Зунттайх ва ардайх кIибавчIусса оьрму

Жул буккултраву ца яла угьарасса, «Илчи» кказит цIуну итабакьлакьисса 1992 шиная шинмайсса кказитирттал чIапру мугъаятну ядуллалисса, хъунмур оьрмугу аьрщарай ца яла барачатсса яттихIухчил пишалуха зий гьан бувсса, КIихIарчIиял шяраватусса Аьбдуллагьлул арс ЦIаххаев Ибрагьим хIакьину яхъанай ур Бабаюртуллал райондалийсса КIамахъаллал ва Ппалассуннал жяматру цачIу яхъанахъисса Сангардал шяраву. Шикку ва яхъанайгу ур арив лакрал жяматру бивзун, колхозирттал кутак цIакь дуллай байбивхьусса архсса 1950-ку шиннардия шинай.


Шяравун лавгни, почталул чIумуй «Илчи» лавсун къабучIай тIий, ттухь цIуру-кIуру буллалимагу Ибрагьим икIайссар. Вана гьашинугу хьхьичIва-хьхьичIминнавух кказит чивчума шяраву вари.
Увну ур Ибрагьим КIихIар­чIиял шяраву 1934 шинал. Ванал ппу Аьбдуллагь канил усттарсса, янна-ус дуруххайсса ххуйсса дарзи ивкIун ур. ДакIний бур Ибрагьиннун цала буттал зузи буллай бивкIсса ххирасса янна дуруххай машинагу. Гагу лавсун, маэшатрал хъирив лагайсса ивкIун ур ппу Чачан-Ингушнавух ва Къарачай-Чаргаснавух. Ибрагьим акъасса, кулпатраву ялагу бивкIун бур ца уссу ва ца ссу.
Укунмагу щинкIуйвагу къабигьасса заманнайн тIайла дарцIусса вайннал оьрчIшиврул шиннугу, нину-ппу личIи шаву сававну, дурагу къадиркIсса кунна, чIарах дурккун ларгун дур. Уссур-ссуннайх бавчIусса оьрчIан, хъуни арамтуран кунма, колхозраву зий цала «захIматрал кьинирду» дуллай, маэшатраха зун багьну бур.
Хъун дяъви байбивхьусса ппурттуву вайннал ппу Чачаннаву зий ивкIун ур. Тиччава дяъвилийн увцуну, ххишала буттая вайннан ятIа-тIаргу бавну бакъар. Ибрагьимгу, цала чIун архIал оьрчIащал КIихIарчIату гьарца кьини Ппаласмав школалийнгу занай, дарсирдая махъ мар­хха, чIали батIин хъуруннайнгу лагайсса ивкIун ур. Гьан айсса ивкIун ур ва колхозрал хъу гъай учин ябуллалисса ницачIангу.
ДакIний дур Ибрагьиннун КIихIарчIиял жямат ЦIусса­лаккуйн бизан буллалисса чIунну. Га чIумал ванан диркIун дур 9-10 шин. 25-30 пуркIу бусса шяравалу дизан дан хъунмасса хIалгу, захIматгу хьуну бакъар. Жан дусса жагьилтал дяъвилий талай буна, хъами-оьрчI, къари-къужа, батIин бувну бузагу, ххуллийн буккан бувну бур. Вайннащал архIал Гъумукун нани ххуллий хIала бавкьуну бур Ккурхъиялмур жяматгу. Кув аьравалттай, кувгу бахьтта най, ахттакьунбизулуву бивну бур Гъумукун. Тикку хъун ххуллий, Ибрагьимлул буслай, вайннах ялугьлай бивкIун бур агьали щябитансса «полуторка» тIисса машинартту. Оьрмулий цалчин ккаклакисса, ганиннин такIуй шярава къабувксса оьрчIан, машиналия тIайла хьуну, цимурца хIаз дизлай диркIун дур. ВицIхъав бивсса кIанайгу гьарзатрал хIисав ласласисса, хъанахъимунил хъирив лаян гъира бивкIсса Ибрагьимлун цалчин ттукIрайсса чани ккавккун, махIаттал увну ивкIун ур. Гикку га чIумал Хъуннеххай электростанция буну, га махIлалийсса агьамми кIанттурдайн чани бувцсса чIун диркIун дур.

Ахиргу бивну бур вай Щурагьун. Гикку оьрчIал кьюкьа сакин дурну, ца къатлувун буххан бувну бур. Га бивкIун бур лак заллусса къатта. Хъиривмур кьини кIюрххила лахъан бувну гайва машинарттайн, бувкIун бур Хасаврайн, гиччагу – аьрххилул ахирданий ккаккан бувсса Аухов райондалийн.
Ибрагьиннул бусаврийну, кIунурду бивчуну ЦIуссалаккуйн цалчин бувххун нанисса кIанай, куях Ккурхъиял жямат, урчIах КIихIарчIиял жямат яхъанан ккаккан бувну бур. Вай ба­къасса, ялагу мукьра щарнил жямат, мукунма кIунурду бивчуну, гикку миналул хьун бувну бур. Нину-ппу бакъасса вайннан хIукуматрал яхъанансса къатта ккаккан барчагу, цаласса цала бан ттигу бувасса Ибрагьим, ванал уссу ва ссу гиккугу уссур-ссуннал цачIанма бувцуну бур. Ибрагьим увцуну ур ца буттар­ссил, уссу ва ссу – гайминнал. Цаппара хIаллава, бявкъу-гъили хьуссарив ягу ги­ккусса уртту-щин къадаркьу­ссарив, чIявусса оьрчIру кунма, вайннал ца бакъа-бакъасса ссугу бивкIуну бур.

