Бусса оьрмулий жяматрал къайгъурдай

15_rr_5Вай гьантрай ттул буттан, 1-мур ЦIувкIуллал шяравасса ХIажикьурбанов Шагьабуттин ХIажикьурбановичлун, оьрмулул 120 шин хьунтIиссия.

Жул бутта акъая аьлимчу, дакъая ванал бюхттулсса цIарду, амма ва ия захIмат ххирасса, бюхъу-бажар бусса, даврил сант кIулсса хIакьсса зузала. Яла захIматми дяъви къуртал хьуну махъсса ва коллективизациялул шиннардий буттал сакин дурну дия 2 колхоз.
1935-1939 шиннардий 1-мур ЦIувкIуллал шяраву ванал сакин дурну диркIссар Микояннул цIанийсса колхоз. Бизан бувну махъгу, 1951-1955 шиннардий, ЦIуссалакрал райондалийсса ЦIуссаккуллал шяраву буттал сакин дурссар кIилчинсса колхоз.
КIирагу колхозраву буттал хъунмасса захIмат бивхьуссар. Ва председательсса чIумал кIирагу колхозрал даража хъинну гьаз хьуссар, муницIун колхозраву зузисса хъузалтрал ахIвал-хIалгу ххуй хьуссар. Бутта хъинну бусравну икIайва архIал зузиминнан, лагма-ялттунан. Та ккаккарчагу, жяматрал вив лавсун икIайва.
Ва гьармуния кIулшивуртту ду­сса ия. Ххуйну кIула тарих. Ванал бусласимуних мякьну вичIи дирхьуну бикIайва шяраваллил жямат. Буттал къуртал бувну бия мадраса, диндалул кIулшивуртту дусса ия, буккайва кьуран. Ххуйну кIулссия аьраб маз, оьрус маз ва лакку маз. КIулссия мукунма къумукь, азирбижан ва узбакI мазру, бувчIайва ва гъалгъатIун шайва яру мазрай.
1970 шинал, бутта дунияллия лавгсса чIумал, на балугъравун къаивсса чIава жагьил ура. Ттун танал оьрмулия, дурсса давур­ттая чанну кIулну бия. Ттун аькьлу-кIулши хьусса чIумал ппу пенсиялий ия, цаява личIину цичIав буслан къаикIайва. Му жул дуккаврил ялув хъинну авцIуну икIайва, цувагу мудан ккалай икIайва. Буттал бусайва жухь жулла хIукуматрал, республикалул тарих, география. Жул бия 10 оьрчI бусса хъунмасса кулпат. Жу мукьа уссу ва ряхва ссу бияв. Кулпат­раву на чIана-чIивима ияв.
Жул нину СахIибат кIийла Совет Союзрал Виричу АхIмат-хан Султаннул ссурахъу бия.
1971 шинал январь зурул ахирданий, жу Хасаврай ялапар хъанахъисса чIумал, хьунабавкьуссар АхIмад-хан Султангу, ттул нинугу. Муниннин цаппара зурдардил хьхьичI ппу ивкIуна. Буттан хиял бикIайссия АхIмад-хан Султаннущал хьунаакьинсса, амма му мурад­райн къаивнува ивкIуна.
Буттая чIявусса затру ттун кIул хьуна му дунияллия лавгун махъ. Му ивкIусса кьини жучIан нех дирхьуну халкь най бия, чIахху-чIарахми махIатталну цIухлай бия тIар, ваксса бусравсса инсан чув зий ивкIссар тIий. Инсантал буслан бикIай, жижаралийн нанисса халкьуннал бувцIусса 50-ксса грузовой машинартту най бия жуннийн тIий. Ми бивкIун бур ЦIуссаккуллал ва ЦIуссалакрал райондалийсса цинярда шяраваллал жямат. Таний ЦIуссалакрал райондалул шяраваллил хозяйствалул управлениялул хъунаману ия ттул хъунама уссу ХIажикьурбанов ХIажикьурбан. ЧIявусса бия муначIан жижара бан наниссагу. Бутта дунияллия лавгун махъ кIул хьуна ттун 1951-1955 шиннардий му Лениннул цIанийсса ЦIуссаккуллал колхозрал председательсса чIумал, колхозрал ххуйсса бакIлахъия дучIан дурну, хъузалт­рал ахIвал ххуй хьуну, шяраваллил жямат буттая рязину бивкIшиву.
