Вайннал хиял бартлавгунни

dsr_7ХьхьичIава цалва кулпатирттал дуланмагърал хъирив хIалтIилухун лавгсса цикссагу жула лакран гъурбатрай мина дан нясив хьуну бур. Цалва пагьму-гьунарданийну, даврил усттаршиврийну вай чил миналийгу иш бавчуну, тай халкьуннал дянив хъинну сий дуну ялапар хъанай бивкIун бур. Мукун уздансса лакрал тухумирттаясса наслу хIакьинусса кьинигу ялапар хъанай бур личIи-личIисса хIукуматирттай.

Укун мархри Сундарату нанисса, Аьзиевхъал агьлу-авладраясса шанна-мукьра ник Туркнаву хъуни хьусса дур. Туркнаву цалва гъан-маччами бушиву кIулну, миннах луглай, минная кIул буллай хIакьину цIуминалийсса ДучIиннал шяраву яхъанахъисса Аьзиев ЯхIиянал 27 шин хьуну дур. Туркнавусса вайннал маччамигу луглай бивкIун бур Дагъусттаннайсса цалва гъан-маччанах. Ахиргу, ца-кIира шинал хьхьичI, вай куннайн кув бувккун, Туркнал Стамбул шагьрулий мина дирхьусса Мехмед Сани Озель увкIссар ДучIиннал шяравусса цала маччачу Аьзиев ЯхIияначIан. Ва ххарисса хьунабакьаврия жу чивчуссия «Илчи» кказитрайгу (№21. 24. 05. 2013 ш.).

ДакIнийн бутан, Аьзиевхъал авладрал мархри най бур Исмяиллул кулпатрая. Ва кулпатраву бивкIун бур 6 оьрчI. Миннавасса Ибрагьим тIима арсная най дур Туркнавумур къяртта. Ибрагьим ивкIун ур аьрабрай дурккусса, аькьлу-кIулшилул увччусса, сий дусса адамина. Ва цувагу Щайх-Жамалуттиннун яла ххирама ученик ивкIун ур. Туркнавагу Щайх-Жамалуттиннул ванайн тихун нану тIий оьвтIисса чагъарду бучIайсса бивкIун бур. Ибрагьимлун тихун ачинсса пикри хьувкун, лагма щархъая ванахь малагара тIий букIлакIисса чIявусса бивкIун бур. Кьурандалул лугу канил бувгьуну (ва луттиравун уругайсса ивкIссар тIиссагу бусала бур) Ибрагьимлул увкуну бур: «Шикку Ватан хьун най дакъар, лакран яла бигьамур кIану Турция бур», — куну. ЯхIия та Турк­навун ивзун ивкIсса Ибрагьимлул уссил ХIасаннул наслулиясса ур.
МахIаттал хъанай буру, бувчIуну бивкIсса куц танийва Ибрагьимлун буттал шяраву Сундарав мина къахьун най диркIшиву. Мяйжаннугу якъархьунни, сайки дурагу къалирчIунни Сундаралугу, лагмасса кIайми щархъугу. Багьунни вай агьулданун шамийлла мина даххана дуван.
Вана укун 1873 шинал Туркнавун увкIун, Карс тIисса шагьрулий мина дурну дур Ибрагьимлул. Вай Туркнавун бивзния шихуннай ларгун дур 140 шин. Тихун бивзун ца шинава, чагъар бувкIун бур ванал кулпатрал Мисидул, цивппа Карс шагьрулий бушиву, Ибрагьимгу туркнал оьруснащалсса дяъви хьусса чIумал, туркнал чулуха дяъвилийн увцушиву бусласисса. 1916 шинайн бияннин диркIун дур миннал Да­гъусттаннайсса гъан-маччанащалсса дахIаву. Чагъарду чичайсса бивкIун бур Ибрагьимлул арснал ЯхIиянал. ЯхIия цувагу тийх аьрали советникну ивкIун ур. Ца ппурттуву ЯхIия Туркнал хъунама Энвер Пашанащал Бакуйн увкIун ивкIун ур. Тиха цащала увкIсса кIия турк гьан увну ур мунал Сундаравсса цала ссурахъу АьвдулаьзизлучIан, балики Туркнавунмай бизан ччай бухьурча, кумаг гьан банна тIий. Аьвдулаьзизлул куну бур: «На Ватан кьаритан ччай акъара, мискиннугу, шийха икIанна, бюхъарча тай цивппагума махъунмай бувкIун ччива», — куну. КIива гьанттагу Сундарав бувну, турк лавгун бур махъунмай.
