Оьрмулул яла ххуйми шинну авиациялуцIун дархIусса дур

img-news-8«Илчи» кказит итабакьлай байбивхьуния шихунмай бувксса кказитру ххалбуллан бивкIсса чIумал, махIаттал хъанан бикIару, цикссагу гьунар бусса, дунияллийх машгьур хьусса лакрая бувсун бурив жулва кказитрал вай 25-гу шинал лажиндарай тIий. Акъахьунссар уттинин кказитрайн къаагьсса, къачивчусса цаягу бусравсса лаккучу тIисса пикрилий бунува, яла-ялагу хьунабакьай цалва-цалва пишалий хьхьичIуннайшивуртту дурсса бюхттулсса даражалул пишакартал, цIанихсса аьлимтал ва цаймигу лайкьсса инсантал. Укунсса ца уттигу лаккучу хьунаакьаврия, ванащал кIул шаврия жу хъинну ххаригу хьуру, ваная жулва буккултрахьгу бусан ччан бивкIунни. Дуллу дунияллийх ппив хьусса лакрал миллатрал арсурваврал цумурцагу аралуву, цумур бухьурчагу пишалий кьадрулий кьадиртун дур цалла цIарду.

Хъинну захIматсса, тIалав­шиннарду чIярусса дусса авиациялул хьхьичIунсса пишакартуравугу чансса къалякъинтIиссар сивсусса, тивталсса лакрал жагьилтал. Цалва щалва оьрму ва бигьа бакъасса пишалун хас бувну бур, цикссарагу ссятру гьаваллаву дурсса ва циявагу летчик хIадур увсса ЧIурттащиял шяравасса Аьбдуллаев Пастаминнул. Ва ур яргну оьрму бувтсса, хIакьинусса кьинигу шяраваллил жяматрангу, цува кIулминнангу бусравсса адамина.
Увну ур Пастамин ЧIурттащиял шяраву. Цува увсса я кьини, я шин ванан мяълумну кIулну дакъар. Тай цирдагу диркIун дур колхозру сакин дуллалисса, кулактураща хъус-кьини зехлахисса чIунну. Мукун кулактал чIявусса буну тIий, ЧIурттащиял шяравалу, миннавух Пастаминхъал кулпатгу, бизан бувну бивкIун бур Бухцанахъун. Ши­кку сельсовет бакъашиврийн бувну, инсантал баврил хIакъиравусса чичрурду къадурнура лирчIун дур. Бусласаврийн бувну, Пастамин увсса шингу 30-ку шин диркIун дур. Бухцанахъ цаппара шиннугу дурну, вай цалла шяравун ЧIурттахьхьун зана хьуну бур.
— ДакIний бур, на оьрчIсса чIумал, колхозру дуллалиссар тIий, гъаттарду, ятту колхозирттавун бичлан бивкIуна. Жул буттал ни­ттил (аьпа бивул) ца къяча бия, мугу буллуна колхозран, мунингу ттул цIа дия, — тIий, хъяй буслай ур Пастамин.
Ххуйну дакIний дур ванан дяъви байбивхьусса чIунгу.
— Гъинттул чIун дия. Жу, оьрчIру, шяравусса бярав бучIлай буна, баян бунни жуйна душман ххявх­ссар, дяъви байбивхьуссар тIисса хавар. Жу буру куннахь кув жула Буденый, Ворошилов уссар, тайннал фашистал бат бантIиссар, къабитантIиссар тIий. Жу, оьрмулул 10-11 шинавусса оьрчIру, мукунсса пикрирду бусса бивкIру. Гьунттиймур кьини бавчунни инсантал армиялийн буцлациссар тIий. Цавай цивппа лаглай, цайминнайн повесткарду дукIлай, кув дучрай, кув бахьтта шяраваллил чиваркI лавгунни Гъумукун. ДачIра хьунни шяравалу. Цинявппа жагьилми дяъвилийн лавгун, шяраву ливчIунни оьрчIру, къари-къужа. Гьарицимурца дагьунни хъаннихун ва оьрчIахун. Шяравусса ХIанипа тIисса хъуначунал «бачияра, оьрчIрув, утти жухуннар гьарицимурца дагьсса» тIий, хъаннил ххулув байсса кIанттурдая чартту батIин бувцунну. Дуклай буна, интту гъаттарачIан, яттичIан, къурув ттукрай пара бичин лагайссияв, дукъадайсса даву къадикIайссия тIий, — тай захIматсса шинну дакIнийн дичлай ур Пастамин.
