Вирттавран бивкIу бакъассар

dsr_3ЛичIи-личIисса фронтирдай къучагъну талай Дагъусттаннал саллатI ва хIаписартал нигь дакъасса, сивсусса аьралиталну машгьур хьуссар.
Ми вирттаврал цIарду абадлий ядаву ялун нанисса никирал буржри.

Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьукун, Ватан душманная дуруччин Дагъусттанная лавгссар 180 азарунная ливчусса инсантал. Дяъвилун кумагран цалла думур-дакъамур гьан дуллай бивкIссар къинттуллух ливчIмигу.
Му бакъассагу,душманнал канийн лавсъсса кIанттурдая ливхъун нанисса инсантал дагъусттанлувтурал цалва уссу-ссу кунма кьамул буллай бивкIссар.
ЛичIи-личIисса фронтирдай къучагъну талай Дагъусттаннал саллатI ва хIаписартал нигь да­къасса, сивсусса аьралиталну машгьур хьуссар. Ми вирттаврал цIарду абадлий ядаву ялун нанисса никирал буржри.
Шиная шинайн чан хъанай бур жулва ветерантал. Совет Союзрал Виричунал цIа лайкь дурсса да­гъусттанлувтурава ливчIун уссия ца Якьуб Сулайманов. Ларгсса шинал мугу аьпалухьхьун лавгунни.
Ххирану дарцIуссар жулва халкьуннан та Ххувшаву. Му ласун циняв совет халкьуннащал архIал жандалия ка гьаз дурну талай бивкIссар Дагъусттаннал чиваркIгу. Миннаву ур 61 инсан Совет Союзрал Виричу тIисса бюхттулсса цIа ларсъсса, 7 инсан ур цинярдагу даражалул Славалул ордендалул кавалертал хьусса. Ватан дуручлай ляличIисса къучагъшиву ккаккан дурсса Вирттавраясса цар Хъанардал шяравасса Бугъанов ХIажигу. 1945 шинал март зурул 24-нний дуллуссар ванан Совет Союзрал Виричунал цIа.
ЧIумул арх буллай буру жува тай цIарал ччурччусса, билаятрал тарихраву абадлий личIантIисса дяъвилул шиннардия. Амма 1418 гьантлий, хьхьу-кьини къаувкуну, най бивкIсса та дяъви инсантуран тачIав хъамакъабитантIиссар. Та чIумул цумур чIапIи рутарчагу, аьлтту хъанай дур совет халкьуннал дазу-зума дакъасса чувшиву. Бакъахьунссар Дагъусттаннай цавагу кулпат дяъвилул щатIухьхьун къабиривсса, дяъви чIарах бувксса. Цикссагу бур кулпатру шан-шама, мукь-мукьа арс дяъвилийн тIайла бувксса.
Лакрал райондалийсса Хъанардал шяравасса ХIусман ва Ссапижат Бугъановхъал кулпатраву бивкIун бур 5 оьрчI: 4 уссу, 1 ссу. Мукьагу уссил лайкьну лавхъссар Ватандалул хьхьичIсса цалва бурж. Да­гъусттанная цалчин наниминнавух аьралуннаву къуллугъ бан увцуну ивкIссар Бугъановхъал кIилчинма арс МахIаммад (1908 ш. увсса). Ва къуллугъ буллай ивкIссар Да­гъусттаннал кавалериялул полк_раву. Аьралуннавун уциннин МахIаммад колхозрал складрал хъунаману зий ивкIссар. ИвкIуссар жагьилсса оьрмулуву 1936 шинал Гъумучиял азарханалий, аьралуннаву къуллугъ буллалисса чIумал хьу­сса воспаление хъин дан къархьуну. МахIаммадлун диркIссар 28 шин.
КIилчин аьралуннавун увцуссар (1939 шинал ноябрьданий) шамилчинма уссу ХIажи Бугъанов (1918 шинал увсса). Дяъви байбивхьусса чIумал ХIажи чIивима лейтенантну ивкIун ур. Дяъвилул цIараву талай шамийлла щаву дирну ивкIун ур. Дяъви къуртал хьусса чIумал ХIажи майорнал чиндалуву ивкIун ур. Дяъвилий ккаккан дурсса чувшиврухлу ванан Совет Союзрал Виричунал цIа дуллуну дур.
