Укунни чаннан сасайсса

Гьашину щалвагу Аьрасатнал хьунадакьлай бур Хъуннасса Ххувшаврил 70 шинал юбилей. Ва бур жулва инсантурал дакIния тачIав къабуккантIисса тарих. Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилий 26 миллион жулва халкьуннал цалла жагьилсса жанну харж дурну дур.

БакIра-бакIрах гьарцаннал цIа цал-цал зумух ласурчагума, жува буссару тайннан лахъан къашайсса буржлувну. Дяъвилий ливчIми, гьуртту хьуми мудангу буссар жунма чани буллалисса, лахъсса, тачIав лекъащантIисса цIурттину. Цуксса хIайпнугу, цинявннал цIарду уттигу кIулну дакъар. Цанчирча, та къизгъинсса талатавриву архIала парча-тика хьуну аьрщаравух хIала хьуну лавгсса чIявусса буссар. Миннал хъирив лаллай, цIарду чичлай цу ухьунссия?! Миннайн «ятIатIар бакъулт» учай. ЯтIатIар бакъа бат хьумигу виртталли. «Вил цIа къакIулнугу, вил виричушиврун бивкIу бакъассар!».

Жидалаевхъал фамилия Лакрал райондалий дакъассагу, республикалийгу машгьурсса фамилияр. Дагъусттаннал филологиялущал хъар дархIуминнан дакIний уссар Нурулислам Сиражуттинович (аьпа баннав цал) – профессор, филологиялул элмурдал доктор; 50 шин ххишалагу хIакьинусса кьининийн Дагъусттаннал культпросветучилищалуву дарс дихьлай ур Да­гъусттаннал лайкь хьусса учитель МахIаммад Сиражуттинович.
Щак бакъар, ххаллилсса буттал – бусравсса арсру. Вайннал ппу, Жидалаев Сиражуттин Кьурваннул арс, дяъвилул майданнийва ливчIссар, «ятIатIар бакъа акъа хьуссар» 1943 шинал.
Дяъвилийн гьаннин, 1936 шинал ванал дурссар хъуннасса чувшиву. Та шинал Ставропольский крайкомрал Пятигорск шагьрулий сакин буллай бивкIссар Ккавкказуллал зунттул ссиртлил лагма дучри ххя­ххан бансса отделение. Жидалаев Сиражуттин увчIуссар ва отделениялул командирну. Ва отделениялул дучри ххяххан бувссар шаназарда километралий Кодорский, Клухорский, Марухский, Сурамский лахъазаннайх (Ккавкказуллал зун­ттул ссиртлил лагма). Цурдагу чара бакъа кIинттул чIумал. Ва дучри ххяххан баврийн тарихраву учай «бусалардавун дагьсса, тикрал дан къабювхъусса дучри ххяххан баву» куну.
Дяъви хьуншиву, я хьхьичI, я махъ, хIукуматрал хъуниминнан бувчIлай бивкIссар. Дучри ххя­ххан баврилгу бивкIссар «аьрали мурад».
Ххишала дакъа захIматсса дучри ххяххан баву хьуссар та. Бюхъай оьрмулул бугьараминнан вай лахъазанттал цIарду кIулну дикIан, шикку кIинттул цукун лахъан къашайсса занчру, бюкьлакьисса марххалтту, бишлайнмасса марчру бикIайссарив. Зунчайх дучри ччех бикIлай, бачин къахъанан бивкIукун, цайвасса варсив лув бивчуну, кIункIу буллай, хIаллих хьхьичIунмай хъанай, цайвасса Ватандалул бурж лажин кIялану биттур буллай бивкIун бур. Чичин – бусанни бигьасса цIана, гьарцумацаннал та чIун хьхьичI дацIан дан аьркинссар, чансса духьурчагу.
Гьай-гьай, чIярусса цаймигу захIматшивуртту хьунадаркьухьунссия зунчалгу, мурчалгу, ба­къассайсса марххалттанилгу сасан бувсса Ккавкказуллал лахъазанттай. Ццах бакъасса, дакI кьянкьасса вирттавран я зана бикIансса, я махъунмай хьунсса пикри хьуну бакъар. Укунсса вирттаврая чичлачийни, дакIнийн багьай хъунасса Совет чичул Н. Островскийл роман «Как закалялась сталь», цамур куццуй «Так закалялась сталь! – Укунни чаннан сарсусса!» учин.