1944-ку шинал Пастамин дуклан увххун ур Гъумуксса педучилищалувун. Миву ванан къаччан бикIансса иш хьуну, училище кьабивтун бур. Арснал дуккаву кьаритаврия пашман хьун кIанттай, ялунгума ванал нину ххари хьуну дур, ппугу къутаннай ухьувкун, ризкьилун кумаг бан икIанссарча тIий.
Тай шиннардий колхозрал ххулув батIин, гай буххин занай, хъаннил ттирхIусса хъуруннай къаврду бахIлай, ччантIурду буллай мицI бацIансса, оьрчIшиву дансса мутта къабиривссар та чIумалсса оьрчIахьхьун.
— Къурнил давуртту дакъасса кIинттул чIумалгу кьункрачIан, гъаттарачIан къарал бан лагайссияв. Ца ппурттуву бригадирнал, ттучIан гъан хьуну, цIувххунни: «Сыроварну ацIан хьунссияв вища?» -куну. АцIанна учав. Му чIумал на ияв 17 шинавусса жагьил. ЦIу бутIуй дояркахъул, «ванащагу ци дан бюхъайссар» тIий, на ккалли уллай бакъая. Кьамул дайссия 400-хъул литра накIлил. Ца ппур­ттуву нагь дарцIуну, кIайннул лув лирчIсса гъурт ларсун неххавун экьи руртIукун, вев-шев тIун бивкIунни, ми дояркахъан цан къадулара тIий. Нагу учав: «Дояркахъал кумаг бувссания, дулунтIиссия», — куну. Яла байбивхьуссар дояркахъул, хIала бувххун, ттун кумаг буллай. ЦачIавату нанисса чIумал, миннан на итаакьингума ччай бакъая, ччергъилттухун балайгу тIий, Бухцанахъсса неххачIан тIайла уккангума бувкIссар.
Мичча лавгун махъ на цIунилгу педучилищалуву дуклан ивкIра. Хъунма хIал къавхьуну, на 2 курс буккайхту, му лавкьуна. Ттунгу ттулла дуккаву къуртал дан Буйнакскалийсса педучилищалувун учIан багьуна. Дуклакисса чIумал на мудангу ттула ялув авцIуну, марцIшиву дуручлай, спортрахун агьну икIайссияв. Училищалул хIаятраву мудан дяркъусса щин ялтту дутIлай, чурх сасан буллалисса на хIисав хьуну гиккусса военкомнан, «на ина офицерну уцинна» тIун ивкIунни. Жуя арх бакъа аьралитал бикIайва ттупангру битан вардиш хъанай. Цамур чIумал гайннавасса ца лейтенантгу айивхьунни офицерну ачу тIий. Ялтту-лултту гьан бав, аьраличу хьунсса пикрилий акъассияв. Амма ттун ттулва оьрму аьраличунал пишалуцIун бахIин нясивну бухьунссия, ци чулийгу му ххуллийн тIайла авцIунна.