ХIажинал хъирив 1940 шинал июнь зурул 22-нний аьралуннавун увцуну ур Бугъановхъал чIана-чIивима арс АьвдурахIин. Дяъви наниссаксса хIаллай АьвдурахIин артиллериялуву ивкIун ур, цувагу Катюшалул командир ивкIун ур. ЦIубутIуй АьвдурахIин къуллугъ буллай ивкIун ур Финляндиянал дазуй, яла увтун ур Белоруссиянавун. Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъви байбивхьусса чIумал ва Витебск шагьрулий ивкIун ур. АьвдурахIин гьуртту хьуну ур Курс­калийсса талатавурттаву. Дяъвилий захIматсса щаву дирну, 7 зуруй госпитальданий ивкIун ур. Ва гьуртту хьуну ур Румыния, Венгрия тархъан буллалисса талатавурттаву, лавгун ур Австриянавун ияннин. Къучагъну талай ванал лайкь дурну дур личIи-личIисса аьрали наградартту. Ххувшаврил хавар АьвдурахIиннун Вена шагьрулий бавну бур. Венгриянал шагьру Дербецен тархъан буллалисса чIумал АьвдурахIиннун кIул хьуну бур цувагу, уссу ХIажигу цанначIан ца гъанну, ца фронтрай талай бушиву. Амма вай хьунакъабавкьуну бур. АьвдурахIин дунияллия лавгун ур 1997 шинал апрель зурул 13-нний оьрмулул 76 шинаву.
Бугъановхъал хъунама арс АьвдурахIман махъа-махъ, 1941 шинал, увцуну ур дяъвилийн. Ва талай ивкIун ур Ухссавнил Ккавкказуллал фронтрай. Миччахва талай ивкIун ур му чIумал ХIажигу. Уссурвавран цивппа ца кIанай талай бушиву кIулну къабивкIун бур.
Магнитогорск шагьрулул чIарав захIматсса щаву дирсса АьвдурахIман аьралуннаву итан бучIину бакъар увкуну бур. Аьвду­рахIманнул цала бусласимунийн бувну, та чIумал аьрали техника ва ярагъ буллалисса заводру Баргълагавал чулуха Ураллайн бивчуну бивкIун бур. Ми заводру буллан госпиталлая хушрай аьралитал буцлай бивкIун бур. АьвдурахIмангу госпитальдания най уна заводру буллан лавгун ур. Вана укун мукьагу арс Аьралуннавун тIайла бувккун бур Хъанардал шяравасса Бугъанов ХIусманнул.
Нажагьсса бухьунссар укун­сса, цинявппа арсру, хIилла-хIарамзадашиву къадурну, Аьра­луннавунгу лавгун, дяъвилул цIараву ккаккан дурсса къучагъшивурттахлу чIярусса аьрали наг­радарттугу лайкь дурну, шаппай зана хьусса кулпатру.
Ттун ляличIинува бусан ччива Совет аьралуннал полковник, Совет Союзрал Виричу, воздушно-десантный аьралуннал ветеран, доцент, СССР-данул Журналистурал союзрал член ХIажи Бугъановлуя.
Увну ур ХIажи 1918 шинал сентябрь зурул 28-нний. ЧIивинийва зат кIул хьун ччисса, итххявхсса оьрчI ивкIун ур. Кьурангу ччяни лавхьхьуну, дуккаву къуртал дур­сса чIумал, хьхьичIунсса ученик хIисаврай, ттуккуй щяивтун тIайла увккун ур. Мукун хIурмат бусса, бусравсса инсан тIайла уккайсса ивкIун ур.
ОьрчIал ппу ХIусман къалайчи ивкIун ур. Мунияту чIивисса ХIажинангу, вайми уссурвавран кунма, буттащал личIи-личIисса шагьрурдайх уклан багьну бур. Хъунмасса хIаллай ва буттащал Астраханнай ялапар хъанай ивкIун ур. Тикку зат кIул хьун гъира бусса оьрчI хIисав хьуну ур чIаххуврайсса кашишнан. Танал лахьхьин бувну бур ХIажинан буккингу, чичингу. Школа ХIажинал къуртал бувну бур Гъумук. Аьралуннавун гьаннин, 1939 шинал ХIажинал марцIну ххювардай къуртал бувну бур Дагъусттаннал пединститутрал тарихрал факультет. Дуклай унува спортрахунгу агьну икIайсса ивкIун ур. Мукуна ва занай ивкIун ур Осоавиахимрал ва аэроклубрал кружокирдайн. Лавхьхьуну бур ххуйну битангу. Куклу моторду бусса самолетирттай лехлай, 84 ссят дурну дур гьаваллаву, 30-ла ххявххун ур парашютрай. Институт къуртал бувну махъ ХIажи ивкIун ур МахIачкъалаллал медициналул техникумраву преподавательну зий. Аьралуннавун увцуну ур 1939 шинал. Къуллугъ буллай ивкIун ур виваллил аьралуннаву. 1940 шинал январь зуруя айивхьуну, 1941 шинал июнь зуруйн ияннин ХIажи дуклай ивкIун ур НКВД-лул мюрщими лейтенантътурал курсирдай. Ми къуртал бувну махъ ва ивтун ур НКВД-лул аьралуннал 174-мур битултрал полкравусса взводрал командирну. Дяъви байбивхьусса шинал ХIажи Баргълагавал фронт­рай ивкIун ур. Гьуртту хьуну ур Москавуллайсса талатавурттаву. Шичча байбивхьуну бур цIаран лавхъсса дяъвилул ххуллурду. 1942 шинал ва ивкIун ур НКВД-лул аьралуннал 275-мур битултрал полкрал роталул политрукну. 1943 шинал ивтун ур Ухссавнил Ккавкказуллал фронтрал 37-мур гвардейская стрелковая дивизиялул 875-мур битултрал полкраву роталул командирнал заместительну.
