Виричунал музейраву

DSC_3Хъунмасса хIурматрай ва пахрулий ядуллай бур цала Совет Союзрал Виричу Маккаев ЦIаххуй Маккашариплул арснал цIа Ккуллал райондалийсса ЧIяйннал шяраву ва дянивмур даражалул школалий. Шяраву ванан дацIан дурну дур бюхттулсса гьайкал. Ванал цIа дирзун дур шяравусса колхозран, школданийсса пионертурал дружиналун. Яла-яла школданий бувну бур ва Виричунан хасъсса музей. Музейран личIи бувну бур цинмалусса къатта. Шиву цачIун бувну, лагмава чIирттай ва столлай бивхьуну бур, ЦIаххуйл кулпатрал, оьрчIал, душварал, школданул учительтурал, дуклакиминнал кумаграйну, ванал оьрмулия, дяъвилий дурсса къучагъшивурттая бусласисса документру, экспонатру.

Маккашариплул арс ЦIа­ххуй Маккаев увну ур мискинсса хъудугьул кулпатраву ЧIяйннал шяраву. Оьрмулул 2 шинаву буттацIагу хьуну, захIматсса оьрчIшиву духIан багьну бур мунан. Ва акъассагу, 3 ятин цаймигу хъуни буллан багьну бур ниттин. Ниттин кумаг баву мурадрай, байбихьулул школагу къуртал бувну, чагуртшиву, хIухчушиву – личIи-личIисса пишарду бугьан багьну бур ЦIаххуйнгу. 1940 шинал лавгун ур, цаймигу чIяйми куна, Таканавун. Зий ивкIун ур къалайчину Чарджаврай. Ватандалул ялун бала бивукун, кьини лахъан, 1941 шинал августрай тихава аьрайн гьан багьну бур ЦIаххуйнгу. Аьралуннаву къуллугъ буллай, хасъсса курсругу къуртал бувну, ЦIаххуй ттупчи хьуну ур. ХьхьичIва-хьхьичIсса цалва гьунардугу чIалачIи бувну бур СталинградуллачIасса талатавриву душманнал 2 танк ва дзот ппив-ххив дурну. Вай талатавурттавусса гьунардахлу ва лайкь хьуну ур «За боевые заслуги» тIисса медаль ва «ЯтIул ЦIуку» орден ласун. Вай хьуну дур ванал цалчинми бахшишру. Хъиривсса бахшишир­ттал сияхIрив хъуннасса хьуну дур. Вайннувух дур: Лениннул, кIира «ЯтIул ЦIукул», «Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул» 2-мур даражалул орденну, «Берлин ласаврихлу», «Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилуву Ххувшаву ласаврихлу» ва чIярусса цаймигу медаллу. Музейраву дур ЦIаххуйн дяъви къуртал хьуну махъ дуллусса грамотартту, медаллал ва цаймигу бахшиширттал свидетельстварду.
Дяъвилуву ванайн 4-лла кIусса щавурду дирну дур. Гвардиянал хъунама сержант ЦI. Маккаевлул хIакьсса талаталал, цIанихсса ттупчишиврул гьунарду ккаккан бувну бур Сталинградуллал цIанийсса талатавурттавугу, Висла, Одер неххардичIа, Одесса, Польшанал Магнулев, Кюстрин, Берлин ласавриву ва цайми талатавур­ттавугу. Ванал талатавурттал сияхIрай дур ппив-ххив дурсса душманнал 6 танк, 2 ттуп, 14 пулемет ва цаймигу цивппа бачай орудияртту ва м.ц.
КIилчинсса бахшиш – 2-мур «ЯтIул ЦIукул» орден Маккаевлун дуллуну дур Одесса шагьру фашистурал чапхунчитураща ххассал баврил цIанийсса талатавриву, Днестр неххал кия чулуха жулами неххайх лахъан баврихлу.
— Ккавкказнаву немецнал чапхунчитурал бувсса зулмурдахлу ва гъарачишивурттахлу кьисас ласлай буру, — чичлай ур та чIумал цала кулпатрачIансса цала ца чагъарданий ЦIаххуй. – Жул батареялул душманнай хъис рахIму къабай.
Тай шиннардий букIлай бивкIун бур ЦIаххуйл буттал шяравун ЧIяв ва республикалул кказитрал редакциялийн 31800 «В» полевая почталиясса чагъарду.
«…Чумартсса, хIучI бакъа­сса талатала ур ЦIаххуй Маккаев, — чичлай ур цала чагъарданий подразделениялул политрук Иван Хирный. – Цала сисаврийну ва къучагъшиврийну ванайн цIанихсса артиллерист, фашистурал танкарду ххит дуву учай цала дяъвилул гьалмахтурал. Ва ур хIакьсса талатала, жула ххирасса Ватандалухлу жан дулун махъаллил къашайсса».