Ца ппурттуву жу, жагьилтал, волейболданий буклакисса чIумал, жучIан увкIунни ца летчик. Га ккаккайхту ца аьжаивну гъира багьунни летчик хьунсса. Му чIумал кIава военком увкIун, цIувххунни: «Вин ци пикри хьур, ачу, ухху летныйлувун» тIий. Военком цувагу Берлиннай ияннин дяъвилий ивкIсса ия. Муния шихунай уххан хъинавав, къахъинавав тIий пик­рирдай ура. Ганал маслихIат бувну, цал на увхра МахIачкъалалийсса аэроклубравун. Тагу къуртал бувну, МахIачкъалаллал ва Каспийскаллал дянивсса аэропортрай лехлай 45 ссят гьаваллавугу дурссар, цал парашютраягу ххявхссара. Ттущала дуклакисса ца яручунащал жу Оренбургливсса (та чIумал Чкаловск чайссия) летный училищалувун буххан тIайла бувкру. На экзаменну дулав, увхра дуклан. Ттул дус Гимбат, цан летчик хьун къачча тIий, махъунай лавгунни. Ва училищалувусса дуккавривугу ттун тIайлабацIу къавхьунни. ПаччахIлугърал экзаменнугу дуллуну, къуртал бувну училищагу, ялугьлай буру хIаписарнал чинну ласуннин. Му кьини, циняв курсантътал бавтIун, бувккунни «ИЛ-10» самолетру авиациялува дукьан дуллалишиву, жугу курсантъталнува личIлачIишиву бусласисса Жуковлул амру. Вай самолетру хъиннура кIусса дуну, Тоцкий атомный учениярдаву чIал хъанахъаву савав хьуну дур ми учениярттава дукьан дангу. Ва приказ буккайхту къащи хьусса курсантътал, полкрал командирнахрагу вичIикъадирхьуну, ливхъун лавгунни. Утти жун багьунни МИ-15 самолетирттайн вардиш хъанан. Яла хъуниминнал хIукму бунни ца полк тиккува бивтун, ца полк Луганскалийн (та чIумалсса Ворошиловградрайн) тIайла буккан. Шикку Донбассуллал шахтертурал цIанийсса летчиктурал училищалуву дуклан бивкIру жу. Вана укун, 3 шинай къуртал бансса училище, 5 шинайсса лахъи лавгунни. Утти мугу къуртал бувну, чун тIайла буккавивав тIий ялугьлай буру. БувкIун комиссия, цанма-цанмасса летчиктал буцлан бивкIунни. Ттуйн оьвтIисса цучIав акъар. Ва ци ишривав тIий ура ттувува нава. Лавгра хъунаманачIан. Танал увкунни: «Ина шиккува ацIантIиссара», — куну.
— На оьрус акъара, на цукун лахьхьин буллава курсантътуран, — тIий ура.
— Инава лехлахисса куц миннангу ккаккан бува, гьассар, — увкунни. ЛивчIра нагу курсантътуран леххан лахьхьин буллалисса инструкторну. Ми-15 самолетрай на леххан лахьхьин бувсса, на хIадур бувсса курсантътурал цалчинсса выпуск хьуссар 1957 шинал. Ва училищалуву цал Ми-15 самолетирттай, яла Л-29 самолетирттай захIматсса шартIирдай леххан ла­хьхьин бувну, хIадур бувссар цикссагу курсантътал. Вай самолетирттал захIматшивугу миннуй хъунисса скоростьрай леххан аьркиншиву дия. Му инсаннал чурххан хъинну захIматссар, яру цIан лаглай, чани ласавай личIайссар, чурххайнгу гуж багьайссар. Вай цимурцагу дурхIуну, самолетрангу, цанмагу зарал къахьунну леххан кIулну бикIан аьркинссар курсантътуран. ХIасил, укун кьянкьасса тIалавшиннардай хIадур бувссар на щаллусса дивизия курсантътурал, штурмансса чIумал аьдат бувми къахIисавну. Хъунама инструкторну зий 18 шингу дурну, яла на эскадрильялул штурманну ивкIра. Ми-15 самолетирттай лехлан хIукуматран ххирану бацIлай бушиврийн бувну, на тIайла увккунна Павлоградрайн ЯК (Яковлево) самолетирдай лехлан тIий, — буслай ур Пастамин авиациялувусса цалва оьрмулия.
