Кениянал ссавруннайх гьава бувсса лаккучу

12_ilchi_2Уттигъанну Марсел МахIаммадов зана хьунни Кениянаву парапланеристътурал дяниву хьусса бяст-ччаллая. Ларгмур шинал ва лавгун ивкIссар Непалнавусса бяст-ччаллайнгу.

Махъппурттуву жулва жагьилтурал дяниву машхул хьуну най бур личIи-личIисса экст­ремал спортрал журарду: кайтсерфинг, бейсджампинг, спидрайдинг, слеклайнинг, человек-птица, санный стрит-спорт ва цаймигу дурчIин захIматсса цIарду. Гьар кьини жулва итталу бакъанугу, Дагъусттаннайгу чансса бакъар мукунсса спортрахун багьми. Масалдаран, мурчал кьини хьхьирицIсса паркиравун буккарча, чара бакъа ххал хьунтIиссар хьхьирил гьалаксса щатIая кици ласласисса, мивусса нигьачIаврия неъмат ласласисса кайтсерфингистал. Майрая октябрьданийннин Дагъусттаннал ссавруннайх гьава бан буккай­ссар парапланеристъталгу. ЖучIава жагьилтурал ца яла цалчинминнувух язи бувгьусса экстремал спортрал журагу ва бур. Цаппара шиннардил хьхьичI сакин бувну бивкIсса республикалул парапланеристътурал клубрал хъунаманугу уссия жула лаккучу Марсел МахIаммадов. ЦIана клуб лавкьуну бунугу, парапландалий лехханми чан хъанай бакъар. Увну ур Марсел КIамахъаллал шяравасса Хан-МахIаммадлул ва КIулушацIрал шяравасса Умаматлул кулпатраву. Парапланеризм дур Марселлул хобби, цувама ур гьунар бу­сса ишбажаранчи, Дагъусттаннал кьатIувгу кIулсса, мармарчариха зузисса фирмалул заллу. Ваная ва ванал дакIнил язи дургьусса парапланеризмрая гьарта-гьарзану на чивчуну буссия ччянивагу. Респуб­ликалийн Аьрасатнал цайми регионная бувкIсса, жулва ссавруннайх леххан ччисса парапланеристътурал бяст-ччаллал сакиншиннагу Марселлул каялувшиннаралу дувайссар. Ссавруннайх гьава буллай ванал хъунмасса стаж бур.
Уттигъанну Марсел ва ванал дус зана хьунни Кениянаву пара­планеристътурал дяниву хьусса бяст-ччаллая. Ларгмур шинал вай лавгун бивкIссар Непалнавусса бяст-ччаллайн.
— Марсел, уттигъанну ина зана хьунна Африканал Кениянава. Буси, жул бу­ккултрангу кIулну бикIан, миккунсса зулва аьрххилул мурадрая, аьмну цурда хIукуматрая ва Кениянал халкьунная…
— Ттул хияллу мудангу бав­хIуну бикIайссия, чан-кьан­сса нава ччаннай авцIуну, ахI­вал-хIал къулай хьувкун, чил хIукуматирттайнсса аьрххирдащал. ЧIивинияцIава. Январьданий парапландалий лехлай ттул хъанай дия 18 шин. Ччайгу бия му иширан хасну чун-бунугу ссапар бахIин. Ттунна хъинну испаннал мазурдий гъалгъа тIисса хIукуматру, миннал культура ххирану тIий, гьангу ччай бия Испаниянавун ягу Латинский Американавун. Микку парапланеризм тIутIайх дирчуну дуссар. Ттущал­сса дус дукIу Колумбиянавун лавгун ия, мунияту пикрирдай бу­ссияв чун гьан хъинавав тIий. Жул буссар «параплан.ру» тIисса жулва сайт. Му хIалатраву му сайтрай ккарккуна Кениянаву бяст-ччаллу хьунтIишиву бусласисса баян баву.
