Археологиялул элму

lei_4Археология хъинну романтикасса элмур. Му дунияллийх ссапар буллай, архсса кIанттурду цала янин ккаккавур. Му гъаргъсса тIахIунттул чIивисса парча гюнгутIул гъалгъа тIутIи бувну, цурда дурманаяту ва ишла дуллай ивкIманаяту бусласи давур. Амма му романтикалийн буккан бигьа бакъассар.

Мунин хъуни­сса кIулшивурттугу дикIан аьркин­ссар, ухссавнил замгьар, марххала, гъарал къаувкуну, кьиблалул кIири бургъилусса бугъ къакуну, кIусса захIматгу буллан аьркинссар.
avtor_6Уттигъанну жува бувсъссия машгьурсса аьлимчу-археолог Аьра­сатнал Элмурдал (РАН) Археологиялул институтрал директор РАН-далул член-корреспондент, историялул элмурдал доктор, профессор, Аьрасатнал ва Дагъусттаннал элмулул бусравсса зузала, Аьра­сатнал ПаччахIлугърал премиялул лауреат Рауф МахIаммадович Мунчаев хъун уллалисса хьунабакьаву хьушиву РАН-далул Дагъус­ттаннал элмулул центрданул Историялул, археологиялул ва этнографиялул институтраву. ХIакьину муная буслай ур цала касмулул уртакь, Археологиялул институтрал чарил заманнул археологиялул отделданул заведующий, профессор Хизри Амирханович Амирханов. Профессор Амирханов оьрму лавгсса акъанугу, хъинну сий дусса, элмулул инсантураву махъ нанисса специалистри. Кьунния лирчусса шинну дурну дур Амирхановлул Рауф Мунчаевлущал зий. ВаначIа муная бусансса затру чIявуссар. ВичIи дишинну ванах.
— Археология цурда ци заманнай дурккун дурар дунияллийн?
— Археология хъинну хьхьичIа­расса элмур. Сайки гьарцагу элму кунна, жулмур касмулул байбихьугу ПлатоннучIан, хаснува АристотеллучIан букIлакIиссар.
— ЖучIара Аьрасатнаву?
— Аьрасатнаву тIурча археология сакин хьуссар Европанаву ва элмулул цIусса щатIи сукку хьуну ма­хъату, XIX-мур ттуршукулий.
— На ина аьличIан ув­ссия, XIX-мур ттуршукулияту шийннай миксса дурнахха археологиялул тIитIалартту Гъанмур Баргъбуккаваллил билаятирттай, тийх элмулуву ттинин кIул къадурну лирчIссагу дуссияв, лажинни, ци-дунугу?
— ТIайлассар, Баргълагаваллил Европанал элмулул танира хъинну хъунисса тIитIалартту дурссар. Мисриллал (Египетнал) саркофаг­ру, Бабиллал (Вавилоннал) Хъун къапурду, Ащурнал (Ассириянал) чIурданий суратру — хъунира-хъунисса гьайкаллал чIюлу був­ссар Британнал музей, Парижуллал Лувр, Германнал ва Италиянал музейрду. Вай укунасса инсаннал пикри-хиял махIатталну личIан дайми затрур.
— Цукунни тайннаща микссара затру духхин бювхъуну бивкIсса?
— Та заманнай археология чIявумур чIумал посольствалул зузалтрал дайсса диркIссар, миннал къадурмигу миннацIун хъинну бавхIусса инсантурал дайсса диркIссар.
— Та чIумалмур археология нукIузаманнул юнаннал (грекнал) ва румуллал автортуралгу, Таврат-Забурданулгу (Библия) бусласимуних луглай чIалан дикIайхха, тIайлассарив?
— Хъинну тIайлассар. Хъунмур мурад мукун кIулмур тасттикь баву ягу щялу баву буну чIалай бур. Му археологиялул элмулул лахьхьусса кьинир. ХIакьину элмулул хьхьичI бихьлахьимур масъала личIиссар. Жул институтрал дуллалимур даву гьамин муна мури. Жу ляхълахъими затру, та заманнай кунна, иттав ххяхлахисса, архаинсса, агьали махIаттал буллалисса дакъассар. Амма жу ахттар дуллалимунил инсаннал оьр­мулиясса кIулшиву та элмулулнияр цукссагу куртI дуллалиссар. Жу ххал бигьлагьимунийн чарвитул замана (бронзовый век) учайссар. Му чичу-букку букканнин.
— Мукссара агьам­сса давурттал сипттачи усса урхха, туну, Рауф Ма­хIаммадович?
— Мунивурхха ихтилатрал эцIа буссавагу. БувчIлай буриввар, паччахIлугърал къирагърая увкIсса чIивисса миллатрал вакил (къакIулнан кIулну бикIан цал утти­гу бусанну Мунчаев Р.М. Гъумучату ушиву — С.М.) чил кумаграйну акъа­ча, цайнува цува, так цала гьунарданийну дунияллий буссар кусса институтирттавасса цаннил директорнурихха усса. Институтгу цал каялувшиврийну буссар цила гьану бивзних яла сий дусса даражалийн гьаз бан бювхъуну. Ци чIумал? Элмулул чачIав цукунчIавсса чани бакъасса заманнай. Археологиялул элму цинна лайкьсса даражалийн гьаз дурссарагу цIанарихха. Утти цийн «тарихрал кумагранмур элму» (вспомогательная историческая наука) учинсса къауккантIиссар.