Павлоградрайн увкIун ур Пастамин цалва кулпатращал. Та чIумал ванан пикри-хиялвагу къабивкIун бур цалва кулпатралгу оьрму авиациялуцIун бахIинссар тIисса. Пастамин ва Малика кIулхьуну бур, Пастамин отпускалийн увкIсса чIумал, Гъумуксса ванал гъанчуначIа. Ккаккайхтува ванан Маликай ябавцIуну бур.
«Ва шикку кьабитан пайда ба­къар», — куну, бувцуну гагу, лавгун ур. ХIакьинусса кьинигу барчаллагьрай ур цаятува ххуйну кIулну бакъана, цала ду-дакъашиврух къабурувгун, архIал бучIан рязий хьусса цалва кулпатрайн. Тийх Малика, шярава бувкIсса душ бунугу, шагьрулийсса оьрус душвараяр ссавучIав махъун къабагьну, ялагума циняв иширттаву гайннаяргу хьхьичIун ливчуну бивкIун бур. Цилла давугу ванил хьхьичIунну, аьй къадучIанну дайсса диркIун дур. Пастамин зузисса, гарнизондалийсса хIаписартурал частьраву секретарьну зунсса хъамитайпа аьркинну бивкIун бур. Конкурс баян бувну, лавгун бур Маликагу. Та конкурсраву гьуртту хъанахъиминнал диктант чичин бувну, ца Маликал лавсун бур «ххюва». Полкрал командирнал цинявннал хьхьичI баян бувну бур «цуппа оьрус миллатрал бакъанугу, ларайсса кIулшивуртту ларсъсса бакъанугу, ца ва дагъус­ттан душнил бакъа диктантрал ххюва къалавсунни», — куну. Мукун, Малика кьюлтIсса частьрал полкраву телефонисткану зун бивкIун бур. ХъунмурчIин кьюлтIшиву ядан аьркинсса полетру, Маликал мюхчаншиву кIулну, ванийн тапшур дайсса диркIун дур.
Му бакъассагу, Малика бусравну бивкIун бур пресс-секретарьнал даву ххуйну кIулсса пишакар хIисаврайгу. Ва тасттикь бан кунма, цIуминалийсса Чапаевкаллал школалул директор Камил Аьлиевичлул бувсунни, цалва школа дахьва тIивтIусса чIумал, делопроизводство кIулсса цучIав акъа, аьркинсса документру щаллу бан захIмат хъанай, хъунмасса кумаг хьуссар цанма ва даву ххуйну кIулсса Маликая тIий.
Укун Пастамин гьаваллаву лехлай, Малика аьрщарая гьаваллавунсса дахIаву дуллай, авиациялун хас бувну бур вайннал цалва оьр­му.
Цала итххяххаврийну, хьхьичIун личаврийну вай цивппа зузи­сса кIанттурдай бусравну, сий дуну бивкIун бур. Жаваблувсса, тIалавшинна ххишаласса авиациялунгу, туну, укунсса пишакарталли аьркинсса. Гьаваллаву Пастаминнул дурну дур 5000-хъул ссятру, 18-ла ххявххун ур парашютрай, хIадур бувну бур щаллусса дивизия курсантътурал.
1960 шинал ва зузисса училищалуву лавайсса даражалул кIулшивуртту дуллан бивкIун бур. Яла ва училищалува гражданский авиациялувунсса летчиктал буцлан бивкIун бур.
— Та ппурттуву на чивчуссия Новосибирскаллал граждан авиациялийн кьамул ара тIисса аьрза. Му чIумал Киеврая приказ бувкIунни Харьковрайсса авиациялул училищалувун зун гьан уллалисса. Тиккун буцайсса бия 3 ва ххишаласса шиннардий курсантътал хIадур буллай, ххуйсса кьиматирттан лайкь хьусса инструктортал. Мукун айивхьу­ссара на Харьковрайсса Высший военно-авиационный училищалуву зун. Шиккугу, навагу махъ щяивкIун, самолет дачин дуллалисса летчиктурал ялув авцIуну лахьхьин буллай ивкIра. 1960-ку шиная айивхьуну, 1978-ку шинайн ияннин ва училищалуву зий ивкIра. Харьковрай дуллуссар ттун майорнал чингу, — дакIнийн бутлай ур Пастамин.
