Байчарасса ва къабайчарасса байчаратал

lei_3Жулва шагьрурдал кучардаву, базаллаву, автостанциярдай инсантурахь арцурду дулара тIий заназисса чIатIалт чан къашай. Маршруткалух арцу дулун, ци-дунугу машан ласун жиплувун ягу кислувун ка духхан дансса мугьлат бакъа, хьхьичIун дургьусса канищал ча-унугу личинтIиссар узбакI-чIауку. Цавайннан гайннай цIими шай, вайминнаннив ялунгума сси бизай.

avtor_5Циванни узбакI тайпалул агьлу, цалва къатта-къушгу кьабивтун, Аьрасатнал шагьрурдайх, кIантту-кIанттурдайх буклаки­сса? На, цIухху-бусу банна тIий, гъан хьусса чIявуминнал оьрус маз къакIулли учай. Ттуща гъалгъа бан бювхъу­сса хъамитайпалун цIа дия Зарифа. Ва щябивкIун бия Каспийскаллал автостанциялийн нанисса ца кIичIираву. Бусаврийн бувну, ванил бур ххюва оьрчI. Душру цищала бия «зий», оьрчIрурив Хасаврай базаллуву зий бусса бия, канил аьравалттай кьай-кьуй ххилай, шайсса маэшат буллай. Ялапар хъанай бусса бур Хасаврай лаякъатлий, гьантлун 40 къуруш дуллай. «Зулла ватандалий зун даву дакъарив, гъаравухгу, дякъивухгу кIани-кIанайх къазанай?» — куну цIувххукун, Зарифал увкуна: «Жул тийх циняв зунсса кIанттурду ба­къар. Бахтти хьуми аваданминначIа зий бур, памма, тIутIи батIлай. Жуннив зунсса кIану къавхьунни». Ванил душнихь школалийн лагарав куну цIувххукун, къалагара тIива. Ччивав занан, увкукун, ччива тIий бакI кIутIу дуруна. Махъунмай, зула ватандалийн, та бачин­сса пикри бур увкукун: «Зумаритавал байран хьуннин бацIанну. Жунма, оьрчIан, нацIу-кьацIулул бикIу, арцул бикIу, маэшатгу бувну, зума риртукун зана хьунну», — тIива.
Ттуща гъалгъа бан бювхъуна ца цамургу узбакI-хъамитайпалущал, амма цила цIа бусан ччан къабив­кIуна ганин: «Ттул ххюва оьрчI бу­ссар, адаминагу къатри буллай зий уссар Хасаврай. Навагу Хасаврая Каспийскалийн, МахIачкъалалив бучIара арцу лякъин. КIива-шанма гьантлул мутталий цал махъунмай Хасаврайнгу лагара, кулпат­рал ялун биян. Жу, ласгу, ххювагу оьрчIгу, ялапар хъанай буру лаякъатрай Хасаврай, гьантлун 50 къуруш дуллай. МахIачкъалалив, Каспийскалийн бувкIсса чIумал на гьантта бикIара ссийчIа. Ссугу МахIачкъалалив лаякъатлий ялапар хъанай бур. УзбакIисттаннай даву дур диялсса, хъунмурчIин колхозирттаву. Амма харжру бур лапва лагьсса – зуруй 300 къуруш. Мугу яла лахъмур харжри. Жу шярайх буклаки бунну мискиншиврул, чаран ба­къашиврул, ккашил къиялул. Да­гъусттаннайгу даву лякъин хъинну захIматри. Шийх жул арамтал ва хъами зий бур бачIи багьлух. Цал-цал, арцурагу къадуллуну, хъяврин бувнугу кьабитлай бур. Шийхва бикIанну тIисса пик­рилущал цучIав къаучIайссар, арцугу ляркъуну, махъунмай гьанну тIийри бучIайсса».
Махъунмай та бачин най буру куну цIувххукун, Аллагьнал ххуллу тIитIайхту бачинну, тIива.
На шагьрулувусса жулва инсантурахьхьун суал буллуссия, зу кумаг буварув мюхтажсса чIатIалтран тIисса. Жавабругу, инсантал кунма, дия личIи-личIисса:
Аминат, базаллувусса дахху:
– На ттулва оьрчIру дукан ва ла­ххан бан дякъивух ва кIи­ришиврувух, кIюрххия маркIа­чIаннин, базаллуву бавцIунура ттунма маэшат буллалисса. Ца-кIира къурушрал цIанийри нагу кьини гьан дувай­сса. Циванни му захIматращал ляркъусса арцу миннан дулун. Цивппа мискинми хъанай, мива-тива буклай, бала арцул лякъайссар ва цалла миналий жулланияр хъин­сса къатта-къушругу, дуки-хIачIиягу дуссар миннал.