— Хизри Амирханович, ина лахълахъисса мукъух нава хьхьичIва-хьхьичI вичIи дишиннин, ттунмагу тарихрал элмулия ци-бунугу кIулсса ххай икIайссияв. Ттул дусса нукьцIансса кIулшивуртту-миннуцIагу махIрум увнурахха ина на кьаивтсса.
— Цукуннияр?
— Академик И.М. Дьяконовлул «Алародии» тIисса элмулул макьала дур­ккуну, утти бувчIуннича жула дагъусттанлувтал, жула лак ча бувкIссарив, тIий икIайссияв. Ми КIинеххаваллил (Месопотамиянал) бакIрава бувккун бивкIун бурча, жува урартунангу, гьатти-гьуритнангу, арманинангу маччасса агьлу бивкIун буруча, тIий ивкIссара. На му макьалалущал лакрал жяматгума кIул бувссия «ИлчилийхчIин». Инарив аьчухсса юмор бусса ихтилатраву личIиссава за бувсуна гьашину интту Да­гъусттаннал элмулул центрданийн вава куццуй Р. Мунчаевлущал увкIсса чIумал.
— На вихь ца за учиннахха. Жула тарих хъинну авадансса, яри заманнул куртIнивату наниссар бусса. Жунма, жула чIаххуврайсса мичиххичнан кунма, къабивкIмур бивкIссар тIий буслан аьркиншиву дакъассар. Уттигъанну на ласав ца лу. Таних вичIи диширча, Ухссавнил мазрал группалуцIун бавхIумур гьарца зат мичиххичная най бусса бур. Ляхъантру буллалийча, тарих бакъаминнал. Жунма, Дагъусттаннан, ляхъан буллан мюхчаншиву дакъар. Жула бур чил, хьурдай жулагу бикIан, учинсса тарих. МикIирал замана (Ледниковый период) Ккавкказуллал зунттаву бухлавгун хьуну дур ацIазарунния лирчусса шинну. Археологиялул ккаккан буллай бур, сайки мува ппурттуву жула зунттавун агьлу бивзшиву. Мунияр махъ зунтталмур Дагъусттаннайсса затмур (материальная) культуралуву цакуну хьусса дахханашинну дакъар. Мунил, миккусса агьлу бикIлия шийнмай цава цари, тIутIиссар.
— Вар, му ца вил мукъул, ай, Дагъусттаннал агьлу шиччаллицIух най бивкIсса хъуни миллатирттая, ци-ци бунугу багьана хьуну, ливчIминная сакин хьуну бикIантIиссар, муниятур шикку чIявусса мазругу хIасул хьусса, тIутIисса цаппара гипотезартту цал архIал щялу дуннихха.
— Му гипотезалуща укуннагу цукунчIавсса критика духIан къашайссия.
— КIинеххаваллил бакIраву ва ЧIивимур Анатолиялул бачIи жазиралий ялапар хъанай бивкIсса агьулданун гъан-маччасса мазру бур жулами, тIутIисса лингвистурал пикрилун ци бантIиссар?
— Агьулданул мархри кIул буллалиссар шанна элмулул — антропологиялул, лингвистикалул ва археологиялул. Цурдалу лингвистикалул увкумунийн иман дирхьуну, агьулданул мархри кIул бан къашайссар. Яла на тIутIимунил, цукунчIавсса гъаншиву дакъа­ссаргу къатIиссархха. Мунил, ми ацIазарда шинал мутталий бикIлил дагъусттаннал агьлу кьатIату — КIинеххаваллияту ягу цамур кIанаяту — бувкIун ккаккан буллай бакъари, так тIутIисса. Затмур культуралул ми кIанттавусса агьулданул дянив ккаккан дуллалисса дахIаву дур анжагъ дахху-ласулул даражалий дикIаймур.
— Хизри Амирханович, инава махъппурттуву ссаха зий уссарав бусаву ччива.
— ЦIана на ура Археологиялул институтрал бачин буллалисса кIива элмийсса ссапарданий каялувшиву дуллай, ца Яманинавунсса, цагу МоскавуллацIухсса.
— Ци буссар элмулун ттинин къакIулну бивкIун, Яманинавунмур ссапарданул цIуну баян буллалисса?
— Элмулул ккаккан буллай бур инсан хьхьичIва-хьхьичI увккун ушиву Африканаву ХIабашнал (Эфиопиянал), Суданнал кIанттай. Жул экспедициялул ккаккан бунни инсан Африканава Евроазиянавун ми материкирттал дянивсса ЯтIул хьхьири Гьиндусттаннал океандалущал бахIлахIисса Бал-ал-Мандаб бугъаз бусса кIанайх увкIшиву. ЦIана та бугъазрал куртIшиву дур 100 метра. Амма му куртIшиву цара ца къадикIайшивугу мяълумссар. ЧIявуссалийла та бугъаз ламуйн буккайсса бивкIшиву тасттикь буллай бур танийсса жазирарттал кьюкьлулгу. Аьмну учин, Яманий хъинну аьжаивсса билаят бур, археологиялул чулухагу ттинингу та terra inconita (кIул бакъа билаят) хъанахъиссия.
— Ци планну дур вил уттиния тиннай?
— Оьрму най бур. Ттунмагу ттула яругу, кIулмургу, пикригу бурган бан кьаст дур ттула чIири ватандалул — Аьндиннал — чулухунмай, ттула чIивисса миллатрангу ттущава шаймур баншиврул.
— Хизри Амирханович, на дакI дарцIуну ура лакрал кказит буккул вищал­сса ихтилат хъинну ххарину, рязину, барчаллагьрай буккинтIишиврий. ТIайлабацIу баннав вин.
Сулайман Мусаев
2001