Ва училищалувугу куртIсса кIулшивуртту дусса Пастамин хьхьичIунну ивкIун ур. Авиациялуву дакIнийхтуну бивхьусса захIматрахлу ва лайкь хьуну ур личIи-личIисса наградарттан. Амма циняв наградарттава ванан яла бусравмур дур цалчинмур классрал летчик тIисса ларайсса цIа. Ва цIа дулайссар хьхьувайгу, дяхттагу, хъинну захIматсса шартIирдай леххан бюхъайсса летчиктуран. Авиациялул училищалуву Пастамин ивкIун ур спортрал цалчинмур категориялул судьянугу. Шиккува кIицI лаган, летчиктуран царагу награда бигьану дулайсса къадиркIун дур. Ми дулуннин вай аттестациягу дурну, гьарица чулуха мюрш бивкIун ххалбайсса бивкIун бур. Ца чIумал летно-испытательный отделданул летчиктураща дан къабювхъусса задание биттур дурну тIий, Пастамин ЯтIул ЦIукул орден дулун ккаккан увну ивкIун ур. Киеврая арх бакъасса рембазалий гьавалул тагьар къулайсса дакъа, летчиктураща самолетру гьаз дан къахъанай, продукция итадакьин къабюхълай, 250-хъул зузала кIива-шанма зуруй харж ласун къахъанай ливчIун бивкIун бур. Командирнал Пастаминнухь увкуну бур, вища ца дунугу самолет гьаз дан бюхъарча, ЯтIул ЦIукул орден дулун ккаккан анна, куну. Рембазалул директорналгу махъ буллуну бур, ина му даву дуварча, ца канистр спиртралгу дулунна, инавагу лухIи «Волгалий» гьантIиссара шичча куну. ХIасил Пастаминнул гьаз дурну дур тайннал летчиктураща къахъанай диркIсса самолетру, нюжмардул дянив 9-ра самолет. Рязийсса командиргу «Жу ина ЯтIул ЦIукул орден дулун ккаккан уварду», — тIий увкIун ур. Ми документру дузал бувну, къулбасру дуллай Пастаминнун цанмагу ккавккун бур. Командир цувагу пахрулий буслай ивкIун ур, дяъви бакъасса, паракьатсса чIумал жул летчикнал ЯтIул ЦIукул орден ласунтIиссар тIий. Ци багьана хьуссарив, му орден ПастаминнучIан дирну дакъар, мунин кIанай ванан дуллуну дур «За службу Родине» тIисса орден.
Мукьра шинай Пастамин шиккува парторганизациялул секретарьнал къуллугъгу бачин бувну ивкIун ур. Ва къуллугърайгу ванай личIи-личIисса жаваблувсса бигарду бишайсса бивкIун бур. Пастамин чIявуну гьуртту шайсса ивкIун ур Киеврал аьрали округрал партийный конференциярдайгу.
Авиациялуву зузисса 25 шинал лажиндарай Пастамин кIул хьуну ур цикссагу машгьурсса, цIа дурксса летчиктуращал. Ванал дусшиву диркIун дур Кожедублущал, Покрышкиннущал, Мересьевлущал. Харьковрайсса авиациялул училищалул соревнованияртту дайсса диркIун дур Ахтырка тIисса шагьрулий. Ми соревнованиярттал хъунаману ивкIун ур Кожедуб. Тай, цIанихсса летчиктуращал хIала-гьурттуну ивкIсса, чIунну ччя-ччяни дакIнийн дичлан икIай Пастамин.
— ТачIав дакIния къауккай Мересьев. Та дакI-аьмал хъинсса, пахру-ххара бакъасса, хасиятрал аьчухсса, гьарица ишираву чIарав ацIайсса инсан ия. Летчиктуран хъинну бусравсса, ххирасса икIайва Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-Хан Султан.