Макьсуд, маршруткалул шупир:
– На дулара ттущара хьумур.Ттун цIими шай миннай. Жу, арантурал, пивалух, вани-таних, хъаннин ци-дунугу аьтти-ттяркьилух дуллуну арцу ссанчIав дакъа харж дувару. Ми пакьиртуран дуллу­сса ххюра-ряхра къурушрал жува я мискин, я авадан къабанссару. Жулва ва оьрчIал бакIраяту цадакьалун дикIанхьуви. Гьун­ттий жулва-жулва бакIурдичIангу ци бучIавив, жуйрагу ци кьини дацIавив къакIуллихха.
Фаина, учительница:
– ЧIявуну жулва инсантал цачIана гъан хьусса чIаукухь, шярайх къауклай, зун насу, тIий бикIай. ЦIанасса захIматсса чIумал, паспорт, прописка дунура, жула миналий жува бунува даву ля­къин гьарцаннаща къашай, бигьа-бигьану къалякъай. Аьркинну дур арцурду ва кIулшивуртту, гъан-маччами. Цурив къакIулсса, ча увкIссарив къакIулсса узбакI щилли даврийн уцайсса. Уцирчагума, га яла чапалмур, яла захIматмур даврийн уква куна зун уцай. Мунияту ттун миннай цIими хъанай бикIай. Ттулла хIалу дусса чIумал на дулара миннан мюрш арцу, ттула оьрчIайн мюрщи хьусса янна-ус диян дара минначIан.
Амма ка-ччан сагъсса узбакI­наяр цIими хьунсса ва кумаг бан аьркинсса бур жула шийхвасса, ка-ччан, ягу кIирагу кару-ччанну дакъасса инвалидталгу. Миннал чIарахрив ттуща арцу къадуллуну гьан тачIаввагу къашай, — тIий буслай бур ва.
Вайннал увкумунил ялун ххи буван. Мяйжаннугу, узбакI ба­къассагу, бур чIявусса сакъатсса, чулахъсса чIаукулт цаймигу. Бур миннаву ниттил бувния шинмайва сакъатсса, оьрмулуву ци-бунугу апатI хьуну, даврий станокра­хьхьун дирирну, ка-ччаннацIа хьу­сса, Авгъан-дяъвилий сакъат хьу­сса. Миннайн я щайхту, дакIниву аьжаивсса ццахгу, цIимигу, ссигу хIаласса асарду хIасул шай. Сси – ми инсантал, кьассав бувну, му тагьарданийн бивчусса усттарсса хирургтурайн. Цанчирча, мукунсса чIатIалтраву, оьрмулуву ци-бунугу апатI хьуну, чурххал базурдацIа хьуми бакъассагу, буну тIий хирургтурал магьирсса каруннил бувсса инвалидталгу. Мукунсса иширттаятусса хаварду жула прессалийгу чан къашай, мукунма инсантурал тIардавугу.
Хъирив укканма акъасса, аьйкьуну агьсса инсан му тагьарданийн ути, щяити коляскалуву, кIюрххил уккан ува шагьрулуву инсантал яла чIявумур кIанайн. ДакI, къюкI дусса цума инсан гьантIиссар мукунссаннал чIарах кумаг къабувна. Ахттакьунайгу уца махъунай, щаллусса кьини ляркъумунищал – вана винма арцучIансса бигьанмасса ххуллу. Мунияту, на мукунсса чIатIалтрал чIарах нанисса чIумал, пикрилий бикIара, ва байчаранал «крыша» дуривав, ягу дакъаривав, тIий. Дакъасса кIулния, ттула жип­лих бурувгун, кумаг бавияв, ду­сса кIулния, ца мурчIисса кIапIикI къадулувияв.
Бур урчIвагу базу сагъсса цаймигу, бигьасса арцу нахIу ларчIсса. Аьркинссаксса арцу салкьи шайхту, мурцIухсса ттучандалувун хIачIанмунил хъирив лечайссагу. Мукунми най буна чIалай бикIай, ва мукунминнан кумаг банвагу ччан къабикIай.
