Га хъамаитайма акъая

Вай гьантрай 90 шин хьунтIиссия, цилла чIумал хъинну сийлийсса, Ккуллал колхозрал председатель ХIажиев МахIаммад-ХIажинан.

Ккуллал шяравугу тара чIумал учала бикIайва, «Жяматрал тур варсулли, амма рищурча, турлил баймургу байссар», — тIисса. Ва учалалул мяъна МахIаммад-ХIажинангу личIийнура дурчIуну дия.
Ниттия Аьйшатлуя ва бу­ттая ХIажиная дарсну ларсун, ванан оьрчIнияцIава бувчIуну бия нахIусса мукъулгу, агьалинащал­сса хIалимшиврулгу караматсса гуж, хаснува ванан бувчIуну бия каялувчинал давриву жяматращал дакIнийхтунусса дахIаву душиврул кьимат цуксса агьамссарив.
МахIаммад-ХIажи хъинну дахIаву дуну зун икIайва жяматращал, дуван аьркинмунил хIакъираву миннащал маслихIат ккаклай, цIухлай икIайва. Гьич анавар къа­уккайва цумацагу инсан, цала зузала зия ан, кьюкьин ан.
На махIаттал хьуссара ванал ссавурданий, дакIнил аваданшиврий. Ца чIумал, выходной дан буттал шяравун Ккулув лавгун уну, укунма ссалам булуннача тIий, МахIаммад-ХIажинал кабинетравун гьаз хьура. Акъарив, кIихунгу увкIун, цачIана къаучIарчан вагу, ХIасангу лап къаччан бивкIун, ттуйн биллантIиссия, «да, ина ваччиричуравкьай, ккуличурав», тIий. Юхсса, дакI хъун хьуну жу, колхозниктал, сан къабай хьуну урав? – тIий, хъярчругу буллай, дяъвантIиссия. КьутI куну нузайн, увхра. Ца-кIия инсангу, цува МахIаммад-ХIажигу ихтилатирттай бия.
— Гьа, зухун къаахчиннача, яла ухханна, — куну зана хъанан ивкIра.
— Да, ци тIий ура ина? Му ци махъри, ухху, — куну, цува столдануха ивзун, уххан увунна на.
— Гьу, зулла даву дуллалира, на укуна ссалам булунъяв увхссача, — тIий ура.
— Ва ци тIий урикьай да! На, гиха фермардая увкIун, нарядгу дуллуну, укунма ихтилатрай буссияв, — тIий ур МахIаммад-ХIажи. – Ци зий бия Ваччи? Бусласу хаварду.
Цакуну, ттярх чин дурну нузгу тIиртIуну, цIухху-бусу бакъана, ув­ххунни ца яттихIухчу. Ттянг дирчуну, лухIи ларгсса лажиндаралгу буслай бия мадара бувтун ушиву.
— Да, МахIаммад-ХIажи, ва цирикьай хъанахъисса? Га удаманнахьгу учав, вингу кIулссар – бявгъан къабувсса мукъурттий, кIиригу ивчуну, улувкьунни аьрза буллай.
Ттувува нава, тIайламур бусан, уссияв вевгу куну уккан анссар, «насу, гьунттий, хIан лялирукун ухьхьу» учинссар, ягу участковыйнайн оьвчинссар тIий. Агь, вил къаттай, ва мукунминнаясса акъая.
— АцIула, дус, анавар мауккав. ЩяикIуча, му зад ххуйну, инсаннал кунма, жун бувчIин бува. Ва ца. КIилчингу, вин бавссарив увччучунан ккашилма чIалан къаикIайссар тIисса учала? Ванахха вингу мукун жу къачIалай. КIюрххилссарагу къадуркуну, фермардайх занай ккашилгу хьуну, щяивкIсса ттул, увччуну, хIанттилгу тIахIни хьусса вищал цукунсса ихтилат бикIантIиссар, гьу? Цукун бачививав вил ва ттул ихтилат? – цIунилгу ганах уруглайри усса.
ХIухчу, пикри буллалисса куна, цал авцIуну, авцIунугу ивкIун, кIураавну, хъит куну увккун лавгунни. «Валлагь, яхI бусса адамина ухьунссар. Бюххайсса ччяни увкумур», — учав ттухьва нава.