ХIажи Бугъанов гьуртту хьуну ур Новороссийск шагьру буручлачисса ва Ккавкказуллахсса талатавурттаву. 1943 шинал ссуттихунай, Грознайлул ва Бакиннал навтличIансса ххуллу буккаву мурадрай, душман увххун ур Терек неххал даралувун. Хъунама лейтенант ХIажи Бугъанов политрукну ивкIсса роталул аьралитурал, 50 гьантлий Орджоникидзе шагьрулучIа баранбал бувккун душманнащал талай, хъуннасса къучагъшиву ккаккан дурну дур. 1943 шинал Краснодардая арх бакъасса кIанттурдай гьужум бувну най буна политрук Бугъановлуйн захIматсса щаву дирну дур.
Госпитальдания уккайхту дук­лан тIайла увккун, ХIажинал къуртал бувну бур «Выстрел» цIанилусса Лавайсса даражалул хIаписартурал курсру. Мунияр махъ ва талай ивкIун ур 3-мур гвардейский воздушно-десантный полкраву (1-мур гвардейская воздушно-десантная дивизия). Ва дивизиялул аьралитурал Мишурин рог тIисса шяравалличIа хьхьичIра-хьхьичI лархъун дур нех Днепр.
Неххал зуманив десантниктурал Пятихватки тIисса муххал ххуллурдал узелгу, душманнал аьрали техникалущалсса 14 эшелонгу канихьхьун ларсун дур.
Му дан бювхъусса 2 батальондалувасса цанний каялувшиву дуллай ивкIун ур ХIажи Бугъанов. Мунияр махъ вай бивчуну бур Украинский фронтрайн. Бугъановлул батальон гьуртту хьуну бур Корсунь-Шевченколийсса душман ххит уллалисса талатавурттаву. Шикку бучIи лявкъуну бур ХIажинан студент чIумал Осоавиахимрал ва аэроклубрал кружокирдай лав­хьхьумур. 1944 шинал январь зуруй ХIажи Бугъановлуйн кIилчингу щаву дирну дур.
Ясско-Кишиневский операциялуву ва усса полкрал Кишинев шагьрулува личин кьаст лархIусса 2500 инсан усса немецнал кьюкьа ххит дурну дур.
Мура шинал гвардиялул капитан Бугъановлул каялувшиву дуллалисса батальон гьуртту хьуну бур Васлуй тIисса Румыннал шагьрулувун бувхсса немецнал аьрал ххит буллалисса талатавурттаву. Му операциялуву полкрал 1 200 немец бат увну ур, 1 000 немец, миннавух 24 хIаписар, ясир увну ур. Мукунма лавсун бур чIявусса душманнал ярагъ.
— Вай талатавурттаву гьуртту хьусса 8 батальондалува ляличIисса къучагъшиву ккаккан дурссар Бугъановлул каялувшиннаралусса батальондалул аьралитурал, — тIий чивчуну бивкIун бур та чIумал Аьра­луннал штабрайн. Фронтрал хъуниминнал вайннан барчаллагь баян бувну бур. 1944 шинал сентябрь зурул 23-нний Лугож шагьрулучIасса кIанттурдая (Румыния) лахъисса ва захIматсса ххуллугу хьхьуниву бивтун, полк Венгриянал дазуйн бувккун бур. ХьхьичIва-хьхьичI Венгриянал аьрщарайн бувхсса полкрал аьралитуран шикку баранбал бувккун талан багьну бур. Канийн лавсун бур душманнал агьамсса гужру салкьи хьусса Моко тIисса шагьру. Мичча байбивхьуну, 200 км. лахъишиврий лавгун бур душман ххит уллай. Вайннал 20-сса шагьру канийн лавсун бур. Ми цинярдагу талатавурттаву Бугъановлул батальондалул хъуннасса агьамшиву дусса бигарду щаллу бувну бур.