Муна му Ибрагьимлул арснал цIа дирзсса ур хIакьину цIуминалийсса ДучIиннал шяраву ялапар хъана­хъисса, Туркнавусса гъан-маччанах луглай ивкIсса ЯхIия Аьзиевгу. Ва кунма Дагъусттаннайсса цалва гъан-маччанах луглай бивкIун бур Туркнавумигу. Вай ваксса хIаллай куннан кув къаляхълахъаврил багьанагу хьуну бур чIивисса гъалатI. ЯхIия луглай ивкIун ур тихун ивзсса Ибрагьимлул цIа дургьуну, мунал наслулух. Тай тIурча Ибрагьимлул ппу Исмяил ивзун ивкIсса ххай, мунал цIа кIицI лаглай бивкIун бур. Ялагу, вайннал агьлу-авлад бур Сундарату, тай бивкIун бур цивппа Бухцанахъату ххай. Ца ппур­ттуву, Туркнаву лакрал ккуран дартIсса кIанай, цаннал куну бур: «Ца ЯхIия тIисса адаминагу ур Туркнавусса цала гъан-маччанах луглай», — куну. Му ЯхIия тIисса цIанилгу тай бакIрай бацIан бувну бур. Мехмед Санинал хъунама уссил увкуну бур: «Тийхгу – ЯхIия, шийхгу – ЯхIия, бюхъайссару жувагу Сундарату бикIан», — куну. КIивагу чулуха кIицI лаглагисса шяраваллалгу, гъан-маччаналгу цIарду цакуццуйсса дуну, вай ахиргу куннайн кув бувккун бур. Хьунабакьиннин вай кIул хъанай бивкIун бур интернетрайчIин. Скайправу цана цалчин Мехмед Сани ккавксса чIумал, ЯхIиянал дакI дарцIуну тIайланма куну бур: «Ина буниялагу ттул гъанчу ура», — куну. Мехмед Санинал «Цукун бувчIур вин?» — куну цIувххукун, ванал куну бур: «Ина ттул буттауссиха лавхьхьусса ура, вил ненттабакI щалва буттауссил бур», — куну. Миннал хъирив излай, ми цалва агьулданиясса бушиву мяйжан буллай, архивирдайх ва цайми идарарттайх занай бавтIсса документирттал щаллусса папка салкьи хьуну бур ЯхIияначIа.
— Ца цIу дия ттун вай ккаккансса, ттул нитти-буттал махъва-махъсса ссихIирачIагу вайнная ихтилат бия. Амма на бивхьусса захIмат ратIух къалавгунни, ахиргу ттун ваксса хIаллай луглай ивкIсса ттулва гъан-маччами лявкъунни.
Хъиннува ххари хьура тайгу, цалва мархри хъамакъабивтун, ниттих аьтIисса оьрчIру кунма, мякьну, шийхсса гъанминнах луглай бивкIсса кIул хьувкун.
— Му бакIрал пикри бувну, ми каруннах луглайри жу вин лявкъу­сса, — тIий каруннайн ппай тIий ия Мехмед Сани на хьхьичIва-хьхьичI ккавксса чIумал.
КIибивщусса жул агьлу-авладраща 140 шинал лажиндарай дуруччин бювхъуну бур куннал куннахсса ччаву, — тIий ххарину буслай ур ЯхIия Аьзиев.
Туркнава увкIун ивкIсса Мехмед Санинал ва цинявппагу тийхсса маччаминнал оьвтIий, гьашину тайнначIан хъамалу лавгссия ЯхIия цала арс Атаджаннущал.