Музейраву бия та чIумалсса 37-мур гвардиянал танкардайн данди бацIай дивизиялул командир, гвардии майор И. С. Рыбалкиннул чивчуну бивкIсса ххаругу: «… 1944 шинал августрай, жулвами Висла неххайх лахълахъисса чIумал, Вислалул баргълагавал чулуха битлай, жу банмур бакъа буссияв. Ма­ккаевлул, цалва ттуп тIайла-тIайланма бурган бувну битлай, фашистурал 2 самоходный орудит ххит буккан бувна».
Августрал 5-ннийгу Маккаевлуйн амру бувну бивкIун бур гьужумрай нанисса фашистурал танкардан ххуллу кьукьин. Ва амру биттур буллай, ЦIаххуйл цанницIух цIу лачIун дурну диркIун дур. Ва хавар хьусса душмантурал цалва артиллериялул цIу дурган дурну дур жулвами битлатисса кIанайн. ЛарчIун дур цIу ттуп къачIалан ялун дирчусса сумацIух. Ччучлай дарчуну дур ттуплил нигьругу. Маккаевлул амрулийн бувну, анаварну лещан дурну дур нигьирттацIух ларчIсса цIугу. Ттуп ччувччуннихха тIий ххари хьусса фашистурал танкарду цIунилгу хьхьичIуннай дарчуну дур. ЦIаххуйл, тIурча, цала ттуп цамур кIанайн ххюр­хху бувну, цIунилгу улувкьуну ур битлай. Маккаевлул риртсса снарядру тIайланна щусса немецнал кIилчинмур танкгу, цIу ларчIун, дунийра дарцIуну дур. Махъми, тIурча, махъуннай лирхъун дур. Ва талатавриву ЦIаххуйл бакIрайн щаву дирну диркIун дур, амма душманнайн битлатисса акъавцIуну ур.
1945 шинал мартрал 6-ннийгу ЦIаххуйл ккаккан бувну бур цалва гьунар. Кюстром шагьру ласласийни, кIичIиравусса талатавриву ванан хIисав хьуну бур ца къатлуву лабивкIсса немец битлай, жулвами хьхьичIунмай хьун къабитлай. ЦIаххуйл, ца­ппара снарядру риртун, ппив бувну бур цал къатлул чIаравсса ттуп. Хъирив, цувалу ливчIун уна, бивтун ппив бувну га къаттагу, гивусса 20 пулеметчик ва автоматчикгу кьатI бувну бур. Ванийну тIурча жулва бахьттагьалтрал ца кьюкьа сагъ-саламатну хьхьичIуннай хьуну, хъинну агьамшиву дусса шагьраххуллу бугьан бювхъуну бур. КIицI дурсса ва цаймигу къучагъшивурттахлу Маккаев лайкь хьуну ур «ЯтIул Ттугълил» ва «Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилул 2-мур даражалул» орденну ласун.
Берлин ласайни ЦI. Маккаевлул дурсса ляличIисса къучагъшиврия ва талаталал гьунардая бусласисса чичрурдугу лапва тамаша хьун буллалисса дур. 1945 шинал, апрельданул 26-нний, цавай къатрахун бувккун, жулва артиллеристурал 100-мур полкрал дурган дурсса цIарая ливхъун нанисса душманнал танкарду данди хьуну дур 37-мур гвардиянал дивизиондалийн. Маккаевлул орудиялул цалчин цIу тIиртIуну дур гайннуйн. Вай хIисав хьуну, душмантуралгу танкардава пулеметирттах битлан бивкIун бур. Цувалу ливчIсса ЦIаххуй кьянкьану талай ивкIун ур. КIусса щаву ччаннайн дирну дуна, цала ттуп битлайна ивкIун ур.
— Душманнал амбразурардайн цIу! – амру бувна Маккаевлул, — чичлай ур та чIумалсса военкорр, гвардиялул сержант Г. Сытников. – Снарядру тIайлану аьщуйн щилай дия. Вана, кьабагьуна немецнал пулеметру. Гьужумрай къатравун бувххуна жулвами. Рязину пиш тIий гьунар бусса ттупчигу».
Ва кьини Маккаевлул душманнал 3 дзот ппив дурну дия. Берлиннайн гъан хъанахъи­сса кIанттурдай ва шагьрулул кIичIирттаву ванал орудиялул ппив-ххив дурну дур душманнал 10 танк ва цирда дачай орудия, кьатI увну ур 120-нная ливчу­сса хIаписар ва саллатI. Амма ччаннайн кIусса щаву дирну, Ххувшаву ларсъсса кьини ганал госпитальданий хьунадаркьуну дур.
Гьамин, вана ва ппурттуву (1945 шинал апрельданул 29-нний) бувсса гьунардахлу ЦI. Маккаев ккаккан увну ивкIун ур Совет Союзрал Виричунал бюхттулсса цIа дулун. Дуллуну дур 1946 шинал майрал 15-ннийсса СССР-данул Хъунмур Указрайн бувну.
Музейраву чансса бакъар цаймигу цума-цаннангу тамаша бизансса документру.
ДакIнивун пахру ва ххаришиву рутлатисса бур ЦIаххуйщал архIал ца полкраву талай бивкI­сса аьралитурал та чIумал ванал кулпатрал цIаний бувкIун бивкIсса ва чагъаргу.