Ноябрь зурул 7-нний капитан Бугъанов бакIчисса ударно-штурмовой стрелковый батальондалул аьралитурал душманнал тIиртIусса цIаравух Тисса тIисса нехгу лархъун, хъуннасса агьамшиву дусса лахъазан дургьуну дур. 180 метралул утташиву, 11-12 метралул куртIшиву дусса, цурдагу хъинну анаварну нанисса нех лахъангу хъунмасса захIмат хьуну бур. Неххал тия чулийн бувккун махъ, цукссагу ххишаласса гуж бусса душманнащал жандалия ка гьаз дурну талай, вайми подразделенияртту лахъан­сса сант дуртун дур.
Мунияр махъ, къучагъсса аьра­литурал карунний хIала бувххун душманнащал талай, Клейн-Тисса тIисса цамур нех лархъун дур. Укун цимилвагу душманнайн данди бацIан багьну бур вайннан Венгриянал аьрщарай. Ми талатавурттаву Бугъановлул батальондалул цайми подразделениярттащал бат увну ур 3900 немецнал ва венгернал саллатI ва хIаписар. Ясир увну ур 1473 инсан. Зевххуну бур чIявусса ярагъ.
Бугъановлул батальондалул аьралитурал цалалу ноябрь зурул 7-нния 14-ннийн бияннинсса чIумуву бат увну ур немецнал ва венгернал 300 саллатI ва хIаписар, ясир увну ур 109 инсан, ппив бувну бур чIявусса душманнал ярагъ. 1944 шинал ноябрь зурул 24-нний 3-мур ударно-штурмовой полкрал командир, гвардиялул подполковник Мелентьевлул къучагъсса комбат Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан увну ур.
Му документрай чивчуну бур: «Нигь-ццах къакIулсса къучагъсса хIаписар, гвардиялул капитан Бугъанов яла чIурусса, захIматсса тагьар дусса аьрали иширттаву цалла виричушивурттайну щалвагу батальондалул аьралитуравун ххувшаву ласунсса гьавас бутлай ивкIссар. Лайкьссар Совет Союзрал Виричунал цIанин», — куну.
Микку къулбасру дурну дур 53-мур аьралуннал командующий генерал-лейтенант Манагоровлул ва Аьрали советрал член, генерал-лейтенант Гороховлул.
1945 шинал мартрал 24-нний СССР-данул Верховный Советрал Президиумрал хIукмулийн бувну, аьралуннал командованиялул амрурду эбратну биттур буллай ивкIун тIий ва дяъвилул цIараву ккаккан дурсса къучагъшиврухлу, капитан ХIажи ХIусманович Бугъановлун Совет Союзрал Виричу тIисса цIагу, Лениннул орден ва «Мусил цIуку» булун.
Мунияр махъгу бюхттулсса Ххувшаву гъан дуллай гвардиялул капитан Бугъанов ивну ур Чехословакиянавун. Брно тIисса чехнал шагьрулучIа ванайн захIматсса щаву дирну дур. Ххувшаву му шагьрулул госпитальданий хьунадакьин кьисмат хьуну бур. Яхьуну дур му госпитальданий рирщусса суратру. Дяъви къуртал хьуну махъгу ХIажи Бугъанов Совет Аьралуннаву къуллугъ буллай ивкIун ур. 1946-1947 шиннардий ва ивкIун ур Дагъус­ттаннал пединститутрал аьрали кафедралул хъунаману.
1949 шинал лавайсса кьиматир­ттай къуртал бувну бур М.В. Фрунзел цIанийсса Аьрали академия.
1949 шинал декабрь зуруя айивхьуну ВВС-рал Агьаммур штабрал Военно-научное управлениялул хъунама элмийсса зузалану ур. 1953 шиная айивхьуну ХIажи ур ВВС-рал Агьаммур штабрал оператив отделданул хъунама хIаписарну. Мунияр махъ ХIажи ивтун ур аьрали авиациялул училищалул штабрал хъунаманал хъиривчуну. 1958 шинал ва ур Дагъусттаннал университетрал аьрали кафедралул хъунама преподаватель.
Ца шинава Харьковрайсса авиациялул институтрал аьрали кафед­ралий дарс дихьлан ивкIун ур.
1962 шинал Харьковрайсса высший командный общевойсковой училищалул кафедралий хъунама преподавательну зун ивкIун ур.
1966 шинал ларсун дур кафедралул доцентнал цIа.
