Янсаврал кьанкь дусса чагъарду

DSC_2Ссалам хьуннав ххирасса Буттайн, Бавайн, Оьмарийн, Билаллийн .
Ссаламраяр махъ мурад зул цIуллушивур. Нагу ххуйну ура цал­сса. Яла личIисса хаварду бакъари. Навагу ура медсанбатрай чансса ххарссив хьуну, наступлениялийн най буна, мина пIякь увкуну чIарав, цIалцIи дахьа дахчунни бакIрайн. 5-6 гьантлува хъин хьунссара.
Махъунай най ура навагу. Командир пулеметный взводралну ура. Яла личIисса хаварду бакъари. Аллагьнал цIуллушиву дулуннав ккаккан, хаварду буслан. Ца шинай буслансса бур. Яла, дуниял дахьа гъили дагьлай дур. Утти бихьланмур бакъар.

Нагу зун цIуллушиву чIа тIисса Халид МахIаммадов, 17.III. 43 ш.

Ссалам хьуннав ххирасса Буттайн, Бавайн… Халидлуяту, махъсса гьалмахтурая. Мурад зул цIуллушивур, нагу ххуйну ура, зул чагъаргу бувкIунни, Оьмарилссагу, Зугьралссагу архIал 21. VIII. 42 ш.
Яла личIисса хаварду бакъари. Нава ура учебный батальондалуву пулеметчикну. Утти ливчIунни 20 гьантта къуртал хьун – пулеметчик хьун.
Командир отделение итан­тIиссара тIар. 2 зуруйсса жу буссияв…. Утти ва чагъар бутав. Тамбоврая 18 километралий вацIлуву буру. Шихун пароходрай бувкIун 6 гьантлий.
Яла жул ва учбат духьурчагу, мудан фронтрал чIаравва буру. Фронтовой запасной полкираву буру. Утти личIисса хаварду ба­къар. Бумигу бихьлан пайда бакъар. Оьмарий, (уссу – А.А.) гьаксса ина къауцирчан ччива, ина уссаксса пикри бакъа уссияв. Утти ина уцирчан, буруккин багьанссар, зул чагъар къабукIлай буссия, утти бувкIунни.

Ссалам хьуннав Буттайн, Бавайн…Халидлуяту, гьалмахтураяту. Ссаламраяр махъ мурад зул цIуллушивур. Ттуяту хавар ласурча, алхIамдулиллагь, цалсса цIуллуну ура, зун цIуллушиву чIа тIий. Яла ттучIанмай личIисса хаварду ба­къар. Дуниял гъили дагьлай дур. Навагу госпитальданува увккун, резервалуву ура игьалаглай, 9-10 гьантлийсса. Шичча чIал къавхьуну фронтрайн гьан тIий буру. Яла на зучIан гьан бав чIявусса чагъарду, на гьан бувцири чагъарду зучIан бияйхьурчан. Ттун кIуллихха зу бизар хьушиву ттул чагъардах. Нарив, туну, мажал биривний, мугьлат бакъа чагъар чичара. Чагъарданий бишин хаварду личIисса бакъари, бумигу зун аьркинсса бакъари. Яла хьхьичI 1942 шин. Ивщуну махъ лаккучу къа­ккавккунни цукунчIавсса. Ца кьини ца хьуричу ккавккунни, 2-ку кьини ганачIатугу гьан унна. Яла балики ттул адресгу дулара ччарчан, цума чув уссарив, щил чагъар бучIайссарив. МахIаммадлул адресгу гьан дувара, Салимлул, Юсуплул адресругу гьан дара. Яла колхозраву чув цу зий уссаривгу, советраву цу зий уссарив хаварду бивхьуну, чагъар гьан бара. Утти личIисса хавардугу бакъари. Вассалам. 19.13:4.43.
Яла 350 къурушгу, аттестатгу гьан бав. Майрая тинмай военкомат­рая дулавантIиссар арцу на сагъну уссаксса ца шинайсса.

Ва 7 барзри цавагу чагъар къабувкIун, нарив гьан буллай ура. Нава зул чагъардах куна, зугу ттул­ссаннух мякьну бусса куна… Нава утти къуртал хьура дуккаврияту, младший лейтенант хьура. Утти фронтрайн най буру. Навагу командир пулеметный взводралну увтра. Утти къакIулли фронтрая зана хьун-къахьун. Аллагьнал чивчумунийн щукрур. Иншаллагь, умуд бур цIуллуну зучIан зана хьунсса ва чагъаргу ххуллияту чичав Елец тIисса шагьрулияту. Ва шагьрулий буру резервалуву, фронтрайн аьркин хьуннин.
28 гьанттар шикку бавцIуну хIадурну. Ссалам бусияра на цIухлахинахь, зувагу хъис пикрирду буллан аьркин бакъассар, Аллагьнал чивчумур бикIанссар. Яла ва 4 хьхьур му КьурбанмахIаммад макIра ккаклай, дадал ккашил уллай ура тIий. Миннатри на къаччиналгу, ччиналгу ми оьрчIру оьккину мабитари. Утти зун хьхьурду хъинну. Шану биллай бур. Хьхьунил 12 ссят хьуну дур. 3.III. 1943 ш. ш. Елец.

