Жагьилтал фанатизмалухьхьун ясирну къабагьаншиврул

Диндалия, Дянивмур Азиянал республикарттайнсса аьрххирдая,
«Илчи» кказитрая

Актау шагьрулул 23-мур школалий.
Дянив – Асият Буттаева, урчIах – Актау шагьрулийсса Да­гъусттаннал вакилханалул хъунама Юсуп Щахщаев, киях – 23-мур школалул директор, лакку мархращалсса лазгири душ Зарифа Казиева (Миясат Муслимовал мачча душ). Махъ – урчIаха кIилчинма – ДР-лул спортрал министрнал хъиривчу, олимпий чемпион ХIайдарбек ХIайдарбеков, шамилчинма – гьунар бусса лакку жагьил Тамерлан Бугаев.


[dropcap]Б[/dropcap]уттаева Асият МахIам­мадлул душ, профессор, элмурдал доктор, Дагъусттаннал Гуманитар институтрал преподаватель.
Бувну бур Ваччав ПикIиев МахIаммадлул ва Махачева Муслиматлул кулпатраву. Бутта зий ивкIун ур бухгалтерну, колхозрал председательну, нину – заготскотрал бухгалтерну. НахIусса, бавкьусса вайннал кулпатраву, Асият бакъасса, ялагу хьуну бур шанма душ ва ца арс.

Нурсултан (Астана) шагьрулул аэропортрай. КIяласса гьухъуву киях – му шагьрулийсса Дагъусттаннал вакилханалул хъунама Шагьимардан Аьлибусаев ва мунащал архIал бивзми, Дагъусттаннаясса делегация хьунабакьлай.


Асиятлул ЧIяв къуртал бувну бур 10 класс, Лаккуя шагьрулийнмай лавгун бур 1969-ку шинал. Къуртал бувну бур ДГУ, ми­ккува бавцIуну бур зун. Цуппа физик бунугу, элмурдал кандидатшиврийнсса диссертация социал философиялулмур дурурччуну дур, 2011-ку шинал дурурччуну дур элмурдал докторнал диссертациягу.
Махъсса 4-5 шинай Асият Буттаева зий бур Дагъусттаннал Гуманитар институтраву (хьхьичIва – Теологиялул ва халкьуннал дянивсса арардал институт). Элмулул ва оьрмулул агьам­сса шачIанттайх лавхъсса Асият Буттаева бур махъа нанисса жагьилсса аьлимтурал никиран­сса насихIатчигу, чIарахбацIугу.

Ташккантлив, УзбакIисттаннайсса Дагъусттаннал вакилханалул хъунама Ккулатусса Щамхалов ГьаруннучIа хъамалу.

Ванил лас, физикалул ва математикалул элмурдал кандидат, Буттаев Муса Сяидлул арс, Хъусращиял шяравасса ур. Вайннал ца арс ва кIива душ бур. Арс Дагъусттаннал БакIчинал Администрациялий зий ур, ца душ ФОМС-рай зий бур, чIанма-чIивимур душ – Краснодардай хъунмасса косметологиялул центрданий хъунмур хIакинну бур.
Мусал ва Асиятлул къатрал цалчинсса зиву сивсуну ккалли дуван бучIир миллатрал музейран, шикку дакъасса дакъар: жула буттал буттахъал къатраву диркIсса къячIив, аьнтту, саргъасру, сурду, янна-ка. Ва музейрая та-дунугу чичинну личIисса макьала. Мукунна вайннал къатрал хьхьичI дур Лаккуй кунна­сса ларзу. Ларзнил хьхьичIсса ахъуву кIачIа хьусса мурхьирдавугу, бивтсса баргъ кунма, хъахъива-хъахъисса, чаннан бивзун нанисса хурмалул чIюлу мурхьгу бур.

Уттигъанну Асият зана хьунни Дянивмур Азиянал республикарттайнсса аьрххирдая. Жул дянивсса ихтилатгу так ца миннуясса хьуну къаливчIунни…

— Дурххунни бухкIуллувух ЦIусса шин, къинтта бахьлавгунни духмунил. Ва иширацIун бавхIуну ци учин бюхъанссар? Зул кулпатраву цукун хьунадакьайссар цIусса шин? Вила уттининсса оьрмулуву яла дакIний лирчIсса цIушинал байран хьу­ссарив?
— ЦIусса шинал байран гъан хъанан дикIайхту, итталу загьир шай ппу: лавгун хIав, гьарца шинах елка кьувкьуну учIайссия, жу му чIюлу бувайссия, цинявппагу лагма лавгун. Караматсса асардал дакI дурцIуну дикIайва. ДакIний личIансса цIушинал байранну цимирагу хьуссар.
Ёлка бишин аьркинссар, къааьркинссар тIиссагу бур. Жул кулпатраву мудангу ЦIусса шин хьунадакьайссар, чIюлу бувну елкагу, тIивтIуну ххуйсса ссупрагу, лагма лавгун цинявппагу. Ва дур хъунимигу, мюрщимигу лагма лавгун кIицI лагайсса байраннавасса ца.
Ларгсса шин ттуцIун даркьу­сса ххуйсса хьунни. Му шинал иширттавасса цану кIицI лаган бюхъанссар нава Гульшан Хасаевал «Дараччи» клубравун кьамул баву. Аьпа биву, Мариян Илиясовагу оьвтIийнма бикIайссия му клубравун, амма, тихунмай-шихунмай занай, ттула мажал бакъашиврул, къабувхссияв мивун, аьркинмур дуван къахъанай, нава ламусравун багьланссарахха тIий. Утти, оьрмулул шиннардилгу мадара кIу бувну, аькьлулулгу биялну бувччусса чIумал, бувхра мивун, ттущава шаймур буван. ЦIушинал байрандалул хьхьичI гьантрай хьусса «Дара­ччи» клуб­рал ЦIушинал огонекрайгу цалчинна хьусса, му дакIний личIансса ва дакIнийхтунусса хьунни.
Ялагу ЦIушинал щугълурдавух учин ччива – инсан жиплилнияр дакIнил аваданну лякъиннав куну, жип хIакьину дуцIирча, гьунттий дачIра шай, хIакьину дачIра духьурча, гьунттий дуцIай, дурцIусса дакI тIурча, дурцIунна личIай.

— ЦIанасса вилла агьаммур даву цукунсса дур?
— На ДГУ-луву, ДГИНХ-луву, Дагъусттаннал Гуманитар институтраву зий бикIайссияв. Махъ щуркIал хъанан бивкIунни ми шанмагу «къалпуз» канил бугьансса хIал ттуйва бакъашиву. Пикри бував, цагу гьар ттунма куну, амма миннува ца язи бугьангу бигьану бакъая. Пикри бував нава яла-яла чув аьркинну бурав, микку бацIан – методикалул, методологиялул, элмулул чулуха на аьркинну бияв Дагъусттаннал Гуманитар институтраву. На дишара философиялул, логикалул, диннал философиялул, конфессияр­ттал ва паччахIлугъирттал дянив­сса арардал уттизаманнул масъаларттал дисциплинартту. Дачин дурну бура институтравусса элмулул давугу.

— ЗучIан дуклан наними чIявусса бурив?
— Жагьилтал нех дирхьуну дуклан нанисса дуккаврил идарар­тту Дагъусттаннай цIана нажагьсса бакъа бакъархха. Амма цIана гьарцагу кIанттай – Аьрасатнавугу, мунил кьатIувгу – теологиялул кIулшивуртту ласаву сийлий дур, личIи-личIисса диннал вакилтал, кувннащал кув хьунабавкьуну, агьамсса масъалар­тту ххал бигьлай бур, мунийн бувнугу теологиялул процессирттаву зат бувчIайсса, цалвамур пикригу бувсун, цаманахгу вичIи дирхьуну, диалог буван кIулсса пишакартал тIалавну бур. Ши­ккун дуклан бувкIми цукунчIавгу къабяйкьинтIиссар, ми даву дакъа цIанасса чIумал къаличIайссар. Шиву дарсру дихьлай буссар лавайсса даражалул пишакартал.
ЖучIа дихьлахьими дарсирдал 30 процент бур диндалуцIун бавхIусса, 70 процент – дуниявийсса. Сивсуну учин бюхъан­ссар диндалул кIулшивуртту душиврущал архIал гьарца чулухасса кIулшивуртту дусса личIи-личIисса пишакартал (теологтал, журналистътал, информатиктал, экономистътал, лингвистътал-таржумачитал) буккайссар куну. Институт бувккуну махъ жагьилтураща ччимур идаралий зун бюхълай бур.