Мукунма бур кару-ччанну сагъсса инсантал, хъинсса «актертал», сагъ бакъамунил дуллай занази­ссагу. Арцу ратIлатIини – чулахъсса, дартIун махъ – сагъ шайсса. Вих хьун захIматри, бур миннал дяниву лакгума. Бусанна ванияр 2-3 шинал хьхьичI ттунма ккавкмур. Зумаритавал гьантрай най бура Лаккуйн хIатталлив биян. ЦIусса автостанциялий щябивкIун бура «Газельдануву», му халкьуннал буцIиннин. УвкIунни ца чIауку, мазгу къакIулсса, цанма аьркинмур кIиссурттайну бувчIин буллалисса. ТтучIа мюрш арцу дурагу дакъассия, бия так ттуршуннил чагъарду. Лаккуйн ларсъсса му-та дусса сумкалува, байчаранан вайрагу дулуннача увкуну, мандаринну ва гьивчру хьхьичIун бугьав. Къаласунна тIий, бакI кIутIу дунни ва кIиссурттайну бувчIин бунни ми къааьркинни, арцу дула куну. Ахъулссагу къаларсна чIауку лавгунни. Яла бура буруккинттарай, ва зумаритавал гьантрай ттущара шайсса къел цири, пасат диву­хъул, тачIав жиплуву чан къашай­сса мюрш арцу хIакьину чан хьун диркIун дияв тIий. «Газельданува» бувккун арцу хурда дурну, ганал хъирив гьан хъинавав тIисса ттухь, гивусса ца адаминал: «Пикри мабара, му жуванияр ххуй-хъинмур канай ялапар хъанай икIантIиссарча», — увкунни. Ца-ца тIий инсантал букIлай, «Газель» буцIавайсса чIумал ялагу увкIунни маз къакIулсса чIауку. ЦIуну ялун бувкIминнал хьхьичIун ка дугьлай, авцIунни кIива оьрчIащалсса хъамитайпалул хьхьичI. Хъамитайпа бувчIин буллай бур ганан, цичIара мюрш арцу дакъашиву, духьурчагума, цила кIивагу оьрчIан за ласун аьркинну душиву. «Пакьир» тIурча, цаламуний кьянкьану авцIуну, арцу къадуллуну хьхьичIа лаглай акъар. Я га хъамитайпалул, я «Газельдануву» щябивкIминнавасса цанналагу арцу къадулайхту, «маз къакIул» маз итххявххуна. ЯтIул-кIиригу ивчуну, щара-кIамагу лавхъун увкуна: «Чапурну литIияра зу, кьадарсса лак. Инагу, ми вила кIивагу оьрчIащал, нанинийн къабивну, гъюжу-гъярж букку», – увкунни. Жу гьанавиххи хьуну, банд лавгун ливчIунав: цалчин, аьрххилийн бувксса, цанма цичIав оьбала къабувсса, мюрщисса оьрчIащалсса хъамитайпалухь, цуппагу мубараксса Рамазан зурул гьантрай, ганал увкусса мукъурттил; кIилчин, маз къакIул маз кIулсса лявкъукун; шамилчингу, га лаккучу лявкъукун. Уттирив мазру жун хъамабивтуна, га «маз къакIу» хьхьичIа гьаннин, ганахь цичIав учингума къавхьуна гьанавиххи шаврил. Мискин, га хъамитайпа аьтIий, циява цуппагума лагавай ливчIуна, ганал увкусса гай оьсса махъру бухIан къахъанай. Ганил кIивагу оьрчIгу, «дадай, паракьат хьу», тIий, ганин щин дуллан бивкIуна. Ца жагьил левчуна «маз къакIул» хъирив га ­аттан, лагма-ялттуминнал къаивтуна. Шупиргу, «ачу, танихь багъишла ити уча», тIий, га уцлан ивкIуна. «КъаучIанна, на та жагьилнал аттай­ссара» тIий, «маз къакIул» тихава лахъсса чIунийну «ява, на багъишла ити» куну, оьвкуна. Вана укунссагу бур чIатIалт.
Так цукунни бунияланугу инсантурал кумаг къабувна яхьун къабюхъайсса цIими чIа тIими, кумаг­рах мюхтажми личIий бан укун­сса журалул арцу лякъаврихун багьминнаяту?!
Бадрижамал Аьлиева
«Илчи». 2005 ш.