Та аьрххилия хIасул хьусса асардая буслайна ур ЯхIия Аьзиев.
ЯхIия Туркнавун ивсса гьант­рай хьуну бур пашмансса ишгу. Ванан ккаккан нясив къавхьуну, дунияллия лавгун ур Мехмед Санинал хъунама уссу Исмяил.
— На тачIав акъачIин анавар уклай ивкIра тихун. Цукуннив таш-вишну ивкIра танащал нава хьунакъаакьинссара тIий. Мунинна кунна жува къахьунабакьиншиву бусласисса макIгу ккарккуна. Исмяил захIматсса операция бувну азарханалий уттуишин увну ия. Тихун бияйхтува жу най бунува азарханалийн лавгру. Амма ИсмяиллучIан палаталувун буххан къабивтру. Тиккусса азарханардал хъинну кьянкьасса низам дия. Танахь бувсун бия на увкIун ушиву. Цува рязий хьушиву, ххари хьушиву каруннайну бувчIин бувну бур танал. Ваксса хIаллай куннах кув мякь бувксса жул зуву къадузрайн дурккунни, къанясивну бивкIун бур дакIнийсса бусан, цачIу щябикIан. Махъва-махъсса ссихIирачIагу на шиха бахшишран цанма цIа куну гьан бувсса ссуникIурттал кьяпагу хъазамрацIун чIуен бувну ивкIун ур. Га кьяпа шиха гьан бувния шихунмай мудан бакIрая хIура къабуллай ивкIун ия. МуницIасса ххаришиврул бакIрая бувкьун махъгу канища щяв къабишайсса бивкIун бия ганал.
Ххуй дирзунни ттун тийхсса бивкIу буччаврил аьдатру. Инсан ивкIуну махъ заллухъруннан так баян бан аьркинну бия хасъсса службардайн. Яла цинявппагу бивкIу-буккулуцIун бавхIусса ишру (суру бишаву, гьав дуккаву, уччаву, кьулгьу-кьуран баву, гьарицимурца) щаллу буллай бия хIукуматрал. Ччай бухьурча вай иширттавух заллухъруннащагу хIала буххан хъанай бия. Гьаврду дурккун, гьарцаннуй номергу бивхьуну хIадурну дия, миннул лях-лях дахьва ца аьнтуксса кIанттурду бия. ХIатталливсса цинявппа кIалабарзру цакуццуй­сса бия. ЖучIава тIурча, масала, жул шяраву ДучIив, хIатталлив хъуни-хъунисса кIанттурду бугьлай, гьаттардил дянивгу хъунмасса кIанттурду кьабитлай бур. ЖучIара хIатталлив дакъар тукунсса низам царагу чулуха. ХIасил, тийх инсаннан бивкIу-буккулул буру­ккин багьлай бакъар, ми щаллу буллай бия хIукуматрал миннуха зун бивтсса инсантурал. БивкIу хьувкун, чIявусса халкь бучIайва, шанма гьантлувату кIурукъатта лакьайва. Жагьилтал циняв дин-чак дуллалисса бия. Ттул гъанчу – Мехмед Санинал ппу Ибрагьим Стамбуллайн изаннин ялапар хъанай ивкIсса шагьрулий имамну ивкIун ур.
Исмяиллул бивкIу бувччуну, цайхва цивппа хьуну махъ Мехмед Санинал ттул хьхьичI дирхьуна 30-сса инсаннал цIарду дусса сияхI.
— Вай вийн хъамалу оьвтIисса гъан-маччамири, цуминначIан гьанссарив инава пикри бува,- увкунни.
— Оьрмулул яла хъунама цу урив, муная байбивхьуну, гьан хьуссакссанначIан гьанну, — учав нагу.
