарав. Цурдагу учительтурал ва дуклаки оьрчIал аякьа дуллай, хъинну марцIну ва тIутIавун дахьлаган дурну. Таибатлулгу ласнал ­уссил аьпалун тайннайх дарчIуну дур нацIу-кьац1урду. Хъунмасса хIаллай яругу виримукьал бувцIуну, ХIажинал гьаттай кьулгьу-алхIамгу був­ккуну, ниттил рухI ххари хьунхьуви тIий, цащара шайсса аьдат-эбадатгу дурну дур.
«Дадай, лякъарду жу вил арс!» тIисса мукъурттищал цакьнира дишин чIал хьусса тIутIивгу дирхьуну, Таибат арснащал зана хьуну бур.
Оьруснал чIарах къазахънал жагьил, ганалгу чIарах украинчу, гуржиричу, башкир-татар бувччусса ца гьаттаву, зунтталчу, Хьуриятусса лаккучу ув­ччусса ца гьаттаву бивхьуминнал диркIссар цинявннан аьмсса ва аьзизсса ца Ватан. Цинявннал цачIу ларсъсса Ххувшаврилгу, миллатру кIи-шан къабавчIуну, циняв жула хIурматран лайкьсса ва мудан дакIний битансса вирттал бушиву тасттикь буллалиссар.

ТIагьират ХIасанова
Таржума бувссар Залму АьбдурахIмановал

 

Лахъисса ххуллу

РяхцIалла шингу ларгун,
УвкIунна ина шавай,
Къалявкъунни вин шаппа
Ххирасса нину ва ппу.

Ина чIал хъанай ур тIий,
Лавгуна ми вих луглай,
Ми цивппалу къабяйкьин
Хъирив лавгуна уссу.

СсиратIаллил ламугу
Лавхъун, ина увкIунна,
Амма вил Буттал аьрщи
Вих ялугьлайнна дия.

Бурганну ванал иттав,
Дулунну жура жаваб,
Укунсса оьрмулухрив
Ванал оьрму харж бувсса?

Ци кьини дуккарчагу,
Ци тIюпан ликкарчагу,
Му ина лархъсса кьини
ХъамаритантIиссарив.

Хьурчагу вил ахират
Аьрасайнал аьрщарай,
Аьзиз буттал шяраву
Винсса кIану хIадурссар.

БищунтIиссар вил гьаттай
Вин цIасса кIялабарзгу,
Буттахъал аьдат дурну,
«Гъурбат» куну чивчуну.

Гьарца чIарах нанинал
БуккинтIиссар вих алхIам,
Къумасса дакIнивату
УчинтIиссар вих аьпа.

Жула буттал шяраву
Бунни ххаллилсса мизит,
Мунил чIарав хъун хьунни
Вин цIа увкусса чинар.

КIюрххил чаклийн нанинан
Ккарккун дия карамат:
КIа мурхьирал ца къяртлуй
Бия тIар булбул аьтIий.

КIа буцай душнил рухIри,
Вихсса ччаврил ччувччусса,
КIа ххаришиврул макьри,
Мудан вих рутIлатIисса.

Асият ЦIаххаева
ш. Хьур