Хъаннил бутлай бур арамтураяр 10 шинал ххишаласса оьрму

Жула билаятрай мудангу лахъа-хъунну кIицI лагай Ватан дуруччултрал кьини. Байрандалул мяъна-мурад аьралитурацIун дархIусса дунугу, агьалинаву ва байран аьмну хIисав дувай арамтурал кьинину, бахшишру ва барча баврил махъругу ва кьини хас бувай, мюрщи оьрчIая тIайла хьуну, бугьарами чиваркIуннайн бияннин. Арамтурал кьинигу шинай цал дакъа къакIицI лагайсса духьукун, ва байрангу дакIнийну, буруганну билаятрал чиваркIуннал хIакъираву дурсса Росстатрал цаппара хъиривлаявурттах.

Росстатрал хIасиллайн бувну, Аьрасатнаву хIакьинусса кьини цинявппагу агьалинал 46,4 % бу­сса бур арамтурал. Амма, оьрмулул шиннардих бурувгун, ва ккал чIумуя чIумуйн лагь-лахъ шай­сса дур. Масалдаран, 30 шинавун бу­ххан бувасса аьрасатлувтурал хъунмур процент бусса бур арамтурал. Мюрщи оьрчIаву (душругу, оьрчIругу хIисавну) 9 шин хьун дурасса хъунмур процентгу бусса бур оьрчIал. Ми хъана­хъиссар 51,9 %. Балугъравун бу­ххан бувасса 10-19 шиннардиву­сса чIаважагьилтураву 51,1 % бу­сса бур оьрчIал. ЧиваркIуннал процент хъаннилмурнияр лагь хъанай байбишайсса бусса бур оьр­мулул 30-39 шин хьуну махъ. Билаятрай оьрмулул 80 шинавун бувхсса арамтурал процент бусса бур 25,4 % бивсса. ХIасил, арамтуралнияр хъаннил 10 шин ххишаласса оьрму бутайсса бур.

Амма статистикалун махъсса ппурттуву хIисав хьуну бур ххарисса цайми затру: хIакьинусса кьини арамтурал дянивсса оьр­мулул шинну дур 68 шин. Дурусну 10 шинал хьхьичI, 2010 шинал дурсса переписьрайн бувну, ми диркIун дур 63 шин, 2000-ку шинал тIурча – 59 шин.
Махъсса 20 шинал дянив хъаннилмур оьрмугу лахъи хьуну бур 72 шинаяту 78 шинайн бияннин. ХIисав дурну, ца 50 шинавату хъаннил ва чиваркIуннал дянив диялсса тапаватшиву хьун бю­хъайсса дусса дур. Микку къаххуйсса тагьар хIасул хьун бю­хъайссар тIар ташурду бавривугу.
Масалдаран, 2010 шинал дур­сса переписьрайн бувну, 19 шин хьу­сса 1000 инсаннава ташулул хьусса бивкIун бур 75 душ, так 17 жагьил ивкIун ур кулпат бувсса. Оьрмулул 20-24 шиннардивусса 1000 инсаннава щар хьуну бивкIун бур 391 душ. Щар дурцусса жагьилтал тIурча – 213 инсан. Оьрмулул 25-29 шиннардиву щар хьуну бивкIун бур 639 душ, хъами дурцусса жагьилтал тIурча – 544 инсан. ЧIалачIиссаксса, 30 шин хьусса аьра­сатлувтураву ташулул хьуну бур хъунмурчIин душру. Жагьилтал тIурча, махъун багьлай чIалай бур цала чIун архIал душвавраяр. Амма 30 шинава ливчуну махъ , жагьилсса хъанних бурувгун, хъунмурчIин кулпатру байми арамтал бусса бур. Оьрмулул 35-39 шиннардиву кулпатру бувсса арамтурал аьдад дусса дур 745-ннийн дирсса. Хъами тIурча – 702.
ДакIнийн бутан, вай хIасиллу циняр 1000 инсаннава хIисавнур дурсса. Хъанних бурувгун, кулпатирттащал цачIу ялапар хъана­хъисса 65-67 шиннардивусса арамтал кIилий чансса бусса бур. Ва оьрмулуву кулпатирттаву яхъанай бусса бур 802 хъамитайпа, арамтал тIурча – 418. ХIасил ва оьрмулуву бувагу кулпат къабувсса усса ур 11 адамина ва 32 хъамитайпа.
ХIисав бувну, ци оьрмулуву унугу яла чIявуну зузими арамтал бусса бур. 2019 шинал оьрмулул 25-29 шиннардиву­сса жагьилтурал 90,3% бивкIун бур ссаха-бунугу зузисса. Вайра шиннардивусса душру тIурча – 76,6%. Оьрмулул 60-69 шиннардивусса арамтурал 29,9 % бивкIун бур зузи­сса, хъами тIурча – 20,0%. Шиккугу хIисавравун ласун аьркин­ссар, давурттай ба­къанугу, къатта-къуш бачин бувну, оьрчIру тарбия буллай, ичIува зий-заназими хъунмурчIин хъами бушивугу.

«Хъус адаминал жандалуц1а кьуркьусса затри» – тIисса халкьуннал учалалуву тIийкун, оьр­мулун нигьачIисса, захIматсса давурттай зузимигу, аьдат­райн бувну, арамталли.
Мах, лухIинавт, газ ва цаймигу хъус ляхълахъисса мяъданнай зузисса пишакартурал 82 % бу­сса бур арамтурал, строительствалул аралуву зузиминнал 87%, производствалий – 62%.
Арамтал чанну зузисса арарду дусса дур укунсса журалул: преподавательтал 18%, медиктал ва социал аралул зузалт 20%, финансистал ва страховщиктал 31%, культуралул, спортрал, тяхъашивуртту дуллалисса ва дигьалагрулул арардаву зузиминнава 34 % бусса бур арамтурал.