КьурбанмахIаммад, ина дадан кумаг барав? Чагъарданий биша дадал авагу къааттарав. Аьбиди, вил ци иш бур? Билал, ина школалийн занай урав? Цалчинсса классраву ура. Инава чивчуну ца чагъар гьан ба ттучIан. Яла буттай, бавай, зул ци иш бур? Хъис пикри мабара. Госпитальданува увккун махъ Лаккуя чари, Дагъусттаннаяссавагу цучIав ххал къавхьунни.
Ва чагъар чичлай 3 гьанттар. Муксса мажал бур.

1)… Навагу Тамбоврай госпитальданий ура, хъачIрайн ккулла щуну. Утти хъин хьуну дур щаву. Чансса ччаннал кIисса ливгьуну, ва хъин хьун чIал хъанай бур. Утти чIал къавхьуну махъунай гьан ан най бур. Ищаву Южный фронтрай хьунни 17.III. 1942. Хъинну бявкъусса кIану бия. Ттущал Юсупгу уссия. На ивщуну, га гиккува кьаитав цIуллу-сагъну. Ганащал 3 КIамахъалия, ца Мукьариягу буссар.
Ттул адрес:
г. Тамбов, улица Советская, №93 школа №51 1-ое отделение. 6.IV. 1942.

Ва чагъар бутав Курскалияту. Госпитальданува выписать хьуну, фронтрайн наниний, бакIрайн миналул цIалцIи щуну, чансса ххарси хьуна наступлениялийн най буна. 17. III. 43 ш. ТтурчIайн къадахчуну талихI хъунмасса хьунни. Навагу ххуллийх най ура. Заназавурив диялсса дав шавату увккун махъ. 3000 километ­ра марширай занай ритав.

Чагъар утти ттул адрес дучIаннин магьанбари, утти зул чагъар бияннин кIанай къаличIанссара. Яла ми оьрчIру оьккину мабитари, ттул хъунмасса миннатри. Яннагу, дуканмургу дакъахьурча, ми ттул янна даххара, мюрщи дурну лаххияра.

На гьан дав арцу зун налогру дулун. АтIистат. 350 къ. майрай, июльданий, августрай 450 къ. дулун аьркинссар. Яла пучрайх гьан дав 1700 къ. 31.V. 43 ш.

Хъинну захIматсса кIанай ура, душманнащал талай ура гьаксса хъинну. Пишамур бур ттул пулеметчик. Командир взвода. Ттуйра щаву хьувкун, лавсун пулемет бала фашис­турал къуртал бав. Утти ци хьувив къакIулли ва щаву хъин хьуннин. Утти хъиннува захIматсса кIанай ура. На ва чагъар чичав гьалмахтуращал, балики нава къуртал хьувкун, бутира куну. Ва чагъар бувкIукун, зу ттуяту ка ласияра. Аманат хьхьичIва-хьхьичI аьзизсса Зугьрайн (кулпат – А.А.) ми оьрчIру ххуйну яба. Ттух хъуннасса къумашиву мадари. На ивкIусса чувшиврий, душманнащал талайра. Буттал кIану ябуллай уссаксса кьадаршиву къадав. Ттуяра хъуниминнал барчаллагьрай ивкIра. ИвкIуссара виричуну. Ва чагъар чичав гьалмахтуращал хъяй, тIуркIу тIий. Ва чагъар чичлачиний Красноармейский концерт дуркIун вагу ххал дав. КъавтIавуртту, балайрду. Хъинну ххуйну ура чагъар чичлачиний. ДакIнийн хъинну хъуннасса ххаришиву дагьунни, къакIулли циваннив. Гьаксса нава ивчIаннин зул чагъар бувкIссания ччива. Арцугу гьан дурссия зун. Къадирхьурча военкоматрайхчIин тIалав дара. Ттул аьпалун, инава буссаксса, ми ттул нитти-буттаха бюхъайсса хIурмат бува, ттул аманат вихь, аьзизсса Зугьрай. Утти на Аллагьнал вияту личIи унна. Ява дягъу дургьуну ттух, оьрму зия мабари. Вила дакIнин ччимур ба. ОьрчIру ттул нитти-буттачIа кьабити. ОьрчIру тири-хъири мабара. Бувну бивкIхьурча къаччан, ттун хIалал бити. Ттул ххирасса мяммай, дадай, аьзизсса уссу Оьмарий, ххирасса ссурвал, ттул зухь аманатри хьхьичIва-хьхьичI ми ттул оьрчIру тири-хъири хьун мабитари, ца-цаннал ца-ца хъун бара, оьккину буккан мабитари. Му Зугьрангу цила дакIнин ччимур бан зува кумаг бувара, ттуха бувсса хIурматрал ххуллий.

