Хьурттал тарихрацIунсса ца-кIира чичру уттигу

Ттула кIулшигу, бюхъугу хъирив лавссаксса, на чивчуну чивун буккан бав ттула буттал шяраваллил, Хьурттал, тарих. На му щилчIав ляличIисса барчаллагьран ягу бювкьу-аьйрдан къачичавча, ттула шяраваллил хIакъираву ттущава кIул бан хьумур ттуятува бивзминнангу, мачча-гъаннангу, щарнил тарихрах мякьминнангу кIулну бикIаншиврул чичав.

Аьлиев МахIаммад, Маммаев Татта, Кьурбанов МахIаммад. Грозный. 1936 ш.

ЧIявусса хьунабакьай, ца-кIива вана-таная бавсса затругу буслай, тарих кIулми хъанай, цайминнангу бувчIу-лахьхьин буллалисса.Масала, цамур шяравату­сса ттула ца гьалмахчугума ур ттухь тIий,ваца хъярчирай куна: «Ярч, зул шяраву циняв ххуйсса бакъа бакъассарив, аьй дансса цучIав акъассияв?» – тIий. Нагу учав: «На оьккими батIлай акъассияв. Жул жула агьлулийгу, буттал-буттахъая тIайла хьуну, инсантуран, хъинбала бакъа, оьбала буллалиссагу цучIав къаивкIссар, уттигу акъассар, – куну. — Гъира буну ухьурча, мукунминная инава чича», – учав.
Гьай-гьай, жул жяматравугу бивкIссар, цайми-цайминнуву кунма, оьккиссагу, лайкь да­къасса тIуллу дурссагу. Ттун тIурча, ттула чичрурдаву хъунмурчIин гьаз бан ччай бия ххаллилми, ххуйми. Ххинугу къачансса бухьувкун мукунсса инсантал Хьурттал жяматрал дянив – хьхьичIвагу, уттигу.

Ва ххуллухгу бусан, чичин ччай ура ца-кIия ххаллилсса чувнал ттула буттал шяраваллия ттухьва бувсъсса затру.
1962 шинал, на Гъумук 11-мур классраву дуклакисса чIумал, жу, 9-10-11-ми классирттаву­сса оьрчIру, сентябрь зуруй къутаннайн тIайла бувккунав шагьнал лачIа батIин. Нава хIаласса 15 оьрчI бувкIссияв КIундиннал къутандалийн. Га къутандалий сакин хьуну дия чIири-кьирисса шяравалу, хъинну ххуйсса, паракьатсса, хIурмат бан анавар­сса халкьгу бия. На гикку кIул хьуссияв, яла жу гьалмахталгу хьуссияв, Къилли тIисса трактористнащал. Гайннал щалва кулпат гикку ялапар хъанай бия. На Хьуриятусса ушиву кIул хьувкун, Къиллил ттухь цала бутта ина ккаккан ччай урча, ачу цаннийна куна, нагу лавгссияв. Хъинну хIал бавкьусса адамина ия (цIа хъамариртунни) га ттул гьалмахчувнал ппу. Нагу чIарав щяивтун, цIухлан ивкIуна цанма кIулсса Хьурттал усттартурая. КIул хьуна га Чаргаснаву ттула ниттил бутта ХIусайннущал зий ивкIшиву.

