Буттал цIанин лайкьсса арс

ДР-лул БакIчи Сергей Меликовлущал
«Дагъусттан Республикалул халкьуннал хIакин» цIа ларсний

Кьубатай Масуев увну ур Ккуллал шяраву, Аскандардул ва ХIабибатлул кулпатраву. Махъ вайннал кулпат шагьрулийн бивзун бур, 1-мур классравунгу Кьубатай МахIачкъалалив лавгун ур. Шагьрулул 8-мур школа, муния махъ Дагъусттаннал паччахIлугърал медициналул институтгу бувккуну, цала буттачIа кафедралий ординатура бувккуну бур. Аспирантура тIурча, бувккуну бур академик, профессор А.Г. ЧучалиннучIа Москавлив. Кандидатшиврийн­сса диссертациягу дурурччуну, зун ивкIун ур Хайруттин ХIажиевлул кафедралий. Ца-кIира шинавун Москавлив докторантуралуву дуклан лавгун ур. Шанна шинавун дурурччуну элмурдал докторшиврийнсса диссертациягу мува А. Г. ЧучалиннучIа, зана хьуну ур кафедралийн махъунай. Махъ Госпиталь терапиялул 2-мур кафедралул каялувчину ивтун ур. Профе­ссор, медициналул элмурдал доктор, ДР-лул лайкь хьусса хIакин, Дагъусттаннал хъунама пульмонолог Кьубатай Масуевлун уттигъанну, ДР-лул БакIчи Сергей Меликовлул хIукмулийну, дуллунни «Дагъусттан Республикалул халкьуннал хIакин» тIисса цIа.

– Кьубатай Аскандарович, биялну бурив жулла республикалий хIакинтал-пульмонологтал?
– Биялну чув бикIави, ххишала бакъа чанну бур. Пульмонолог – му бур дефицитрайсса пиша. Штатрал расписаниялийн бувну 70 азара инсаннан ца пульмонолог икIан аьркинссар. ЖучIавасса 3 миллион инсантурал 70 азаруннийх бачIирча, республикалийми лапва чанну бур, 40-нния ливчусса пульмонологтал бикIан аьркинний 28 ур. Утти­нин республикалий дурагу ца дуссия пульмонологиялул отделение (РКБ-лий). Утти кIилчинмур отделениегу тIиртIунни шагьрулул 1-мур азарханалий. Шанма миллион инсантурал бушиврун ккаллийсса республикалий бувагу 80 тах бур. Къашайшалт чIяву хьуний, терапиялул отделениярттаву уттубишин бувайссар.

– КъюкIлил хъирив гьутрурду кIилчинмур кIанттайри бусса учай, акьлай урав ина вай мукъурттицIун?
– Инсантал оьрмурдацIа хьун буллалисса къашайшивурттайн бувну гьутрурду цалчинмур кIанттайнгу букканссар. Щаллагу дунияллий къюкIлил ва сосудирттал азарду цалчинмур кIанттай дур. Гьутрурдал азарду сававну литIлатIиминнал ккалгу шиная шинайн хъунна хьуну най дур. Тагьар гихуннайгу укунна дикIантIиссар, инсантурал пIапIрус тIутIаву къакьариртссаксса. Цуксса хIайпнугу, коронавирус куннасса азарданулгу гьутрурдал даву цилла нирхирава личин дуллай дур, миннун хъунмасса зарал хьун буллай.

– КоронавирусрацIун дархIуну республикалий­сса цIанасса тагьардания ци учин бюхъанссар?
– Тагьар цалий дарцIу­муничIан гъансса дур, амма гихуннай му цукун даххана хьунтIиссарив учин захIматри, мукунсса прогнозру дуллангу на щинчIаввагу маслихIат къабавияв. Аьрасатнал лагма-ялттусса билаятирттай къашавайми ялу-ялун гьарза хъанай бур, карантин баян буллай бур, вирусрал цIу-цIусса штаммру ялун личлай бур. ДакI дарцIунурив учин бюхъанссар ца зат – коронавирусрал инсаннал организмалун бунияласса зарал биян буллалишиву. Мунияту вакцинация дуван аьркинссар. Цинявнналагу иммунитет хьуншиврул агьалинал 70 процент къашавай хьун аьркинссар коронавирусрал, ягу микссаваннан вакцина буван аьркинссар. Цамур ххуллу ба­къассар. Цалссарив я ва, я та дакъар. Му азар хъинну захIматну духIлай бур, хъунма­сса хIаллай цайнма цивппа бучIан бюхълай бакъар, муния инсаннал цIуллу-сагъшиврунсса, оьр­мулунсса нигьачIаву хъунна­сса дур. Ва кIанугу дакIнийну, ттул учинмур ца бур – вакцина бувара.