Вай цинявппа бур Уриннал шяравасса Ширван-МахIаммад Оьмаровлул арснал Халидлул личIи-личIисса шиннардий дяъвилия чивчусса ва уттинин кьадрулий мунал арснал КьурбанмахIаммадлул ябувсса чагъарду. Шиннардил тIатIан бувсса, цIунилва-цIунил ккалай ссувссусса вай чагъардай бур ливхсса, букъавчIлачIисса кIанттурдугу. Амма буккин бюхълахъисса гьарица ххуттавагу чIалай бур Халидлул дяъвилул ххуллу чунмай, цукун багьссарив, ванан циксса ккавкссарив. ЧIалай бур вай чагъардава Халид цала къушлий, оьрчIай цукун дакI цIий усса­рив. ЧIалай дур адимина чIарав акъа цала щарссанин захIматну бикIаншиву кIулну, цува ивчIарча щархьу тIисса Халидлул чумартшивугу. Халид акъасса шама арс цаймигу – Оьмари, Аьбдулбари ва МахIаммагу тIайла був­ккун бур аьрайн Уриннал шяравасса Ширван-МахIаммад Оьмаровлул. Чагъардал автор Халид, Тамбоврай аьрали училище къуртал бувну махъ, 774-мур битултрал полкрал пулеметный роталул командирну Курскаллал областьрайн тIайла увккун ур. 1941-1943 шиннардий ванайн цимиллагу щавурду дирну дур, Халид хъин шайхту, цIунилгу цала роталувун кIураайсса ивкIун ур. Амма цала буттал шяравун, ссавур духларгун цахва ялугьлагьисса нитти-буттачIан, кулпатрачIан, оьрчIачIан зана хьунсса кьисмат къавхьуну бур. 1943 шинал ноябрь зурул 27-нний Халид ивкIуну ур. Цал ва увччуну ивкIун ур Курск шагьрулийсса Москавуллал хIатталлив. Яла махъ Курск шагьрулул дязаннив маршал Рокоссовскийл сипталий сакин дурсса Совет хIаписартурансса мемориалданул уссушиврийсса гьаттаву. Микку увччуну ур кIиазара совет хIаписар. Вирттаврал аьпа абад буллалисса чIаравсса музейраву лейтенантнал, капитаннал, майорнал, полковникнал, генералнал чинну дусса 5 хIаписарнавух. Лейтенант Халид МахIаммадовлунсса мурцIу личIи бувну бур. Минная чивчуну, миннан хас дурсса стендру дур мемориалданул (пост №1) музейраву. Шамагу уссу Оьмари, Бари, Халид ливтIуну бур ца шинал. БухIан захIматсса кьурчIисса хавар бивну бур Ширван-МахIаммадлул кулпатрал ялун, шамагу арснаясса похоронка буттачIан дирну дур ца кьини. Му кьурчIишиврул гъагъан увсса Ширван-МахIаммадгу, хъунма хIал къавхьуну, къюкIлил приступ хьуну, дунияллия лавгун ур. Оьмари ивкIуну ур Къабардин-Балкарнал зунттаву, Аьвдулбари ясир агьну, немецнал дуснакьрай Германнаву. Мукьа-мукьа адамина цал архIал дунияллия лавгсса кIурукъатта бивкIун бур Ширван-МахIаммадхъал къушливу.
Дяъвилия зана хьуну ур Шир­ван-МахIаммадлул чIана-чIивима арс МахIаммад. Му Свердловск шагьрулий мина дирхьуну, тийх ялапар хъанай ур цIанагу.
Дяъвилиясса буттал чагъарду лавсун жучIан увкIсса Халидлул арс КьурбанмахIаммадлун бутта дяъвилийн увцусса чIумал 7 шин диркIун дур. Вагу, ванаяр чIивисса уссу ва ссугу ниттил Зугьрал канихун багьну ливчIун бур. Ниттил хIарачат бувну бур вай, бутта акъашиву кIул хьун къабивтун, ччаннай бацIан бан. Зугьра цуппагу шанна-мукьра шинал хьхьичI, оьрмулул 96 шинаву, дунияллия лавгун бур.