1933-ку шинал Хьурияту­сса Ишхъал тухумраясса МахIаммадов АьвдурахIманнул Грознайлий тIивтIуну диркIссар «Красный Дагестан» тIисса артель. Га артельданий 60-нния ливчусса лак бивкIссар зий, миннаватусса 40 инсан ивкIссар Хьуриятусса. Гикку буллай бивкIссар варакъив, гунгунтту, ичIура ишла дайсса цайми-цаймигу кьай-кьуй. БивкIссар никель дуккайсса цех. Му цех тIивтIуну махъ Хьурттал дувссилул усттартал чIявуми никельчитал хьуну, тахру буллан бивкIссар, Мичиххичнаву хъинну хъуннасса тIалавшинна дусса. ХIатта СССР лияннингума жул усттартал зий бикIайссия шаппагу, дуссукъатравугу. ХIасил, му артельданий зий ивкIун ия на дакIнийн утлатисса кIундиричугу. Утти чичлай ура га чIумал ганал ттухьва бувсмур.
– Ургу, уссил арс, зул Хьур­ттал арамтал вихшала дишин бюхъайсса инсантал бия. ЧIявуминнал хIалтIилуха цала кулпатран арцу гьан дайсса чIумал хьуричувнащал гьан дайва, дакI тIайлану, даччин дакъа диян даншиву кIулну. Гай захIматсса шиннардий, къача-къучшивуртту чан да­къасса чIумал, хъямалашиннардугу диркIссар диялсса. Бюхъайхха, хъямала унна куну, къадиян дурну лякъайсса ишругу шайсса бивкIун бикIан.
Утти бусанна 1-мур ЦIувкI­ратусса Кьурбанов Саэдлул щарнил ппу ТIажиблул бувсмургу. СаэдлучIа хъамалу унува, на Хьуриясса ушиву бавукун, мунал кIицI дуруна ХIадисов АбутIалиблул цIа, бувна цIухху-бусу мунал агьлу-авладрая. Нагу бувсъссия минная кIулмур.
Яла ТIажиблул бувсуна укунсса зат:
– Дяъви хьун хьхьичI шиннардий нагу, АбутIалибгу Щурагь Педучилищалуву дуклай буссияв, яхъанайгу цачIу, ца къатлуву буссияв. Ца кьини ттучIан Лаккуя хавар бувкIуна нину диркIусса. На ачин хIадур хъанан ивкIукун, ишгу цукунсса буссарив цанма чIалай бухьувкун, ачу ттущал куну, увцуну нагу ттучандалийн, ларсуна ттун цIусса касттунгу, усругу. На гьаксса хIарачат буллай ­уссияв ласун къаитан. «Ттуща вищал Лаккуйн учIан къахьун­ссар, ттул чулуха ва чIивисса ссайгъат кьамул бува, къабарча къаччан бикIанссар», – тIий цукунчIав махъаллил ан къавхьуна. Яла, хъунма хIал къавхьуну, дяъви байбивхьуну, гания мукьах жу цаннан ца къаккавкссару, – хъинну аьжаивгу хьуну, хьхьичIунгу урувгун, къуртал бувна ТIажиблул цалва хавар.
Хьурттал жяматрацIун бавхIусса ца зат ттигу ххи бан ччай ура. Жул шяраватусса ТIагьир Дибировлул дур ирсирай кьадиртун багьа бищун къашайсса хъус – цала оьрмулиясса чичрурду. Ванал душнил арс, АьФ-лул Конституциялул Судрал судья ХIадис ХIажиевлул, ми чичрурду цачIун дурну, итабавкьунни чIивисса лу. Цаппара чIумул хьхьичI ми дакIнийн бичавурттавасса диялсса материал, Руслан Башаевлул лакку мазрайн дурцуну, рирщуну дуссия жула «Илчи» кказитрайгу.
Ми чичрурдаву ТIагьирдул буслай ур цала ппу Кьурама­хIаммад­лущал 1915-ку шинал Чачаннавун, «Горячеводск» тIисса курортрайн, лавгсса ца иширая. Гъумучату бувксса чIумал, миннащал архIал бавцIуну бур Гъумучатусса Нуруттинов ХIамидгу, мунал арс Ажувгу. ПIайтIундалий най, ца хьхьу Урмав, ца хьхьу Щурагьгу дурну, ми Порт-Петровскалий гостиницалий бавцIуну бур. Гикку хьхьугу дуртун, хъиривмур кьини поездрай бувкIун бур Грознайлийн. Гикку ми ливккун бур цана гъансса, Хьуриятусса Аьлибатаев МахIаммад-КариннучIа. МахIаммад-Карин хьхьичIва-хьхьичI Грознайлийн бивзсса хьурттаятуссар. Мунал цалчинсса цува заллу­сса машинагу бивкIссар. Ххуйну хъамалугу хьуну, гьунттиймур кьини мунал цала машиналий мукьагу иян увну ур Горячеводскалийн. Гикку вайннан хьунаавкьуну ур Гъумучатусса Сурхайханхъал АьвдулпаттахI. Нюжмаркьини чIаравсса Старыйюрт тIисса шяравусса мизитравун лавгун бунува, хьунаавкьуну ур Гъурчива­хъал АьвдурахIин, ТIагьирдул бу­ттал маччачу. АьвдурахIин хъинну ххари хьуну ур цала шяравачу хьунаавкьуну. АьвдурахIин ва мунал кулпат Ишхъал Тамари га шяраву миналул хьуну бивкIун бур. Миннал шама арсгу ца душгу бивкIун бур. Мизитравун бувкIми АьвдурахIиннул цаннийнма бувцуну, бивххун хIайвангу, хъинну ххаллилну хъамалу бувну бур. Шиккува бусан, Ишхъал тухумрая­сса Тамари ттул буттал буттал АьвдуллатIиплул ссур.
Укунсса ххаллилсса, ххуйсса жула буттал буттахъал оьрмурду ва оьрмулуву бартбигьлай бивкIсса уздансса, дугърисса мурадру мудангу дакIний бикIан аьркинссар, миннул тарих ирсирай ябан аьркинссар.
Ххуймур бувма, хъинбала бувма ччя-ччяни хъамакъаитайссар, минная бивзминнал оьр­мурдаву бивтсса чанину, чирину тикрал хъанай личIайссар.
ЦIанакул итабакьин на хIадур буллай ура Хьурттал тарихран хас бувсса шамулчинмур лугу. Мунийн бувну «Илчи» кказитрайхчин баянгу буллай ура Хьурттал агьалинайн: агарда зучIара духьурча жула жяматрал тарихрацIун, тухумирттацIун, хьхьичIвассагу, уттиссагу иширттацIун дакьин­сса суратру, чичрурду, тIайла дуккияра ттучIан.
На хьурттал архиврал хъунамагу акъара. Нава чивчумур нагу хъуниминнахь, кIулминнахь цIухлайри цачIун байсса. Цал уттигу тавакъюри, диян дара материаллу, оьвчара ттуйн, бувара маслихIатру. Ларсун бувкIсса суратру на махъуннай зана данна. Масала,1928-ку шинал ВацIилуя Хьурив щин дурцусса чIумалсса сурат дикIан бюхъайссар щичIа-дунугу. Лякъирча, мугу хъинну ччива.

Нагу зул дуаьчи
АьвдуллатIипов АьвдуллатIип,
ш. Хьур