Мукун кIанттул хъанай буна, цаппара хIаллава ниттил ва кулпатрал хъирив аьравалттий увкIун ур арив Ппалассуннал колхозраву яттил удаманну ивкIсса Ибрагьимлул ссурахъу МахIаммада. Иширах бургарча, гъидайдихьулий яттищал къутанная увкIсса ганан цала жямат, хъуннар хьусса нину, кулпат шяраву къалявкъукун, хъирив увккун, вай махъунмай Лаккуйн буцин увкIун ивкIун ур. ХасаврайхчIинсса ххуллурдай къараллу буллай, махъунмай наними бувгьуну къаитабакьлай бухьувкун, МахIаммадал ххуллу Лаккуйн лавсун бур Казбеков райондалийх, ЦIахъарав бу­ккансса куццуй. Мукун най, ца-кIира нюжмардува бивну бур КIихIарчIав. КIиккугу вайннах я цичIар, я цучIав ялугьлагьисса къаивкIун ур.

Иш мукун багьувкун, вайннан Ппаласмав миналул хьун багьну бур. Гиккугу, цIуницIа школалийнгу лавгун, Ибрагьимлул къуртал бувну бур 4 класс. ДакIнийн дур ванан, 4 класс був­ккукун, Урув цивппа экзаменну дулун лавгсса чIунгу. Цал бувккумур дакIний личIайсса, математикалул итххявхсса ивкIун ур Ибрагьим. Дарсирдах гъира бушиврул ци банссия, я хъирив укканма, я бакI-магъ дан акъасса оьрчIан, гихунмаймур захIматрал ххуллу бакъа цамур нясивну къабивкIун бур.

Мукун, жяматрал бикIу, колхозрал бикIу ризкьи канаки бан занай, колхозрал дан тапшур дурсса давуртту дуллай ивкIун ур. ЧIава жагьил хьуну, чансса кьянкьа-кьурчIи хьувкун, пикри хьуну бур Ибрагьиннун цала жямат, уссурссу бусса ЦIулаккуйн ачин. Гъумук ТтурчIиял къутандалийнсса машина бакIрайн багьну, Бабаюртуллал райондалийсса Ппалассуннал къутандалийн увкIун ур. ЧIаххуврайра диркIун дур КIамахъаллал къутангу. Га чIумал арив колхозру хIала даркьуну, кIивайвагу жямат хIала бувххун, «Ххувшаву» тIисса колхоз сакин дур­сса чIун диркIун дур. Ибрагьимгу колхозрал хъуруннайн, лухччайн щин дишайсса жагьилтурал бригадалувун увцуну ур. Ми диркIун дур арив ттигу трактор-комбайна ишла къабуллалисса, ницай косилкартту бавхIуну ххулув бувайсса чIунну. Бувгьуну бур ахъулссаннул, лухIитIутIул багъру. Лаккуйн колхозрал машинар­ттай тIайла дуккайсса диркIун дур ахъулсса, лухIитIутIи, лачIа, хъа, ва цаймигу бакIлахъия. Ла­ккуя аривгу бучIайсса бивкIун бур нувщи ва хъюрув. ХIукуматран колхозрава дулаймур дикI ва накI диркIун дур. Дурну дур ттуршвахъул лух1и ризкьи бусса нак1лил ферма.

КIивагу жяматру хIала бав­кьусса чIумал, Ибрагьимгу колхозрал яттичIа авцIуну ур. МукьцIаллихъайсса шинну хьуну дур ванал зунттавунгу, аривгу занай, цанма кулпатгу бувну, оьрчIру бакI букканнин зий-занай. КIамахъалиятусса ПатIиматлущал ташугу бувну, колхозрал буллусса къатлуву яхъанай ивкIун ур. ХIухчуну зий-занай, ччаннай цIакьну авцIукун, цува заллусса къа­ттагу бувну, ряхва оьрчIал бу­тта хьуну ур. Вайннаягу ххуйсса наслугу бивзун, цIана Ибрагьим хъуна-мяммашиву дуллай ур. Ванал кулпат ПатIиматгу, аьпа бан цил, жяматраву бавкьусса, уссур-ссуннангу, чIахху-чIарахнангу хъинну ххирасса ва бусравсса хъамитайпа бикIайссия.

Жула хъунмур никирал хъа­ми-чиваркIуннал бувсса захIматрал кьимат кIулну бикIан буржлувсса жувагу укунминная чичингу, бусангу мудангу лайкьну чIалай тIий чичав нагу ва макьала. Ибрагьиннунгу, ва кунмасса цайми-цайми жула хъунмур никирал буккултрангу чIа учин ччай бур цIана так цIуллушиву . Ябаннав зу ттигу Заннал чIярусса шиннардий!