Кения дур Индийский океандалул зуманийсса, дунияллул вирдакIсса, га яла экваторданий­сса хIукумат. Жува кIирисса Африканал хIукумат тIурчагу, гьавалул температура дянивну 25 градус дия. Цуппа хъинну щюллисса, ттарлил ва цаймигу мурхьирдал тавтсса вацIригума бусса кIану бия. Хъинну караматсса ландшафт дия тикку. Бяст-ччаллу бивкIсса та кIанугу бия океандалул чIанну бивкIсса, хъуннасса рифрая муруллу хьу­сса кIану. Парапланеристътурангу метеорологиялул чулуха хъинну къулайсса, лахъисса манзилданий ле­ххан бюхъайсса «воздушный потокру» нанисса. Ттул хъунмур мурадгу, бяст-ччаллаву гьуртту хьуннияргу, цуппа аьрххилия неъмат ласун ччисса бия. ДукIу Непалнавун жу 4 дагъусттанчу уссияв, гьашину Кениянавун – 2 (на ва ттул дус). Аьрасатнава жу 10 парапланерист хъанай ия.
Дагъусттан цуппа парапланеристътурал дяниву ца яла машгьурмур кIанур. Жулва шикку­сса зунттурду, миннуя биза-биза бувну леххан бюхъайсса каширду чIявусса кIанай дакъар. Яла ши­кку лахъисса манзилданий леххангу чIявуминнал щаллу къашай мурадри. КIинттул лахъний дяркъу дикIайну тIий, бяст-ччаллу майрая октябрьданийннин бакъа буван къашай. Кениянаву тIурча ттуща бювхъуна 108 км. манзилданий леххан, жучIава яла дирима, тивталма парапланеристнаща так ххюцIалуннийн дирсса ягу къадирсса километрарду ритан шайссар. Тийх жу шанна нюжмардий бивкIру. Шанна нюжмардул дяниву Кения цукунсса, ци хIукумат диркIссарив ттун щалла къадурчIунни. Ца ссигъасса кIану бия та. ХьхьичIва- хьхьичI ттунма хIисав хьусса зат ци бия учирча – хъуннасса къадагъа дия шагьрулул кьатIувсса хъуни ххуллурдай 80 км. ссятрай ритлай бакъа машиналий занан къабучIишиву. Мунил сававгу дия, жучIава заллу-зал акъа заназисса ккаччи-ччитри, ризкьи кунма заназисса жирафру, зебрарду, носорогру. Тайннул культ дия лахъсса. Инсан ивкIушиврухсса къулагъас хьхьарая жанавар бивкIумунихнияр. Ххуллурдайнгу ми буккайва цакуну, цумур-бунугу къатIуха, мурхьираха. Цивппа Кениянал агьамми ххуллурду къаоьккия, амма цахъи куртIнивусса, шагьрулул зума-къирагърайсса ххуллурду лащинсса, зия хьусса, асфальтрал аьш-бакI духларгсса бия. Тайннал хъуншагьру Найроби ккаккарча, МахIачкъала яла марцIмур шагьруну чIалантIиссар. Хъинну чапал­сса, лази-къалавкьусса кIичIиртту чIявуя. Га кIюрххия байбивхьуну, ахттакьуннин шагьрулуву машинарттал «пробкарду» чан къашайва. Таксирдан кIанайгу шагьрулувух чIяруми мотоциклетру занай дия. Му дия дигьалагру. Бия шагьрулул дяниву бизнес-центрду, лахъзивурдайсса къатри, ресторан-каферду.
Цивппа халкь тIурча хъинну бавкьусса, цаннащал ца бувайсса ихтилатру иминсса, дакIру аьчухсса бия. Кениянаву хъунмасса хIурмат бия кIяласса бурчу бусса инсаннал. Жун ци хъинбала-хъиншиву дан хъинавав тIисса халкь бия.
— ТайнначIа цуку-цукунсса динну дия ва ци мазрай гъалгъа тIий бивкIру кIан­ттул халкьуннащал?