— Цува учIимари, зузалар. Азарлий цал къадириявай дирирсса куна, дустуращал бувтукун, укун ччегъу куна чIер-чIер тIун икIайссар, — пиш тIий ур МахIаммад-ХIажи, ттущал ихтилат сукку бан куна ттух уруглай.
ТIиртIунни нуз цIунилгу, амма ва ппурттуву пиш-пишгу тIий, ув­ххунниххарч гава хIухчу.
— Багъишла итиярч, дус, буниял­ттай нач хьунни. Инава къачирчагу, инагу нава куна макьу дакьин дурну уххива. Ва ттуясса аьчIар, — куну столданий аьракьилул 2 шуша, пряникру, муму-тамур дирхьунни. – Ччарча шардату дукьрахIан ва ччатIгу ласун гьанна, вагу хъамалу ансса сант дирирну дуна.
— Да, ци тIий урача, щяикIу. На хъярчра буллайсса, — ттухгу уруглай хъяй ур МахIаммад-ХIажи. – Ява, цалва къачирчагу, ва ттуннияр вин­сса хъамалушинна дуллай урча.
Хъиннура дакI хьунав къакIула, манарда тIий уна, шардату гьарацIи дукьрахIанттил, ччатI, нисгу ларсун увкIссархха. Ванийнугума чIалай ия МахIаммад-ХIажинал дакIнил аьмал цуксса ххуйсса, гивалу цуксса тIивтIусса буссарив, цукун пахру-ххара бакъасса, дакI хъун дакъасса, укуна, жува кунасса уссарив.
МахIаммад-ХIажинан кIула цува ва къуллугърайгу, дунияллийгу абадлий къаличIантIишиву. Иш багьний кьянкьану даву тIалав дан, ца-ца чIумал няй-няй тIий цалвамур бацIан бангу ччисса, цува тIайлашиврийн вихну ухьурча. Ттун хъинну кIулли чIиви-кьивисса тахсир хьуну суд-диваннахун шяравачу агьний, МахIаммад-ХIажи цукун хъирив уккайссияв, циксса дуснакьирттаща ххассал бувну, барчаллагь тIутIи бувссарив.
КIулли ххуттава личлай, колхозраву низам зия дуллай, лапра лайкь дакъасса тIуллу дуллалими цалва кIанттай щябитансса чаранну лякъайсса бивкIшивугу.
Ца укунссагу. Шяраву бивкIу, хъатIи ягу цамур иш хьунийгу, МахIаммад-ХIажи архаинну къаацIайва. ХIала уххан, чIарав ацIан, кумаг бан багьлай бухьурча, хьхьичIминнавух икIайссия.
ДакIния къабуккай. На ттулва хъунмур душнин Бариятлун хъатIи бан хIадур хъанахъисса гьантри бия. БивкIунниххарч ттулва 18 шинавусса, къашавай цимирагу шин хьусса душ Лиана. Гьалбатта, буччарду душ. Дуварду бивкIулул циняв аьдатру. Тти цири байсса? Ура щалла дуниял ялун дагьсса куна. Лахьхьу-цархьхьу вирищаргу гьаттавух бивхьуну, хъатIи булларча, щар хъянссар, кьюкьала, лагьу-лахъуни!
УвкIунни МахIаммад-ХIажи, душ буллалиманал ппу Гъазищал ва мукунма кIия-шама цаймигу инсантуращал.
Буру ихтилатирттай, оьрмулуву ванияргу ялттусса ишру хьуну, бивкIулияр оьрму ххув хьун аьркинссар, тIий хъатIив зия къабувсса масъалартту дакIнийн бичлай. Душнил ва ниттил тагьар цукун диркIссарив бусан захIматри. Ахиргу, ургу, уссу Гьарун, я Аллагь, вил дакIнийн дакI къалащаннав. Вин ва иширая бувчIин буллан аьркиншиву дакъар, инавагума цайминнахь буслайна ура. Гьаксса укун хьуну къахъина. Хьуну махъ ва зана бан къашайхха. Утти дязаннива ва хъатIи, мукьцIал лахъаннин ягу шин хьуннин тIий, махъун бутлатаву гьич къабучIир. Яла ци хьувивгу Аллагьнан кIулли. Нану жува му кулпат­рахьгу, душнихьгу бувчIинсса ихтилат бувну, руцаву, бала-гьалайрду бакъанугу, ва хIадуршиннагу зия къадурну, душнил ва оьрчIал ташу зия къахьунсса даву дуван, тIий, на ассан увунна.