Увну ур жул ппу 1897 шинал 1-мур ЦIувкIуллал шяраву. 1920-1922 шиннардий гьуртту хьуну ур граждан дяъвилуву. 1924-1926 шиннардий зий ивкIун ур 1-мур ЦIувкIуллал шяраваллил советрал секретарьну, мунияр махъ, 1930-1933 шиннардий каялувшиву дуллай ивкIун ур Цалчинмур ЦIувкIуллал янна дуруххай фабрикалий. ЗахIматсса коллективизациялул шиннардий жаваблувсса, вихшала дишин бучIисса уну тIий, жул ппу ивтун ур колхозирттал сакиншиннарал комиссиялул председательну. 350-400 хозяйство духлахисса хьхьичIра-хьхьичIсса 1-мур ЦIувкIуллал колхозгу (Микояннул цIанийсса) буттал сакин дурну дур. Муний каялувшиву дуллай ивкIун ур 1935 шиная айивхьуну 1939 шинайн ияннинсса чIумуву. Тай диркIун дур хъинну захIматсса шинну. Халкь хъинну мискинну бивкIун бур. ЧIявуминнан къабувчIлай бивкIун бур таний партиялул ва хIукуматрал дачин дурсса кулактураща хъус-кьини зехлахисса давур­тту. Нину буслай дакIнийри, буттан мукунсса ишру байбишинтIишиву чIалай, ттаттахь (ттун цIа дирзсса ниттил буттахь Сайдуннухь) маслихIат бувну бур цала ятту-гъаттара чунмай бунугу бувцуну баххи куну. Амма ттаттал, вих акъа, буттал тIутIимур къабувну бур.
ХIасил, сакин дурну дур цалчинсса колхоз, бавчуну бур колхозрал иш, ххуй хъанан бивкIун бур колхозниктурал ахIвал-хIал. Амма чIунну бигьа къархьуну дур. Щалвагу билаятрай най диркIун дур Бериял каялувшиннаралусса репрессияртту. Щил-бунугу бувсса аьрзирал, бавсса хаварданул хъиривлаявуртту къадурну, дуснакь буллан бивкIун бур инсантал. Му чIун, замана ишла бувну, чIявуссаннал цала сси бунайх сси лавхъун бур. Бухьунссия бутта къаччиссагу, колхозрал даража гьаз бувсса буттая аьрза банссагу лявкъуну бур. ЧIявусса бярчру литIлай бушиврия бивкIун бур аьрза. Тай ккашилсса шиннардий ятти-гъаттаран ккармарду биял къахъанай бивкIун бур, мунияту гьарица колхозраву шайсса бивкIун бур бярчру ливтIусса ишру. ХIасил, му аьрзирайн бувну, ттул ппугу репрессиярттахьхьун иривну ур. Му дуснакь увну тIайла увккун ур Буйнакскалийн. Дуснакьрава уккайхту, цалва кулпатгу бувцуну, жул ппу Табасараннал райондалийсса Хели-Пенджик тIисса шяравун ивзун, микку усттаршиву дуллай, заргалну зий ивкIун ур. ЗахIмат ххирасса, даврил сант кIулсса бутта ччяни хIисав хьуну кIанттул каялувчитуран, му ивтун ур ревизионный комиссиялул председательну. 1944 шинал, лакрал шяраваллу, репрессироват бувну, Къазахъисттаннайн бизан бувсса чачан-аьккиял аьрщарайн, Аухуллал райондалийн, дизан дурсса чIумал, бу­ттан пикри хьуну бур ккулгу, цаппара 1-мур ЦIувкIуллал хозяйствар­ттугу дизан дурсса ЦIуссаккуллал шяравун изан. Му чIумал Лениннул цIанийсса колхозрал иш ххуйну къабивкIун бур. Халкь хъинну мискинну бивкIун бур. ЧIявусса инсантал маляриялул кьатI буллай бивкIун бур. Ми буччин ка хъирив къалаллалисса захIматсса чIунну диркIун дур. ЛивтIуминнан кIялабарз бишинсса арцу дакъа, черепицарду ягу ккуркки бюкьру бихьлай бивкIун бур. ЦIуссаккуллал шяравун ивзун махъгу, 1944-1950 шиннардий, личIи-личIисса давурттай зий, буттал ккаккан бувну бур цува жаваблувсса, даврил сант кIулсса, дуллалимур лажин кIялану дувайсса зузала ушиву. Ми мунал хасиятругу, Микояннул цIанийсса 1-мур ЦIувкIуллал колхоз дуллай ивкIсса опытгу хIисавравун лавсун, 1951 шинал ЦIуссаккуллал агьулданул, цинявппа рязину, бутта увчIуну ур колхозрал председательну.
Ва даврий буттал бивхьусса захIматрая бусласисса, ванал цIа кьадру-кьиматрай кIицI дуллалисса инсантал цикссагу хьунабавкьуссар ттун бутта дунияллия лавгун махъгу. Мукунминнавасса ца хъанай ур чIявучин кIулсса лакрал публицист, хIакьсса патриот Дундар ХIажиев. Му ттул куявгу хъанай ур. Шиккува кIицI лаган, Дундар ХIажиевлул чивчусса луттирдаву ххуйну аьч бувну бур лакрал халкьуннал масъалартту, цIуцIи кIанттурду. «Тахсир бакъанма бувсса танмихIру» тIисса луттираву ванал салкьи дурну дур бизан баврицIун дархIусса диялсса материал, тай иширттаясса цалагу, цайми бардултралгу дакIнийн бичавуртту. Сант ишла дурну, хъунма­сса барчаллагь тIий ура ттула бу­тта ивкIсса куццуйсса ккаккан увну чивчумуних.