– Ина вийннагу дунни коронавирусраясса прививка. Цукун духIав?
– Цалчинмур ххалаххи бувсса чIумал ттун цичIав кIулвагу къавхьунни. КIилчинмур бувни, температура цахъи лахъ хьуна, мукун дикIангу багьлагьиссар.
Хъинну бигьану духIав, ттун къакIулли интернетраву инсантурал цаннияр ца дюълил къабувччусса лайсал хаварду циван буккан буллалиссарив, ми щин ва ссан аьркинссарив. ТтучIа цукунчIавссарагу информация дакъар жуламур, Аьрасатналмур, вакцина бухIан захIмат хъанахъишивриясса, муниясса заралданиясса. Прививка дуван къаччисса инсантал ссал пикрилий буссарив, ми ссая хIучI тIий буссарив къабувчIлачIир. Авлия цалва гъалатIирттай, дюълилма цаманалми гъалатIирттай уккайссар учай.


Цайми паччахIлугъирттай инжит хьусса, хIатта ливтIуссагума хьунни. Жулвами вакцинартту бур ххишала бакъа тIайлабацIусса. Ттинин цавагу иш къавхьунни миннуя махъ инсан инжит хьусса.


 

Гьарцаманан цанма бувчIин ччай бухьурча му ци азардив, къашавай къавхьуссаксса къабувчIинтIиссар, къашавай хьуну махърив азарийлвагу хIайп учинтIиссар прививка къадаврий. БакIрайва коронавирус цурда душиврийн вих къахъанайгу бия чIявуми, цалва гъан-маччами, кIулми оьрмурдацIа хьувкун, вих хъанан бивкIунни. Коронавирус жучIанна, абадлийсса, муданнасса дакъахьурчагума, хъинну хъунмасса хIаллайсса дуркIун чIалай дур.
Ва азарданун дурусну шин хъанай дур. Ца-кIира шинавун, щак бакъа, буккан буванссар ваниясса дарув. Цалссарив, вакцина барча бакъа, цамур чаран бакъар.
Израильнаву ца зурул дянив агьалинал 40 процентрал бувну бур вакцина. Американаву цимирагу километралул лахъишиврий инсантал ярглий бавцIуну бур вакцина буван наниминнал кьюкьлуй. Вакцина къабувминнай аькIригума дихьлай бур цайми паччахIлугъирттай.
Цайми хIукуматирттал вакцинардая махъ инсантал инжит хьусса, ливтIусса ишру хьунни. Жулвами вакцинартту бур ххишала бакъа тIайлабацIусса, ххуйсса, цавагу иш къавхьу­ссар миннуя махъ инсантал инжит хьусса.

– Цалва гьутрурду буру­ччиншиврул ци мас­лихIат буванна жула инсантурахь?
– Цалчинма-цалчин – пIапIрус къатIун. Хаваргума буккан бувну бия пIапIрус тIутIиминнайн коронавирус къадияйссар ягу чанну дияй­ссар тIисса, му щялусса затри. Вирус пIапIрус тIутIиминнал клеткардавун ялуннагу бигьанна духхайссар. Гьутрурдансса яла хъуннамур оьшивур къалиян.
Къашавай хьухьурча, най бунува хIакиннайн буккан, шаппа зулва зува хъин къабуллай. Иммунитетрал ялув бацIан – ва дур, ца кьини, ца зуруй дурну къакьадиртун, оьрмул оьрмулухун дуллан аьркинсса даву – багьайсса куццуйсса, витаминнал дурччусса, химия дакъасса дукия канан, марцIсса щин хIачIлан. Иммунитет цIакь дуллай ура тIий, гьунттийнин на лечлай уккарча – му къагьассар. Хъуннасса агьамшиву дуссар лечлачисса кIанттул, миккусса гьаварал ва чIяву-чIявусса цаймигу кIанттурдал.

– ХIакиннал пиша язи бугьаву цукун хьуна?
– На хъанай ура мукьулчинмур никирайсса хIакин. Пиша язи бугьаврил ялувсса пикри тачIав хьуну бакъар, хIакиннал пишалий акъа, ттун нава цамуний чIалайгу къаикIайвав. Аьпа биву, ппу буслай икIайва, инсантал уртту-щинай хъин буллай, халкьуннал хIакинтуран ккаллину бивкIсса цала буттал бу­ттая ва буттауссия. ДакIния къабуккай буттал бувсъсса, цува чIивину уна хьусса ца ишираясса хавар: чаяту агьну, ччаннал ккуччу увну, захIматсса тагьаруннийсса хIухчу увцуну бувкIун бур, кару-ччанну гъаргъун, бакIрал бурчугума ливксса, бунияласса цIунцIияртту хьу­сса. Бутта буслай икIайва цанма, хIакьину кунма, дакIний бур гьарца сун, уртту дукьлай, цала бутта ва буттауссу хIухчил щавурду марцI дуллай, му хъин уллай бивкIсса куц тIий. Му иширавугу, цайминнувугу гипсрал ххуллий ишла бувайсса бивкIун бур кьакьан бувсса хIайвандалул бурчу. ХIайвандалул бурчул ялтту лангетагу дирхьуну, гъавгъсса ттаркI-базу мунил гипсралнияр ххуйну бугьайсса бивкIун бур цIулаганнин.