«Красная звезда» кказитрал жул частьравун хъинну ххарисса хавар лавсун бувкIунни, — тIий бур ваниву. — ХьхьичIвасса жул аьраличу — орудиялул командир, гвардиялул хъунама сержант ЦI. Маккаевлун дуллуну дур бюх­ттулсса ва хIурмат лавайсса Совет Союзрал Виричушиврул цIа. Немецнал фашистуращалсса талатавурттаву ЦIаххуй хьуна къучагъшиврул ва кьянкьашиврул махъминнансса ккаккияну. Ванал усттарну ппив-ххив дувайва душмантурал танкарду, цивппа бачай орудияртту, душмантурал дотру ва дзотру.
…Берлиннай махъра-махъсса талатавриву ЦIаххуйн кIусса щаву дируна. Хъинну хIайпну бия жул цинявннан ххаллилсса дуснащал ва хIучI бакъасса талаталащал личIи хьун. Амма жу хъинну ххариру ваная, жулва частьраву Совет Союзрал Виричунал цIа ласунма хьуну. Жун, гвардейцынан, ва хъинну хъунмасса пахрур ва цIа машгьуршивур…»
Укунсса чагъарду, дакI­нийнбичавуртту дан ва махъа нанисса никирал багьавай пахру ва тамаша бансса документру ва школданул музейраву цаймигу чансса бакъар.
Гь. ХIасанов

Ккуллал райондалул жяматран ЦIаххуй Маккаев хIакьинусса кьинигу дакIний ур пахру-ххара бакъасса, уздансса хасият дусса инсанну. Виричунал цIа ванал цанна мюнпатну ишла къадайсса диркIун дур. Ванал инсаншиврул барашинна дуллай, ванал шяравучу ва гъанчу Загьиди буслай ур ванацIун бавхIусса ца иширая. Ца ппур­ттуву Загьиди ЦIаххуй цачIана Таканавун увцуну най ивкIун ур. Ашхабадрайн бивну, тикку самолетру лерххун ляркъуну, миннух ялугьлай гьантта бикIан багьлай бивкIун бур. Дяъвилий ччаннацIа хьуну, чулахъ хьусса ЦIаххуй кIюрх дучIаннин щяивтун къаитаншиврул, Загьидинал, цува мунал бузлулсса буллай уна, гьан увну ур гиккувасса гостиницалуву кIану бугьан. Мува цIана аьсавращал махъунай увкIун ур ЦIаххуй, «мивахва, вичIава щяикIанна, тикку кIану бакъая» тIий.
— Вин кIану бакъа, щинни кIану бусса!? – куну, лавгун бур вай цIунилгу гостиницалийн. Тикку Загьидинал куну бур: «Ва мушакъатсса инсаннан кIану цан къабулару зу?» — куну. Гостиницалуву инсантал кьамул байсса щарссанил бакIрагу гьаз къадурну, цIунилгу кIану бакъар куну бур вайннахь. «На ххалбаннахха зучIа Совет Союзрал Виричунан бакъасса кIану цукссава лайкьсса инсантурал бувгьуну бурив», — тIий гостиницалул хъунаманал номер тIалав буллан ивкIун ур Загьиди. Ва Совет Союзрал Виричу усса кIул шайхту, гайннал, ялтту бучIияра тIий миннат буллай, ванан хъунмасса хIурматращал яла ххуймур номер личIи бувну бур. Виричу ушиву майшан тIун къаххира­сса ЦIаххуйл миккугума бувсун бакъая цува цу уссарив.
ХIакьинусса кьини тIурча дяъвилий гьуртту къавхьусса, дяъвилул чIарав къабивсса инсантал бур Берлиннайн бияннин лавгссару, Сталинградрай оь экьибувтIуссар тIий, хIукуматрая дагьаймур тIалав дуллай. Ванал тIурча, цалва оьрмугу чулахъ бувну, цурда ца зат хIукуматрая тIалав къадурна. Оьрмулул 55 шинаву дунияллия лавгунни. ЦIаххуйл хъунмасса хIурмат бу­ссия цува ялапар хъанай ивкIсса Чарджав шагьрулий. Гьарца аьра­луннавун буцлацисса жагьилтуран ЦIаххуй эбратну уцайсса ивкIссар. Чарджав шагьрулий ванан цIа кусса кIичIирагу буссия.
Жулла республикалий хIа­­­кьинусса кьинигу бакъар ЦIа­ххуйн цIа дуллусса кIичIира. БучIия ва ялапар хъанай ивкIсса кIичIираваллин, ягу шагьрулуву­сса яла ххуймур кIичIираваллин, ЦIаххуйл цIа дизан бакIцIуцIаву дуварча махъ нанисса лакрал къуллугъчитурал ва райондалул хъуниминнал. Ва жула Виричури, жувару хъирив бизлан аьркинсса ванал аьпа абад бансса давурттив дан. Цайми-цайми миллатирттал Вирттаврал цIарду дусса ку­ццуй, ванал цIагу дизан нукIура чIунни.
Имара Саидова