— Ина бура совет заманалул инсан, чIярусса шиннардий философиялуха зийгу бивкIсса. Диндалул кIулшивуртту дулаврицIун бавхIумур вузраву зун бивкIния махъ вил дунияллухсса бургаву даххана хьурив?
— ДГИ-луву зун бивкIния махъ диннал масъалартту лахьхьаврихсса ттул гъира хъунма хьунни. Муниннин жу, дуниявийсса аьлимтал, дин лахьхьаврих ял­ттутува буруглай бивкIхьурча, шикку на хьура диндалул хху­ллийх нанисса инсантурал дянив, бувчIунни ми цукунсса халкьрив, миннал дунияллухсса ябитаву цукунсса дуссарив, даххана хьунни жула муфтинахсса бургаву, бувчIлан бивкIунни мунал агьалинал дянивсса нахIушиврул, жагьилтал бавкку ххуллийн къабу­ккаврил ххуллий буллалисса хъунмасса захIмат. Даххана хьунни дунияллухсса ябитаву, диндалухсса бургаву.
БувчIунни жагьилтал диндалул фанатизмалул азарданул бугьан битан къабучIишиву ва цаймигу чIявусса кIанттурду. Диндалул фанатизмалул увгьуманал ва аслийсса диндалул ххуллийх наниманал дянивсса личIишиву мури: цалчинма – диндалул цIаний ина ивчIан хIадурну ур, кIилчинма – диндалул цIаний, АллагьначIансса ххуллий, цува ивчIан хIадурну ур.

— Ларгсса шинал вил Да­гъусттаннал дазул кьатIув чIявусса ссапарду багьунни. Буси миннуягу.
— ДГИ-луву зун бивкIния махъ ттул командировкартту чIяру хьунни.
Муфтиятрал цаппарасса шиннур МухIаммад-идавс (с.аь.в.) ув­сса зуруй цалва зузалт дагъусттанлувтал ялапар хъанахъисса Аьрасатнал регионнайн, Ссивирнавун тIий, цайми-цайми кIанттурдайн тIий, гьан буллай, микку личIи-личIисса хьунабакьавуртту, шадлугъру дуллай, миккусса жулва инсантал цукун ялапар хъанай бурив ххал буллай. Динчитуращал лагайссар жулва культуралул зузалтгу, спортсменталгу, цайми-цайми пишакарталгу.
Ххюя инсанная сакин хьусса жулмур группа ва ххуллух тIайла бувккунни Дянивмур Азиянал республикарттайн. Му хьуна хъинну авадансса экспедиция.

Къазахъисттаннай, Актаулий, жу хьунабавкьуру Дагъус­ттаннал диаспоралул хъунама ЧIурттащатусса Юсуп Щахщаевлул. КIицI къалавгун бацIан къахьунссар ванал личIи-личIисса миллатирттал дянив нахIуну, хIалалну яшаву, лайкьсса даражалий махъа нанисса жагьилтал тарбия баву мурадрай хъуни-хъунисса давуртту дуллай ушиву. Юсуплул «Актау-МахIачкъала» авиарейс тIитIавривугу хъунма­сса кабакьу бувссар. Жугу, му рейсрал самолетрай, гьаваллавун гьаз хьусса кIул хьуннин, 45 минутIрал дянив бивунав тихун. Актаулийн бакъасса, бивру Нурсултаннайнгу (Астаналийн), Алма-Аталийнгу. Ми шанмагу шагьрулий жулва вакилханардал хъунимину лак бия – Юсуп цува, Шушиннал шяравасса Шагьимардан Аьлибусаев ва Ххутрал шяравасса Хадижат Увайсова.

Гьарцагу шагьрулий дагъус­ттанлувтал, лак кувннащал кув нахIуну, бавкьуну, цайми миллатирттал инсантурал дянив хъунмасса хIурматрай бия. Шиккува кIицI лаган, тихсса жулва лакран цаятува кIулну, цаятува «Илчи» кказитрайгу бувсун ччай бия (пик­ри буссар Асият Буттаевал ва цайминнал кумаграйну, интернетрал каширдугу ишла дурну, минная чичинсса, ми Дагъусттаннайн бувкIукун, миннащал хьунабакьавансса – Б.Аь.). Миннан цалва оьрчIан лакку маз кIулну, лав­хьхьуну ччай бия, цачIан ла­кку мазрал учитель гьан уван къахьунссарив тIий, цIухлай бия. Тихсса жулва лак ххуй-ххуйсса къуллугъирттай бия, хъунмасса пахру багьлай бия тайннал дуллалисса давурттая, лагма-ялттунал дянивсса тайннал бусравшиврия.
Къазахъисттанная лавгру УзбакIисттаннайн, Ташккантлив.

Тихаллищал ттул ттулла муниннинна хIасул хьусса элмий­сса дахIаву, ара дуссия. Шермухамедова Нигинахон Аслоновна тIисса профессор буссар, Мирзо Улугбеклул цIанийсса Национал университетраву зузисса. Мунилгу хьунабавкьунну. Тийх жула вакилханалул хъунама уссар Гьарун Щамххалов тIисса лаккучу, Ккулатусса, муналгу хьунабавкьунну ххуйну, муначIа шанма гьантлий­сса ликказангу дурссия.