Ххишала акъа дакI хъун да­къасса, куртIсса, пагьму-гьунар бусса инсан ивкIун ур Сиражуттин Жидалаев. Ххаллилну дучри ххя­ххан бувну зана хьусса виричусса командир Сиражуттин лайкь хьу­ссар «Знак Почета» ордендалун. Ставропольский крайкомрал (та чIумал укунсса крайком бивкIссар) ХIурматрал грамота дуллуссар Ворошиловлул, Будейнныйлул къулбасру дусса. Пишкаш бувну бур цIа чирчусса ярагъ (пистолет, вагу, дяъви байбишайхту, аьпа биву ниттил милицанайн буллуну бур, оьрчIру тIуркIу къатIун мунищал), диркIун дур цаймигу бахшишру. Яла ххирамур, ххуймур бахшиш хьуссар цанма буллусса чу – Илкек ( ягу Элкек), Ккавкказуллал лагма бувксса цIакьсса, дакI тIайласса гьалмахчу, аьрали балчан. Уздан­сса, ххаллилсса бурттигьун – багьа бищун къашайсса бидав. ХIисав барча, та хъуннасса бахшишъя. (Та чIумал укунсса бахшишру дулайхьунссия хIукуматрал. ЦIана тIурча – машина, квартира.)
«Ца затраву гьунар бума, гьарзатраву гьунар бусса икIайссар», -учай бугьараминнал. Сиражуттиннул къуртал бувну бур Ттуплислив комсоставрал курсру, хьуну ур хъунама лейтенант (хъунама политрук). Му бакъассагу, ва ивкIссар хьхьичIунайсса партиялул зузала.
Дяъви байбишайхту, партиялул зузала хIисаврай, ванал бивкIссар бронь (аьрайн увагу къагьан бучIисса ихтияр). Райондалул партиялул каялувчитурал ва гьан увссар лакрал щархъайх дяъви байбишаврийн бувну жяматращал хьунаакьлан, чIумул тIалавшиннарал тагьар дурчIин дуллан. Кьубав оьзру хьуну, ччан гъавгъссар ванал. Дахьва ччан хъин шавривун, 1942 шинал Сиражуттин хушрай лавгссар дяъвилийн. Махъва-махъсса чагъар бувкIун бур апрельданий 1943 шинал Краснодардал крайрал Туапсе шагьрулия. Укун виричусса, чумартсса, къучагъсса, Ватангу, Лакку билаятгу ххирасса Жидалаев Сиражуттин абадлий ливчIун ур ятIатIар бакъаминнавух. Ххаллилсса зунтталчу, нигь дакъа­сса дакIнил заллу. Шайссияв ванаща хIукуматрал ци бронь булурчагу, чай лагма увксса ххирасса Ккавкказнал бюхттул зунттурду, арду – майданну душманнахьхьун итадакьин. Дяъвилийн къагьарчагума, ца дучри ххяххан баврийнугума абадлий чирчуну дур Сиражуттиннул цалла цIа лакралгу, Дагъусттанналгу тарихраву. Лавмартсса оьрмулул ванахьхьун чIун дуллуну дакъар цалла къучагъшивруя чичин, бусан. Укунсса инсаннайн бакъарив патриот учайсса. Вай бакъарив Ватан ххирами, цалва оьрму харж бувну, Бюхттулсса Ххувшаву ларсми. ЧIявуссар жучIава вирттал. Жуйвасса бурж ялун нанисса жагьилсса ник тIайлану тарбия давур. Миннан эбратран бишин дяъвилий жанну харж дурсса 26 миллион жулва хал­кьуннал. Вайннал чувшиврулли душман ццах учин увсса. Оьрму цинявннан ххирассар. Амма Буттал КIанттухлу жан харж дайсса так виричуналли.
Ялу-ялун ххялтIа дуклай дур ветерантурал кьюкьри. Чаннаннил халкь бивкIун бур жулва ппухълу, буттал буттахъул. Вайннал яхIирай бавцIусса ххан бикIай ттигу ттун жулва цIанасса оьлувкъусса замана.
Ххувшаврил байрандалул 70 шинал юбилей хьунадакьлай, дакIнийн утанну ца уттигу виричу, ххаллил­сса, бусравсса лаккучу – Жидалаев Сиражуттин Кьурваннул арс.
ЦучIав хъамакъаитанну.
ЦичIав хъамакъаританну.
Жанна Мухуева,
ш. Гъумучи