– Вила цIа дурксса буттацIун дархIусса дакIнийнбичавуртту ялагу чансса дакъахьунссар…
– ДакIнийри буттачIан мудан чIявусса инсантал букIлай бивкIсса, Ккуллал райондалия­ссагу, цайми кIанттаяссагу, лакгу, къалакгу. КIинттул къутаннайн, Бакрес-Кочубейллал зоналийн, гъинттул зунттавун нанисса хIухчалтва бусса куццуй, чакмардавува, рахIурдавува, бучIайва, буттал цIа дургьуну, буттан бувагу къакIулссагума.


На нарагу дував прививка. Хъинну бигьану духIав. Ттун къакIулли цаннаяр ца дюълил къабувччусса лайсал хаварду интернетраву циван буккан буллай буссарив, ми щин ва ссан аьркинссарив.


Буттангу хъинну ххирая уртту-щин, миннул хIакъи-хIисав мунан ххуйну кIугу-кIула, муначIа уртту-щинаясса, халкьуннал дарурттаясса чIявусса луттирдугу бикIайва. Буттан хъинну ххирая тIабиаьт, лагайва балугъ бугьан, авлий уккан, уртту-щин датIин. Цал, лухччинийн бувккун, бигьалаглай щябивкIун бунува, ца хIухчу гъан хьуну ур минначIан. Му ивкIун ур къашавайсса, ччянияцIава буттачIан консультациялий учIан ччай ивкIсса хIухчу, зунттаву шагьрулия бувкIсса бигьалаглагисса инсантал ккавккун, миннавух Аскандарвагу акъарив ккаккан увкIра тIисса. Мунах вичIигудирхьуну, бувсун бур ци даруртту аьркинссарив, амма, луглай, щичIакIуй къалявкъуну бур дарурттал цIарду чичинсса ча­гъар. Му хIухчу увчIун махъунай неххамачIув, ратIату хъуннара-хъуннасса виххучи ларсун увкIун, бу­тталгу муний дарурттал цIарду цIурцIуну дур. ЦIурцIусса рецептращал­сса хъунма чару лавсун нани­сса хIухчий га чIумал инсантурал мадара хъяхъаву дурну дур. БуттачIан занай бивкIми къашайшалт махъ ттучIан занан бивкIуна, ванал цIагу бусраврай зумух ласлай, хIайп, цIана ми лап чансса ливчIун бур. Ппу икIайва икIайкунсса халкьуннал хIакин. Цалла дурмунихлу такIуй щиякIуй ца зат ларсун дакъая.

– Мукунсса чувнащал хъачI хъачIрай дирхьуну дачин бахтти хьусса ни­ттиягу буси…
– Нину, ХIабибат, ичIаллилсса буллай дикIайва. Ялув ппугу акъа хъунма хъанахъисса душнин укуннарагу бигьа дакъасса гай шиннардий цикссагу ккавккун бия. ЧIаваний МахIачкъалаллал зума-къирагърай окопру дуклай, цайми-цайми давуртту дуллай диркIссар. Мукьва оьрчI ччаннай бацIан бувссар, жул буттангу лайкьсса кулпатну бивкIссар. ЧIяву хъамал шайсса къушлий тачIав миллатирттал дуки-хIачIия чан къашайсса диркIссар.

– Кулпатраву зу цими оьрчI буру? Цума ссаха зий ур?
– Жу мукьа уру: уссу, Москавуллал автомобиллал ва ххуллул институтгу бувккуну, автомобилист хьуну, МАДИ-луву зий, цIана пенсиялий ур. Ца ссу, эхокардиографиялул ххаллилсса пишакар хьуну, зий бур Диагнос­тикалул центрданий. ЧIивимур ссил язи бувгьунни педиатрналмур пиша.
– Вилвамур кулпатраягу кIива махъ куну ччива.
– Ца арс ур стоматолог, душ, Дагъусттаннал медициналул университетгу бувккуну, аспирантуралуву Москавлив дуклай бур. Вайми кIиягу арснал цаннал юристналмур пиша, ваманал строительналмур пиша язи бувгьунни. Ур ххюя оьрчIал оьрчI. Кулпат Анджела бур аьсатIин миллатраясса, мединститутраву дуклай бунува кIул хьуссару, ччан хьуссару. Гьарца шинал жу жунма яла ххирамур курортрайн лагайссару «Ккулишевеллайн» – Ккулув, кIари жул Куршевель. Анджелан хъинну ххирар ттул гъан-маччами, ляхъин, миннангу ва ххирар, бюхъай нанияргума ххирану бикIан. Ванин лакку маз бувчIай, амма гъалгъа буллан намус шай.
Ихтилат бувссар
Бадрижамал Аьлиевал