— Кениянаву 20 % халкьуннал бусса бия бусурманнал, вайми тIурча – ххачпарас, католиктал. Дин сававну цаннащал ца бивсса, сси-къащилий цаннайн ца щусса ишру тайнначIа шайссавагу бакъая. Англиянал ххяппулу­сса колонияну бивкIсса тайннал паччахIлугърал мазну бия ингилис маз ва африканал агьулданул дяниву ишласса суахилинал маз. Тайннащалгу жу бигьанма ингилис мазрай яхши-хаш байссия. Мунил чулуха захIматшиву дакъая.
— ДукIу ина Непалнавун лавгун ура. Кениянал ва Непалнал дянивусса тапаватшиву цукунсса дия ?
— Непал, Кениянах бурувгун, гьар ишираву мискиншиву щуркIал хъанахъисса паччахIлугъ дия. Кениянаву, масалдаран, ххи­ра-ххирасса маркардал машинар­ду гьарзая, Непалнаву тIурча – бухми, хилкьа хьуми. КIирагу хIукуматрай телефонну дусса халкь нажагь бакъа хьунакъабакьайва. Ду­ки-хIачIиялухсса багьри тIурча кIирагу хIукуматрай жучIаванияр лахъсса бия. ДикI ласун бюхъай­сса бия хъинну нажагьсса халкьуннаща. Амма таксса захIматсса, мискин­сса багьу-бизулуву яхъана­хъисса тай халкь муксса дакIру аьчух­сса бияхха, ттухьва нава ивкIра жула халкьуннал къудуршиву, оьр­мулия рязи бакъашиву дакIнийн да­гьлай. Тукун жулва халкь яхъа­най бивкIссания, кIукъакIулсса инсаннахь пиш учин дакIнийн ча багьайссия, духIин дуну ненттабакI тIивтIуну бакI гьаз къаданссия.
ЛяличIисса психология, тIул-тIабиаьт дусса халкь бия тай. Тукунсса мискиншивугу кьамул дурну, цивппа лявхъу кIанугу ххирану, та бусса куццуйсса оьрмугу кьамул бувну, Аллагьнал цанма буллусса кьисматрайн щукрулий яхъанай бия. Кения бур шушравусса щин дакъа цайми кIанай щин хIачIан къадагъа дусса кIану. Лахъай азарду ччяни лахъан нигьачIишиву ду­сса. Рестораннавун, кафердавун буххайхтува, вичIан гъан шай кIирисса пачлива дуккан дур­сса дасттамалданущалсса инсан. Мик­робру бивчIан бан учайва. Учин ччисса мура, хIачIанссарагу щин дакъасса тайннал аьмал ххуйъя ссахчIав мюхтажшиву дакъасса жулва инсантуралнияр. Цивппа туристътурал дяниву аьрасатлувтал ккаллийссар пиш къаучайсса, чапурсса инсантуран. Хаснува МахIачкъалаллал кIичIирттавух нанийни, багьана бакъанма, укунма пиш-пиш тIий нанисса халкь чанну бакъа хьунакъабакьай. Тийх, тIурча, цал пиш учай, яла жун аьркинмунил щаллушинна дувай.
Олимпий тIуркIурдаву левчуну ххув хьусса кениец-чемпион сававну, цIана му журалул спорт­рахун машхул хьусса дунияллул спортсментал-лечулт ти­ккун бучIайсса бия. Тиччалу лечултрал гьутрурду зузи буван­сса тIабиаьтрал шартIру ххуйсса кIанттун ккалли­сса бия.
— Кениянаву уссаксса хIа­ллай цичIав дакIнийн личIансса ишгу хьурив?
— Ца мукунсса иширая бусанна. Парапландалий левхсса ца кьини, лахъисса манзилданий лавгун, ливк­ра тиккусса ца шяравусса майданнив. Парапландалул ва ттула лагма лавгсса халкьуннайхчIин бувчIуна нава чув щяивкIссарив. Га бия щарнил школалул хIаятравусса футболданул майдан (поле). Гикку ттуплий буклай бивкIмигу, классир­ттаву дарсирдай щябивкIмигу, шяраву буцири бучIан шаймигу лагма рургьуну, ура ттула параплан батIлай. ХIаллих, ца-цаних тIий, байбивхьунни ттул къинттуллух­сса кIизуйх ках тIий. ЯлачIин кIул хьуна га гайннал аьдат диркIсса – кIяласса инсаннал кIизуйн ка щун бириярча, гай вихну бикIайсса бия хъиривмур оьрмулуву цивппа кIяласса бурчу бусса инсанталну ля­хъаншиврийн.
Цалагу ца иминну, на цIуру-кIуру тIи къаан куна, щуркIал къахьунну, ках чайва. Мукун ттул лагма бавтIун буна, увкIунни жула завуч кунасса ца учитель. Увцунна школалувун, хъамалу хьун аьркин­ссар тIий. Лавгру. Тикку миннал ттухьхьун буллуна, цала школалул аьдатри тIий, мадара хъунмасса лу. Ганийгу ттула чулуха тIайлабацIу чIа тIисса махъру чичин тавакъю бувна. Цан къачичивияв, ингилис мазрай дуцири хъиншивуртту чIа тIисса махъру чивчуссия. Яла на миннал классирттавун увцуну, цалва оьрчIахьгу мива махъру тик­рал бан тавакъю бувна. Кениянал хIукумат ваниярдагу бюхттул дан­сса хIарачат бувара, ххуйну дуклакира тIий, миннахьгу ихтилатру бувссия. Ча, вана укун ххарину, на рязи уккан анну хъамалу увнав му шяраву. Шяравусса халкьуннал оьр­мурду лап захIматсса бия. Хъунмур захIматгу хъаннил хъачIунттай бушиву чIалай бия. ОьрчIний ттунна хъаннил хъачIунттай Лаккуй КIамахъалив ххал шайсса диркIсса къарду ларсун бачайва тайннал хъами, жагь бакIрай, жагьгу бурхIай. Цивппагу яхъанай бия синааьрщарай бувщусса чIаттирдаву. Гивугу бакъар я уттубишин бивхьуссар чинсса тах, янна-ус дишинсса шкаф. Гьарзат чIанкъатлуву. Ттущава бан шай­сса кумагран школалун чан-кьансса аьппаси буллукунгу, цанна щалла дуниял дуллуссаксса ххари хьуна.
Яла ттунма ци хIисав хьур учирча, хъинну дакIний ливчIунни тайннал учительтурал цалва дук­лаки оьрчIах ургъил-аякьа дуллалисса куц. Мукун ххирасса бияхха тайннан тай, жучIава шикку жулва лякьлул оьрчIругума таксса ххирашиву ккаккан бан жунма дакIнийнвагу къабагьайхьунссар. Тай оьрчIал иттав бурувгун, тайннал ялув бавцIуну бур.
Кениянаву кIулшивурттал сис­темалун арцурду дучIайсса дия Европанал фондирттава. Чичин-буккин лахьхьин байми школарду уквасса бия, пишакаршиву ласайми вузру ва цаймигу идарартту арцух ва личIи-личIисса фондирттал кумаграйну. ТайнначIа медицинагу къаоьккисса тагьардануву духьунссия, кIичIирттаву аптекарду чансса бакъая.
Бяст-ччаллая махъмур чIун жу гьан дувайссия личIи-личIину. На дуснащал лавгссияв Кениянавусса цIаларгсса кIива Национал паркравун: ца ттуршвахъул журалул лелуххант бусса Боринго тIисса бярничIан, цагу Найроби тIисса вахIшийсса жанаварт бусса парк­равун. ЧIун чансса дия, мунияту кIивагу паркрал дуцири кка­ккияртту ккаккан бюхълай бакъая. Тиккунсса ххуллурду лахъисса бия. Амма чан-кьансса ккаркмуниягума хъинну рязийну ливчIра.
— Барчаллагь, Марсел! ТIайлабацIу баннав вин инава кунмасса вилва дустал-парапланеристъ­турайхчIин Дагъус­ттан лахъа-хъун буллай, жучIан­ма ми бучIан буллай, машгьур буллалавриву.
Залму АьбдурахIманова