Пайда ция, рязий хьун багьуна. Ияча, аьпа биву, цалва тIимур шавриягу ххарину.
Ца цамургу иш дакIнийн къа­був­тун къабучIир. Укун гьарцаннай дакI-лякьа цIий, чIарав ацIлацIаврищал, хъинну дакI цIимилулсса, хьусса бала-апатI цанма хьусса кунма кьамул бай­ссагу ия.
Ва дия 1957 шин, апрельданул 24, ттул оьрмулуву хьусса лухIи кьинирдал ца. Ккуллал шяраваллил Советрал председательну зузисса ттул ппу Юсуп ХIасанов ва ряха ккул, Ваччав райсоветрал сессиялийн най буна, ми бувцуну нанисса автомашина ххяллуйх ялавай неххавун багьну, ливтIуссия. МахIаммад-ХIажи Бакреслий уссия. Гара хьхьуну, цукун бавссияв гаксса ччяни, Рамазанов ХIасаннущал увкIунни. Мукьал яругу вях-вяхтIи бувну, ссинкьа тIий аьтIий ия аьпабиву, гъалгъа тIун къахъанайсса куна.
— Ва ттун ттула ппу, хъунама уссу кунасса инсанъяхха. Ва даврил хъунмур хъаргу цайнна ларсун, ттун лахьхьин буллай, буслайна, иш багьний кумаг буллайна икIайссия.
Яла жул дакI хьунсса хаварду буслай, кьянкьа дара тIий ия.
Ца укунсса ишираягурив къабувсун ацIан къахьунссар. Ваппабай, бияхха ванан хъамал ххирасса. Хъамал-дусталгу ккал дан къахьун­сса бунуккива. Райондалийн гилаха увкIсса хъуна къуллугъчинал чара бакъа МахIаммад-ХIажи ХIажиевич цукун урив цIуххинтIиссия, ягу цащала хьунаакьинтIиссия. Ца мисал. Совет хIукумат зия хъанахъисса гьалак чIун дия. Райондалийн бувкIун бия МахIаммадаьли МахIаммадов, Айгун МахIаммадов ва МахIаммад Айдаев.
Жу, райкомрал цаппара «старые кадры», ЯтIувахъай буру гай тIайла буклай. Гьарца гъалгъалувух МахIаммадаьлил: «ХIайп, цимийлагу учIанна куссар, Саэд Юсупович ва МахIаммад-ХIажи ХIажиевич ва ххуллухьгу къаккавккуна найра усса, цуксса къаччан бикIавивав?» «Къахьунххурав цамур чIумал учIан» — чайва.
Ца чIумалгу МахIачкъалалия райкомрайн увкIунни «Дагправдалул» фотокорреспондент Федор Зимбель. Ванащал нагу, райондалул колхозирттайх буклай, бувкIру Ккулувгу. «О, это же мой друг!» — тIий хъямала агьунни МахIаммад-ХIажи. Яла, оьвкуну шофернайн ва цала заместитель Муси Оьмариевлуйн, вайннан аьркиннийн вайннащал зувагу насияра, гьарца аьркинмургу щаллу дувара куну, тIайла бувкру зунттавусса яттикъушайн ва фермардайн. Кьунниялвай, кIиха зана хьувкун, на Зимбельгу увцуну, Ваччавнай ачлай ура. Итайххивав. «Ва, ттучIава гьанттагу ивтун, гьунттий кIюрххила вичIан иян аннахха», — ххарину пиш тIийри усса МахIаммад-ХIажи.
— МахIаммад-ХIажинал хъамалу къаувцуну шярайхуккугу къаитантIиссархха, — жу хавардай аглан хьуну буна хьунаавкьусса ванал чIаххувчу Халид ХIаммацаев хъяй ур, чIунархIал оьрчIащал куна, хъярчру буллай.
— Халид, чIаххучу, хъун къуллугъчи ччиманалгу уцинтIиссар. Инагуния ми вилва райПО-рал зузалт бувцуна икIара. Гила увкIсса инсан ур, ххишалдаран ва ттун ччянива кIулсса дусри. Га «Дагправдалий» цимиллагу дурксса ттул суратру ваналли рирщусса.
Яла авцIунугу ивкIун, хъярчирай:
— Инагуния жуннийн учIара оькъавкунагу, вин бучIисса ванан къабучIиссарив?
— Инавагуния жуннийн оькъавкуна учIара, — хъяйри усса Халид.