1972 шинал ва кьамул увну ур СССР-данул Журналистурал союзравун. 1973 шинал, цIуллу-сагъшиврул тагьарданийн бувну, полковник ХIажи Бугъанов, аьрали форма лахлансса ихтияргу дуллуну, запасрай ивтун ур. ХIажи Бугъанов дунияллия лавгун ур 1987 шинал. ХIажи Бугъанов Ватандалий уччин увцуну нанисса чIумал, му махъва-махъсса ххуллийн тIайла уккан бувкIун бур Харьковрал медициналул институт­рал ва высший командный Общевойсковой училищалул вакилтал. Бугъанов учлачиний ихтилатру буллалими цинявппагу ца зумату кунма буслай бивкIун бур ванал узданшиврия ва къучагъшиврия. Ца хIаписарналлив бувсун бур муниннин дагъусттанлувтуран щинчIав кIулну къабивкIмур: ХIажи Бугъановлул хъуннасса гьурттушинна дурну диркIун дур цалчинсса космонавт Юрий Гагарин леххан хIадур авриву, цувагу ракета итадакьлакьисса чIумал Байконурдай ивкIун ур.
1974 шинал отставкалийн ув­ккун махъ Бугъанов бусса оьрмулий зий ивкIун ур хъунама преподавательну Харьковрал медициналул институтрал философиялул кафедралий. Учительнал гьавас бусса, дакI хъинсса ХIажи ХIусманович буслан икIайсса ивкIун ур дяъвилул чIумал чувшиву ккаккан дурсса мюрщи вирттаврая. Ца чIумал Котовск тIисса шагьрулул чIарав ванан хьунаавкьуну ур 13 шинавусса багьтIатI хьусса, ччаннай ус дакъасса Витя Березняков. Фашис­турал ливтIуну бивкIун бур ванал нину-ппу. Бугъановлул увцуну ур му цалва батальондалувун. Мунияр махъ вай цачIу талай бивкIун бур. Къучагъсса чIава жагьилнал лайкь дурну дур «За отвагу» медаль.
Бугъановлул частьраву талай ивкIун ур 16 ятин. Миннал оьрмулуву ванал хъуннасса гьурттушинна дурну дур.
Цува ялапар хъанай, зий Украиннаву унугу, ХIажи Дагъусттанная арх къаувцун ур. Гьарица шинах шихун учIайсса ивкIун ур ва хьхьичIва-хьхьичI ияйсса ивкIун ур Хъанардал шяравун, нитти-буттал гьаттайн. Ва увкIсса бавну батIайсса бивкIун бур обкомрал, райкомрал къуллугъчитал, лагма щархъайсса дустал.
Бугъановлул дусшиву дуркIун дур Дагъусттаннал халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлущал. ХIажи Дагъусттаннайн увкIтари, вай чара бакъа хьунабакьайсса бивкIун бур. «ХIажи хIажлия увкIунни» учайсса бивкIун бур Расуллул ва цимурца кьариртун, ванащал хьунаакьайсса ивкIун ур. Цува машгьурну, сий дуну унугу, пахру-ххара бакъасса ивкIун ур ХIажи. Ванал, ци даражалул ухьурчагу, гьарица инсаннащал маз лякъайсса бивкIун бур. Хъинну ххирасса бивкIун бур оьрчIру.
Харьковрайсса Бугъановлул квартиралуву батIайсса бивкIун бур Дагъусттанная бувкIсса хъамал. Ванал квартиралувусса яла хъуннамур хъусгу чIиртту бахьлаган бувсса луттирду бивкIун бур.
Бугъановлул тачIав цалла машгьурсса цIа цанна къулайшивуртту дан, мюнпатран ишла къадайсса диркIун дур.
Совет заманнай Совет Союзрал Виричу хIисаврай цанма буллали­сса машина мунал къалавсун бур. ХIажи Бугъанов бусравну ивкIссар Украиннавугу, Аьрасатнавугу, Да­гъусттаннайгу. Му увчIайсса ивкIун ур съездирттал, конференциярттал делегатну, бусравсса хъамаличу хIисаврай, оьвчайсса бивкIун бур личIи-личIисса мажлисирттайн.
Виричу, хIакьсса педагог ва ххаллилсса зунтталчу ХIажи Бугъанов дунияллия лавгун ур 1987 шинал май зурул 20-нний, оьрмулул 69 шинаву.
Увччуну ур Къизилюртуллал райондалийсса, Хъанардал жямат ялапар хъанахъисса, Султанянгиюрт шяраву.
Давуд Бугъанов, ХIажи Бугъановлул цIанийсса фондрал президент
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал