ХьхьичIазаманнай Да­гъусттаннай диркIун дур щамххалтурал хIукумат. Ганил хъунаману ивкIун ур щамххал. Га хIукуматрал хъуншагьругу бивкIун бур Гъумучи. XVI аьсрулий щамххалтурал мина Таркилий (Азайний) дурну, гай Гъумукун гъинттул бакъа къабучIайсса бивкIун бур.

Гара аьсрулий лак­рал гай Гъумучату лихъан бувну бур, жун аьркинсса щам­ххалтал бакъар, тIий. Бюхъай га талатаврил бакIчи хьуну икIан щамххаллул ва къараваш щар­ссанил арс Къара Магьди. Ма­ччаминнал ганал нину кьюкьин дуллай, га цувагу сан къауллай за ухьунссия. Мунияту ганал ишла бувхьунссия щамххалтурая рязи бакъасса жяматру. ЦIубутIуй га ивкIун ур ГьунчIукьатIув мина дирхьуну. Мукьахуннай ганал цанналусса ханлугъ дурну дур (Мехтулинское ханство). Гана га Къара Магьдил бур «Гьухъаллал Къайдар» тIисса лахъи балайлуву Къайдардуйн къала ябан тапшур бувну.
Бусалардайн бувну, Къайдардул цащава бювхъуссаксса къала ябувну бур, амма душмантурахьхьун иривну, га хъунмасса кьунттуцIун авхIуну, сагъну унува ччучлай бивкIун бур. Ялун бивсса Магьдил аьралуннал Къайдар мурахас увну ур. Къара Магьдил га цала каних гьаз увну, чарий ивхьуну, тIалав дурну дур шярава май, нагь дучIан дара куну. Микку ца аьраличунал цала чу бивххун, ганил лякьлул майлуву Къайдар кай-кай увну ур. Амма га ххассал ан къабювхъуну бур. Ца ягу тIивтIуну, лагмаминнахгу урувгун, Къайдар къуртал хьуну ур.
«Гьухъаллал Къайдар» тIисса балайлуву ккаккан дурну дур цувалусса ца адаминал чувшиву. Ганал чувшиву ялунгу ярг­ну чIалачIи дуллай дур ганащал Къара Магьдил гьан був­сса ГьунчIукьатIрал Мамашбаг ва БахIикIуллал ХIайдарбаг душмантурал канийн лагаврил.
Душмантал бур Къайдардухь оьру бидавгу, къирин мажаргу булуннуча, къала цахьхьунма була тIий. Къайдардул жаваб дур виричунан лайкьсса:

Булунна тIий къаувкIра,
Ябанна тIийра увкIсса,
Магьдил бакI цIуллуссаксса
Мигу ттун чан дакъассар.

Гьалмахтал хаин хьуну, Къайдар цувалу ливчIукунгу, ганал жаваб дур хьхьичIра кунна кьянкьасса:

Булунна тIий къаувкIра,
Ябанна тIийра увкIсса.
Гьалмахчугу ххув Залли,
Бавалгу увсса цалла!

Къайдардул щалла дард ккулларду ва чIатIаракIру къуртал шаву дур, цала чIарав мяйжан­сса вирттал къабикIавриву дур. Ганал аманатругу хъинну инсапсса бур. ЧIивисса арс га цува вихсса Магьдийн аманат уллай ур, чIара щар тIурча «хьул бунан хIалал хьуннав» тIий ур. Цала къячагу, сусул хъугу ганин васият дуллай ур. Сурсат къуртал хьувкун, га тIий ур душмантурахь:

Утти ва ттул качар чурх
Зу шавхьун букияра,
Ттувура рухI дуссаксса,
Къала цIакьну ябував!

Укун цала буллусса махъ бацIан бан бюхъайсса чувшиврия бур ва балайлуву щалва ихтилат.
Балайлул композиция дур дахханасса. Ганивусса ихтилат най бур шамилчинманал цIания:

— Къайдар! – кури, оьвкури, —
Магьди оьвтIий ур, — кури.

Шикку махъ балайчинахь бур, амма ганалва хъирив махъ ласлай ур цува Къайдар:

— Магьдил тIимур ттун кIулли,
Чупалавл чу булурча. (51)

Ва Магьдил илчинал ва Къайдардул диалог дур. Ганил хъирив дур цала Магьдил ва Къайдардул диалог. Магьди ур Къайдардухь, Гьухъалив насу тIий. Амма циваннив Гьухъалив гьан аьркинсса, гайннал диалограва бувчIлай бакъар. Къайдар рязину ур, «архIалми тIайла барча», гьан Гьухъалив. Муния махъ Къайдар ур цаява буслай:

Буллури Чупалавл чу,
ТIайла бури архIалми,
Лавгра нагу Гьухъалив,
Ябуван та хъун къала.

Аьли Къаяевлул бавтIсса балайрдаву ва куплетрал махъми кIива хха укун чивчуну бур:

Лавгра нагу Гьухъалив
Ябуван цIакьну къала.

Ганилва хъирив махъ зана бикIлай бур балайчиначIан. Укунсса композиция цайми балайрдавугу хьунадакьай, амма хъинну чанну. Ва балайлул сакиншинна хъинну тархъансса дур.
Балайлуву къалалухсса къизгъинсса талатаврил сурат щащан кумаг буллай бур Къайдардул ва Лахъи Сурхайл аьралуннал дянив­сса диалограл, Къайдар дяъвилул сурсат чIа тIисса балайлул.

Аман ца илчи хьурдай
ГьунчIукьатIув гьан уван,
Къайдардул ккулла-янсав
Духларгсса Магьдихь бусан.

Цалва балайлуву Къайдар кIицI лаглай ур хъинну хьхьичIарасса Гъумучиял цIа – Кьивади:

Вирттал ххуй бан лявхъусса
Гьухъаллал Аьвдуразакь!
Ина ттучIан учIарча,
Ххал бавияв Кьивади.

Лахъи балайлул кульминация хъанай дур, къалалуцIух цIу щуну, га ччувччуну нани­сса сурат:

Лагма ларчIун цIу дури,
КIири буллай чIюй бури,
ЧIюйлул ялув щяивкIун
Къясуксса Къайдар ури.

«Гьухъаллал Къайдар» хIасул бувну бур арулва слог бусса ххуттардия. Ганиву ишла дурну дур литота (лапва чIиви баву). Гьухъаллал Къайдар ур «къясуксса», «закканаксса». Чурххал цува цуксса къаоьвхъусса унугу, Къайдардул чувшиву бюхттулсса дур. Ганал чIатIаракIру ва ккулларду циняв аьщуйн щилай бур. Къайдар ур хIакьсса виричу.
Вирттаврал балайрдавун аьлим­турал бутай «Батир Хучилав» («Хочбар», «Ххучулав») тIисса яруссаннай лявхъусса балайгу. «Гьухъаллал Къайдардаву» кунна ганивугу гьаз бувну бур намусрал, яхIлил, феодалтурайн къаршисса талатаврил масъалартту. Лев Толстойл, га балай цанма бавукун, увкуну бур: «»Хочбардуясса балай махIатталсса бур», — куну.
Сулайман АхIмадов,
филологиялул элмурдал
доктор