Муна мукун хьхьичIва-хьхьичI лавгру оьрмулул 83 шинавусса МахIаммад тIисса гъанчуначIан. Мукун занай жу 6 къатлувун бивру. Тийхсса жул тухумрал, лак­рал дянив кьянкьасса закон дия, гьарица лаккучунан чанма-чанну 50 махъ лакку мазрайсса кIулну бикIан аьркинссар тIисса. Мехмед Санинал хъунмур ссу Париханумлун 200-нния ливчусса махъру кIулну бия. Шихун увкIсса чIумал Мехмед Санинал арснал (8 гьантта бунни ванал шийх) лакку мазрайсса махъру чивчуну, цанмасса чIивисса словарь бувну лавгунни. Нава тихун нанисса чIумал «Илчи» кказит лавсун лагавугу ххуйну хьунни, тийх цавагу Ккавкказуллал мазрайсса кказит бакъая, — тIий буслай ур ЯхIия.
Ва аьрххилий ЯхIия ивну ур Щайх Жамалуттин увччусса хIатталливгу.
— Щайх Жамалуттиннул гьаттал чIарав 15 гьав дия Имам Шамиллул гъан-маччами, мунал 2 арс бувччусса. Щайх Жамалуттиннул гьаттая арх бакъа бувччуну бия Туркнал хъунама Эрдоганнул нину ва ппу. ХIукуматрал хъунаманал нину-ппу бунугу, вайннал гьаврдугу цинявннал куннасса дия, гьаттайгу тайминнуй кунмасса кIалабарзру бия. Та хIатталлив яла лахъмур кIалабарз бия Щайх Жамалуттиннул. Ва гьаттачIа кьулгьу-кьуран бувну рахIат увкра. Ва жула лаккучу ушиву бувчIин буллай ивкIра ттущаласса гъан-маччанан. Щайх Жамалуттиннул гьаттай лачIун дурсса улттуй ва къумукьри тIий бур. Ттун му зат хъинну къащи хьунни. Та лаккучу ушиву бувчIин буллай ттулва гъанчувагу вих бан бюхълай бакъая. На му лаккучу ушиву исват буван тарихрал документру кка­ккан бувссия. Цукун-бунугу ттулва гъанчу вих бан бювхъунни. Амма тай уттигу тиха оьвтIийнма бур туркнал агьлу бикIу, нукIува тихун бивзун бивкIсса дагъусттанлувтал бикIу мукIру бан хъанай бакъар та лаккучу ушиврий тIий. Ттун ччива ва масъала махъ нанисса, миллатрай дакI цIуцIисса лакрал къуллугъчитурал, правительствалуву зузиминнал, жяматийсса палаталуву зузиминнал, районнал администрациялул республикалул даражалий гьаз бувну, та ула даххана дурну, танин кIанай Щайх Жамалуттин лаккучу ушиву чивчусса ула лачIун дан. ЦIана жура му даву къадарчан, яла къахьунтIиссар та лакрал миллатраясса ивкIшиву тасттикь бан, — тIий, уттинин щилчIав гьаз къабувсса ва масъалалул хIакъираву буруккин­ттарай ур ЯхIия.
Туркнавасса цала гъанчу шихун бувкIсса чIумал, ми бувцуну лавгун ур ЯхIия Бухцанахъунгу, Сундаравгу, биян бувну бур цала буттахъул бувччусса хIатталливгу, ккаккан бувну бур Гъумук кIивагу агьулданул мархри нанисса Аьзил зилугу. Ца хьхьуну гьантта бивкIун бур ми Сундаравгу.
ЧIярусса шиннардий мякьну, куннах кув луглай бивкIсса ЯхIиянахъал агьлу-авлад вай хьунабакьавурттай гьашиву дуллай бакъар. Вайннан уттиния тихунмайгу лув-ялув биллай, хьунабакьлай, цачIу маслихIат ккавккун цикссагу давуртту дансса пикри бур.
Вай гьантрай ЯхIия цIунилгу тихунай ачин хIадур хъанай ур. Аьрххи-ххуллу тIайлабацIусса хьуннав, дакI ххарину зана хьуннав, дуллалимуницIун Аллагьнал кабакьиннав.
А. Аьбдуллаева
И. Саидова