— Мукунссархха чIаххул бикIан аьркинсса. Амма нукIумур вил рихшант къалайкьсса дия. «Шярайхукку» тIий, инсан кьюкьин уллан къалайкьссар. Шярайхуккугу инава кунасса инсанни. Ганан дуллумурдихха бусрав шайсса, балаллул хьхьичI бацIансса цадакьану шайсса.
— Гьу, бувчIуннича, багъишла ити, на хъярчъяв буллалиссача, — тIий Халид цайрасса аьй лиххан хIарачат буллай ия.
Жу лавгру Зимбельгу МахIам­мад-ХIажиначIа хъамалу хъанай кьаивтун.
Нания чIурчIаву дуллайна ура, аьпабивул, цуксса аварашивуртту даврий дунугу, инсаннал инсаншиврул хIакьсса буржру цайминнангу эбратранну щаллу байва.
Бусаннача ца укунсса ишираягу. На райондалул шяраваллил хозяйствалул зузалтрал профсоюзрал председательну зузисса чIун дия. Бигьалагай кьини дуну шава уссияв. Телефондалул занг. МахIаммад-ХIажи ур. Ала-ссалам бувну махъ.
— Зухьхьунна цIуллушиву дулуннав, хъунамагуния жуятува лавгун усса ур. Ина гихун лавграв, жухьгу къабувсун? – тIий ур.
— Ттун хавар бакъархха, — учав.
— Зу мукунсса зузалт буру да. Профсоюз цайминналсса буллан аьркинсса организациярхха, зу тIурча – аьй дуллай ур улувкьуну.
Ххал арча, жул профсоюзрал обкомрал председатель, уллучарачу МахIаммад ХIасанов ивкIуну.
— Жу цIана бачлай буру, най ухьурча, инагу уцинну.
ХIасил, лавгру Уручрав, биттур барду жулва инсаншиврул бурж.
— Ургу, ина хавар бакъа паракьатну игьалаглай иявхха, цуксса бусрав хьурив гайннан жува бучIаву? Га тарихчи, профессор Расул МахIаммадовлул, лакку махъругу ишла буллай, жухьва гайннал хьхьичI увкусса махъру ссал къамашая? – тIий ур зана хьуну наниний.
— Га ттул дус, чичу Илияс ХIа­сановлулми махъру? – махъун къаагьан хIала увхра. – Расул ляличIийну вихь барчаллагь тIий ия, вил дус уну тIий. Ттул ва ХIасаннулма дус тIурча цинявннахь, — ялагу хъярч бав.
— Тти ми хаварду бити, гай зулва обкомралгу, гай уллучардалгу хьхьичI на вил сий гьаз давча. КъатIайлассарив, ХIасан? – цалва зумувну пиш тIий ур.
— Ттул сий гьаз даврия бакъарча ихтилат, гикку лакралгу, ккуллалгу, хаснура вилгу узданшивур ккаккан дурсса. Вин барчаллагь, — учав.
Гихунмайгу буссар
Гьарун ХIасанов

 
ВицIхъав нагьар дан столовыйлувун бувхру. Цинявннащал хъяй, пиш тIийна хьунаакьайсса буфетчи, Ккурккуллал ДинмахIаммад МахIаммад-ХIажинащал личIийнува тяхъану хьунаавкьунни. Жува ккашилну бунуяв къакIула, ягу нахIусса бунуяв, закускалун ДинмахIаммадлул зузалал ПатIиматлул буллусса кIива нисирал буркив бухлавгунни.
— Ярий, дус, — кунни МахIаммад-ХIажинал, — мукьа зунттул хъачIруксса ккуличунан вай буркивния ккарччухссаннунвагу гьакъавхьунни. Арцу ххишалагу дулуннуча, дуканмур дуларчу. Юхссагу инава, пиволул кружка буцIин къабувну буну буцIин ба, увкукун, на вайнний аьтIиххай урав, дус, хъирив найминнангу диян аьркинссар, увкуний кунма, вай буркивгу хъирив ялун биянминнангу личIаншиврул къабуллай урав? – ургу хъяхъаврих.
МахIаммад-ХIажи Гьарун Саэдовлул цIанийсса колхозрал бакIчишиву дуллалаврицIун бавхIуну хъиннува баххана хьуссар агьалинал багьу-бизу, маэшат, культура, мархлуцIакул даххана хьуссар Ккуллал шяраваллил чIалачIин.