Ттула бутта дакIнийн утлати­сса ва макьалалуву ттун бусан ччива мукунма ваная шяраваллил хъунисриннал тIутIимургу:
«ЦIуссаккуллал щарнин Шагьабуттиннул ша барачат хьуссар. Куннил хъирив кув ганиннин тарихраву къархьусса бакIлахъия ларсъссар колхозрал. Щин къадишайсса аьрщарая 36-40 центнер лачIал ца гектардания ттинин чувчIав ларсун къадиркIссар. Колхозрал складру лачIал бувцIуну, бишинсса кIанттурду бакъа бивкIссар. ЧIявусса хIукуматрангу буллуну, колхозниктурал сурду, чуваллу, ду-дакъамур лачIал дурцIуну диркIссар. Ххаллилсса лачIа кьювкьу багьлун бахлай бивкIссар. Му бакъассагу чIяву хьуссар ятту-гъаттара, ххишала хьуссар дугьайсса хъуру. (Ми шиннардий буттан ДАССР-нул Верховный Советрал Президиумрал чулухасса грамота дуллуссар – Г.С.).
Колхозниктуран бансса хъинбалалух луглай икIайва Шагьабу­ттин. Ми шиннардий чIявусса колхозниктал бивкIссар оьл ужагърай бакъасса.
Шагьабуттиннун пикри хьуссар оьл ужагърай бакъасса колхозниктуран, гиччава арцуй хIисав бувну, шин хьусса бярч булун. Мунал пик­рилущал рязи хьуну бия циняв. Лениннул цIанийсса колхозрал правлениялул членталгу. Ва Шагьабу­ттиннул сипталий дурсса, ххаллил­сса даву савав хьуну, шяраву оьл ба­къасса цукIуй къаливчIссия.
Халкьгу бусраврай тIун бикIай­ва: «Шагьабуттиннул жулва сурдугу сарабугъдарал буцIин бувну, ттизлан оьллугу хьун бунни». Укунсса инсанная жямат рязи бакъа бикIайссарив? Шагьабуттин барачатрал чантай ия».
Вана укун рязину бивкIун бур буттая ЦIуссаккуллалгу, райондалулгу жямат.
Тай шиннардий Дагъусттаннайн чIявуну букIлан бикIайва газрал, навтлил мяъданну ххал буллалисса геологтал. Ца мукунсса группа зий бия ЦIуссаккуллал шяраваллил зумакъирагърай вышка дацIан дурсса кIанттурдай.
250 метралул къуй дуккайхту, дяркъусса щинал жарт дарчуну дур. Геологтурал хъунаманал къуйгу ларкьуну, вышкагу дукьан дан пикри бувну бур. Му чIумал бутта лавгун миннат бувну бур, къуй къалакьин. Икьрал дурну дур хъунаманащал бургъурду бивхьуну, кьулла бан.
Шяраваллил жямат щинал дузал баву мурадрай бакI цIуцIаву дурсса буттая цIарду дуллай гъалгъатIий ивкIун ур геологтурал хъунама. ХIакьинусса кьинигу таний дурцусса щин дуссар шяраваллил зумакъирагърай. Дяркъусса ва тIин тIааьнсса тай щин ласун бучIайссар, шяраваллил халкь бакъассагу, тайннуя кIулсса лагма щархъал агьлугу.
Укунсса ххаллилсса давуртту буттал чIярусса дурссар, шяраваллил жямат муная мудангу рязину бивкIссар. Цува председательну увчIусса чIун къуртал хъанан диркIукун, цIуллу-сагъшиврулгу ххуйну акъа, къуллугъ кьабитан пикри бувну бур, хIатта колхозниктал кIилчингу ацIу тIий тавакъю буллай бунува.
1956 шинал жул кулпат бивзун бур Хасаврайн. Миккугу бутта цал инспекторну, яла заготконторалул директорну зий ивкIун ур. Му дунияллия лавгун ур 1970 шинал.
Бутта дакIнийн утлатисса ва макьала чичин пикри хьунни ЦIуссаккуллал шяраваллил жагьилмур никирангу кIулну бикIаншиврул тай шиннардил тарих, цIусса миналий ЦIуссаккуллал шяраваллил жяматран цуксса захIмат бишин багьссарив, циксса ккавкссарив. Умуд бур ЦIуссаккуллал шяраваллил жяматрал, шяраваллил администрациялул бакIчинал шяраваллил кIичIирттан цIарду дуллалиний, агьаммур кIичIираваллин Шагьабуттин ХIажикьурбановлул цIа дулунссар тIисса.
Сайдун ХIажикьурбанов