КьурбанмахIаммад шамийла лавгун ур Курск шагьрулийн бу­ттал гьаттайн иян. Ва барчаллагьрай буслай ур цуксса хъуннасса ва бусравсса даву дуллай буссарив та шагьрулул дуклаки оьрчIру Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву ливтIуминнал аьпа абад бан. Миннал хIарачатрайну бувну бур мемориалданул музейраву пост №1. Гьарица шинах Ватан дуручлай чувшиврул эбрат ккаккан дурминнал аьпа буручлай ва пострай бацIайсса бур азарунния ливчусса Курск шагьрулул школардал дуклаки оьрчIру. Буттал гьаттайн иян увкIсса Кьур­банмахIаммад хIурматрай кьамул айсса ур мемориалданул зузалтрал, военкоматрал ва Курск шагьрулул администрациялул вакилтурал. Сакин дайсса дур ванал ппу Халидгу, ва кунмасса цаймигу вирттал дакIнийн бичлачисса шадлугърал мажлисру.
— Укунсса, дяъвилий жанну дуллуминнал аьпа абад буллалисса, давуртту гьарица кIанай дулларча, тачIав къалещантIиссар ялун нанисса никираву Ватандалухсса ччаву, — тIий ур КьурбанмахIаммад.
Му даву хьхьичIра-хьхьичI цува КьурбанмахIаммад дуллай ур. Ванал хIакьинусса кьининин кьадрулий ябувну бур дяъвилул цIарава бувкIсса цинявппагу бу­ттал чагъарду. Уруву ванал бивхьуну бур буттан кIялабарз. Шамийла ивну ур Курск шагьрулийн бутта увччусса кIанайн. Ялун нани­сса никирал оьрчIру, жагьилтал Ватан ххирану тарбия хьуншиврул, гьарица инсаннал дяъвилий бивкIсса цала ичIуваминнал, гъан-маччанал, шяравучунал аьпа кьадрулий буручлай, миннал чувшиву бюхттул дуллай, эбрат ккаккан дан аьркинссар.
Бусан ччива ттун дяъвилий жан дуллусса буттал цIа лайкьну дуручлай, яхI-къириятрай оьрму бувтсса КьурбанмахIаммадлуяту цаявагу. Лаккуй школагу къуртал бувну, КьурбанмахIаммад МахIачкъалаллал строительный техникумравун увххун ур. Му къуртал байхту, жагьилсса пишакар тIайла увккун ур зун Украиннайн, Кировоградуллал областьрайсса Александрия шагьрулийн. Цаппара шинну миккугу дурну, увкIун ур Свердловск шагьрулийн. Зун ивкIун ур горисполкомрал жилищно-хозяйственный управлениялий техникну. Бюхъу-бажар бусса, жаваблувсса КьурбанмахIаммад чIирисса чIумул дянив техникная производствалул управлениялул хъунама инженернал къуллугърайн лавхъун ур. Цаппара шиннардива ивтун ур Свердловскаллал гор­исполкомрал жилищно-ремонтный управлениялул хъунаману.
Агьалинал вихшалдаран лайкь хьусса КьурбанмахIаммад увчIуну ур цал Свердловскаллал Ленинский райондалул советрал депутатну, яла шагьрулул советрал депутатну. Цалла даврийгу зий, жяматийсса давурттугу дачин дурну унува, ванал бувккуну бур цал Ураллал политехнический институт, яла Свердловскаллал халкьуннал хозяйствалул институт.
КIулшивуртту дусса ва жаваблувсса пишакар хIисаврай, цIа дурксса КьурбанмахIаммад 1987 шинал, УзбакIнал жилищно-коммунальный хозяйствалул министерствалул тавакъюрайн бувну, тIайла увккун ур зун Узбакисттаннайн. Шийхгу ванайн жаваблувсса къуллугъ тапшур бувну бур. Шийхгу ваная жяматийсса давуртту яла къаларгун дур. ЧIярусса шиннардий дакIнийхтуну бихьлахьисса захIматрахлу, КьурбанмахIаммад лайкь хьуну ур Миллатирттал дусшиврул ордендалун ва цаймигу бахшиширттан.
Букъавсун къабучIир Кьур­банмахIаммад спортрахун машхул хьуну ивкIшивугу. Ва боксрал спорт­рал мастершиврийнсса кандидат хьуну ур.
1961-62 шиннардий Кьурбан­махIаммад цал Александрия шагьрулул, яла Кировоградуллал областьрал закканттай буккаврил чемпион хьуну ур. ХIасил, КьурбанмахIаммадлуя Ватандалух жан дуллусса буттан лайкьсса арс хьуну ур. Умуд бур цалва яхI-къирият ва хъин-хъинсса хасиятру ванал цала арснавугу, арснал оьрчIавугу тарбия данссар, миннаягу вирттал­сса буттахъан лайкьсса ххаллилсса оьрчIру хьунссар тIисса.