СССР-данул ВВС-рал ВУЗ-ирдал хъунама, цувагу Совет Союзрал кIийла Виричу Евстигнеевлухь летчиктураву яла хьхьичIунминнавух цу кIицI лагантIиссия куну цIувххукун, ванал кIицI дурна Кожедублул ва АхIмад-Хан Султаннул цIарду, — тIий, буслай ур Пастамин.
АвиациялуцIун цалва оьрму бавхIусса сивсусса, къучагъсса летчиктал лакраву цикссагу бушиву яла-ялагу тасттикь хъанай бур. Вайннавасса ца Пастамингу ур.
ХIакьинусса кьини ванал хIадур бувсса чIяву-чIявусса курсантътал, полковникнал, генералнал чиннугу ларсун, хIасил цаярвагу ялтту був­ккун, Ватандалийгу, дазул кьатIувгу бусравну бур.
— Гьаваллавусса «хулигантал» цуминнайн учайссар? — куну цIувххукун, Пастамин буслай ур: «Ми гьаваллаву дакIнийн багьмур буллай, оьрмулун нигьачIишиву дуллалимири, миннал ахиргу тачIав хъиннийн къадуккайссар», — тIий.
ЧIярусса шиннардий авиациялуву зий цикссагу ишру хьуну бур нигьал ва хьуллил дянивсса, тачIав хъамакъабитансса. Ца ппурттуву хьхьувай, цала курсантнан леххан лахьхьин буллалисса чIумал, хьуну бур ца нигьачIийсса иш. Ца курсантнан леххан лахьхьин бувну махъ, «тти инава ххал бува» куну, цувагу щяивкIун, самолет дачин дан ганахьхьун дуллуну дур. Ганал самолет гьаз дайхтура нигьачIийсса тагьар хIасул хьуну дур. Мугьлат бакъа самолетрах цува щяивкIун, ва захIматсса тагьарданува бала-апатI къавхьуна буккан, самолет щяритан бювхъуну бур Пастаминнуща.
МюрщинияцIава цинявппагу оьрчIал хиял летчик хьунсса бикIай.
ЧIявуми оьрчIру, нитти-буттал пиша язи бувгьуну, миннал ххуллийх бачай. Пастаминнул хъунама арс Эльдардулгу къуртал бувну бур Харьковрайсса Высший военный авиационный училище. Пастаминнун ва цува зузисса кIанай, цала янилу ацIан ансса пикри бивкIун бур. Харьковрай инструкторну ацIу тIий бунува, Эльдар Дальний Востокрайсса Уссурийскалийн гьан рязий хьуну ур.Тикку ва най унува звенорал командирну ивтун ур. ЧIирисса чIумул дянив итххявхсса, куртIсса кIулшивуртту дусса Эльдар къуллугърал лахъ хъанай авчуну ур. Оьрмулул 28 шинаву ва ивтун ур эскадрильялул командирнал хъиривчуну. Къуртал бувну бур Эльдардул Москавуллал Гагариннул цIанийсса Аьрали академия. ХIукумат даххана хъанахъисса шиннардий, обороналул министрнал амрулийну, ва тIайла увккун ур Ухссавнил Ккавкказуллал аьрали округрайн полкрал командирнал цалчинма заместительну. Подполковникнал чиндалуву аьрали къуллугъгу кьабивтун, Эльдар зун ивкIун ур Сочилийсса АВИА газпромрал хъунаману.
Пастаминнул чIивима арс Русланнул бувккуну бур Харьковрай­сса Тимирязевлул цIанийсса шяраваллил хозяйствалул академия.
Вана укунсса уздансса бур Аьбдуллаевхъал кулпат. ТIайламур бусан, ламусну бивкIру ва лайкьсса кулпатрая жунма уттинин къакIулну бивкIун тIий, лакрал миллатрал цIа бюхттул дуллалисса инсантурал цIарду уттинин лакрал тарихрая чивчусса цавагу луттиравун къадагьну тIий.
Имара Саидова,
Андриана Аьбдуллаева