ЧитIул кюру кунма, Барзилу, Барщуралу – ХъунчIюйлул лув чулийн ларчIун диркIсса Ккуллал щарнил кьасса магъивгу дусса мюрщи къатран кIанай, шиная шинайн авадан хъанай, дуланмагъ хъун хъанай, чан-чанну тIий зунттула яларай кьанийн дучIлай дарчуссар щалла шяравалу, цIу-цIусса шиферданул, муххал магъащалсса къатри буллай. Чачаннавун бизан бувминная ливчIсса ХъунчIюйлул лултту чулийсса пукьри къатри тIурча, гьам зехлай, гьам цивппа лекьлай, бухва лавгуна. Шярал бакIрай ва ялавайну ливчIми бух къатрайгу цIусса магъив дирхьуну, виваллугу бакьин бувну, тахталул чIанкъатри, хъунисса хьулу-чIавахьултту, къапурду хьуссар.
Гьарца цIуну бувсса къатлучIа гьартасса хIаят, багъ-бахчарду, автомашинарду бухлансса къапурду хьуссар. Автомашина ягу мотоциклет дакъасса къатта, цал хIухчалтрал, хъирив махъминналгу машан ласлай, къаливчIссар чин бюхъанссар.
Цалла дусса дикI-нис нагь кураллаву къалмух даххана дан занай, тийх ччарча дуллай, кулпат ябансса къама ляхълай, мюхтажнува бивкIсса Ккуллал агьалинал къатри къалмул, ппиринжул, ахъулссаннул, чяхирданил бютI увкуссар. Учительталгума (цаппара), учительшиву кьадиртун, хIухчалтну лавгссар, оьнмасса чIумал колхозраву цащара шаймур дуллай бивкIссар, шичча доход най душиву кIул хьуну.
Ца ппурттуву, аьркиншинна дакъархха тIий, жяматрал цалва хушрай бухлаган бувссая цивппа заллусса улахъ-дучри. Колхозраву «цачIавамунил бакIчисса захIмат барча, мюнпат хъунмасса бур» тIий, хъинну чан бувну буссия цивппа заллусса оьллугума. Колхозрая аьркинсса нагь, нис, дикI, накI машан ласун, захIматрал хIакьлин хIисаврай ласун бюхълай бухьувкун, цачIава ца оьл ябангума цукун оьттул гьухъ рутIин багьлай буссарив бувчIлай бия ттуккул бакIрайн бувксса зунттал кIанттай.
МахIаммад-ХIажинал шяравун электроток бувцуна. Шярава архсса фермардайнгума, автомашинарду лагайсса ххуллурдугу бувну, токгу буцин бувну шарданияргума ххуйсса шартIру ризкьичитуран дузал дуруна. Радиоприемникругу бивхьуну, «ЯтIулмурцIурду» — бигьалагай, ссухIват бай къатригу бан бувуна. Культуралул зузалт чIун-чIумуй минначIан бувцуну гьансса транспорт колхозрал дулайссия.
Дояркахъул хьун конкурс бикIайссия. Шофернал курсру къуртал бувманахьхьун колхозрал автомашина къабулайссия, 2-3 шинай яттихIухчушиву къадурну. Му бакъассагу, жагьилсса шофернахьхьун цIусса машина къабулайссия. Цал бухсса автомашиналий, опыт бусса шоферначIа вардиш хьун (стажерну) зун аьркинссия, машиналуха къуллугъ буллангу ххуйну лахьхьиншиврул. Яла цала цува ххуйну чIалачIи арча – цIусса. Ва МахIаммад-ХIажинал сипталийну дурсса дайдихьуя.
МахIаммад-ХIажинал сипталийну ва цалва зузалтрал кумаграйну райондалийнгу электроток бувцуссия. Акъарив цимигу шин хьунссия хIукуматрал цалва буциннин ялугьлай.
МахIаммад-ХIажинал цува председательну, хъирив парткомрал секретарьну уний шяраву дуван дурсса дахханашиннарду, цIушиннарду, халкьуннансса къулайшивуртту ккал дан къахьунсса дуссар: шяраву азарханалун, Культуралул дворецран, школалун, сельхозтехникалул МРО-рансса, электрогьарахъалттинсса, ясли-садрансса ва цаймигу идарардал къатри, дяъвилий жанну дуллусса Ккуллал вирттаврансса мемориал-комплекс, Хъун неххайсса ламу, телевышка, АТС ва м.ц.