[dropcap]Ч[/dropcap]ун гьарчангу, жулва лакрал бюхъу, гьунар ялун къаливчуну къаличIай. Къаза­хъисттаннайсса Шагьимардан ия лавайсса даражалул, ххира­сса тIаннул мебель дуллалисса усттар. УзбакIисттаннайсса Гьарун – заргал, муначIа цикссагу инсантал давурттал щаллуну бия. ИхIсаниятрал давурттавухгу хIалану ия ва, ятинтуралсса, ахIвал-хIал кIюламинналсса буллай. Ташккантлив жу хьунабавкьуру Аьрасатнал Консульствалий зузисса Ккулатусса ХIасанов ХIасан ХIадислул арснащалгу. Ттула хьхьичI хъуна хьусса жагьилли.

Тиха жу лавгру Къиргъизнавун, Бишкекрайн. Му шагьрулул яла ххирамур, яла сий думур, элитнаймур райондалий ялапар хъанай бия дагъусттанлувтал. Тих 36-ку шиннардий Дагъус­ттанная репрессиялул бувну гьан бувсса инсантурал Бишкекралу дурну диркIссар личIи-личIисса мащив: «Лакралсса», «Яруссанналсса», «Цалчинсса хутор», «КIилчинсса хутор» тIий, личIи-личIисса цIардалу. Уттинингу яхьуну дур ми. Жу лавгру «Кьулчинмур хуторданийн», гьай-гьай, тай бия га чIумалсса дагъусттанлувтурал оьрчIал оьрчIру, оьрчIал оьрчIал оьрчIру, куртIну дингу дуллалисса, даччин дакъасса, захIмат ххирасса инсантал. Миннаву яла чIявуми ярусса бия. Тай ятту-гъаттараха зий бия, бия ишбажаранчиталгу. Лаккучурив увагу ца ия, Апанни тIисса (шяравалу къакIулли). ХьхьичIва лак чIявусса бивкIун бия.

— Ина лакку маз, лакрал багьу-бизу ххуйну кIулсса инсан бура. «Илчи» кказитрая ци учин бюхъан­ссар, ци даши бизай, ссай дакI къадакьай?
— Кказитрай къаххуй бизай политикалул хаварду чIявусса бушаву, хIатта бувчIлай бунугу му чIумул тIалавшинна душиву. Ттул нину, аьпа биву, дайдишайссия кказит махъра-махъсса лажиндарая ккалай.

[dropcap]Ч[/dropcap]чива чIявусса чичлай укунмасса инсантурая, уттинин къачивчуну лях лавгсса хьхьичIунсса жагьилтурая, буттахъал аьдатирттая, багьу-бизулия. Лакрал чIявусса вирттал буссар, лахъсса цIарду, орденну-медаллу да­къанугу, халкьуннан бусравну оьрму бувтсса, лухччинуха, ятту-гъаттараха зий бивкIсса, махъа нанисса жагьилтуран минная кIулну бикIан аьркинссар, кIулну бикIан аьркинссар кIанттул ягу касмулул инсан ххуй къаайшиву, инсаннал цала цува усса кIану ххуй байшиву.

[dropcap]Ч[/dropcap]чива хIакьсса диндалул ххуллий оьрчIру тарбия бавриву нитти-буттан кумагрансса чичрурдугу дуну кказитрай, диндалул темалия оьрчIащал цукун гъалгъа тIун аьркинссарив бусласисса. Масалдаран, «Земфира» тIисса школалул директор, педагогикалул элмурдал доктор, психолог Рамазанов МахIаммад Багьауттиновичлул итабакьлай ­уссар «Амина» тIисса оьрчIансса журнал. Ми­кку бикIай оьрчI уттуи­шин уллалийни ци дуккин аьркинссарив, излазийни, дукра дукан щяитайни ци буккин аьркинссарив ва чIявусса цаймигу затру чивчуну. Му журналданун лавайсса кьимат бивщунни Европанавугу. Ччива муний куннасса, диндалуцIун дархIусса, чичрурду лакку кказитрайгу дуну.

Ччива, оьрчIансса бакъа, нитти-буттансса маслихIатру цаймигу бишлай, оьрчIру тарбия бавриву бучIисса, къабучIисса кIанттурду кIицI лаглагисса.

— Барчаллагь, Асият МахIаммадовнай, бувсса гьарта-гьарзасса ихтилатрахлу.

Ихтилат бувссар
Бадрижамал Аьлиевал