Школалий дуклаки оьрчIан ризкьилуха къуллугъ буллан лахьлансса мурадрай ва захIмат ххира хьуншиврул, школалучIа чIирисса оьллал ферма тIиртIуну, ахъулссаннул багъ ва хъуру дуллуну дуссия оьрчIал производственный бригадалухьхьун. Гъинттул оьрчIан лагерь тIитIаврищал, къутаннайгу захIмат бай ва бигьалагай лагерьгу сакин байссия дуклаки оьрчIан. Колхозрал харжирацIух, яъни колхозниктуран укра цикссагу хIаллихшиннарду, къулайшивуртту дайссия, члентурал хъу дугьаву, ша духхаву, ччар даву – колхозрал техникалул кумаграйну. ИвкIуманах бацIан бансса кIялабарз бан чару буккан-ласунсса автотранспорт дулайссия укра. Дуссия укунна цаймигу къулайшивуртту агьали колхозрал лагма лаган баву мурадрайсса.
Хъуннасса дахIаву, чул бищаву, хIала-гьурттушиву дикIайва колхозрал председательнал парткомрал, шяраваллил советрал, комсомолнал, профсоюзрал организациярттащал, хаснува школалущалгу. МахIаммад-ХIажинан кIула мунийну аьмну колхозрал даврин мюнпат бушиву. ЧIун ляркъуну, гьуртту шайва ми организациярттал дуллалисса давурттай, батIавурттай.
Дурсса давуртту, вай нар дурсса тIий, дакI хъун дуллай, пахру буллалаву тIисса иш къабикIайва, так жяматран мюнпат бан бюхъарча.
Шяраву хъатIи байни, бивкIу хьунийгу МахIаммад-ХIажи чялишну гьуртту шайва, колхозрал чулуха бюхъайссаксса кумаг бувну, авара буккан къабитайва. Ванийну гьарцанналгу ппу, хъунасса уссу, вихшаласса гьалмахчу куна, ххирану, бусравну, хIурматрай икIайва.
КIицI къабувну битан къахьунссар цаппара МахIаммад-ХIажинал, чIявуссанначIа чанну дикIайсса, цанналусса, ляличIийсса хасиятирттаягу. Аьпабиву ия жяматран, чIявучин хъинбалдаран тIий ниттил увсса. ЧIявуми ххариний, га хъиннува ххарину икIайва, чIявуми пашманний, гагу хъиннува пашманну. Ганан кIула гьарзадрал: дукаврил, хIачIаврил, ххари шаврил, пашман шаврил, зузаврил, игьалагаврил кьараллу. Шяраву дурсса чIярусса ххуй-ххуйсса цIушиннардал, дахханашиннардал сиптачи цува шаврищал, му дувайнигу цувагу чялишну гьуртту шайва.
Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилуву цувагу хьхьичIунну гьуртту хьуну, дяъви къуртал хьуну махъгума цимигу шинай къуллугъ бувну учIансса бахтти-талихI, кьисмат хьуну тIийяв къакIула, цал хьхьичIвамур клубрачIа – шяраваллил дяниву дацIан дурну дуссия дяъвилий Ватандалухлу жанну харж дурсса Ккуллал вирттаврансса гьайкал. Яла махъ – Ххувшаврил 40 шин хъанахъиний цува хъирив лечлай, хъинну хIарачат бувну, шяраваллил лулттучулий дацIан дуруна азгъунсса мемориал комплекс «Ватан дуруччу». КIул акъа солдатнал бюхттулсса гьайкалданучIа – гьарца виричунал цIа чирчусса мемориал улттигу.
ЧIаравва ххаллилсса парк, ганиннин Ккулув бакъасса мурхьругу бучIан бувну, азарханалул ва школалул чIарав!
ДакIний бур МахIаммад-ХIажинал цуксса захIмат бувссияв (ХIасаннущал архIал) цалчин «Ккуллал кьини» дуллай, хъарас щаврил байран дуллай. Уттигу чIалайна икIай, хъарас щилащисса цала вояк, Хан Разуевичлийх аьдатрайн бувну, къулкъив бишлашиний тайминнащал а-а-ппаппалий дакIнийхтуну хъяй, тихунай, шихунай оьрчI куна лечлай.
Хъуннасса Ххувшаврил 40 шин шаврил байран кьини, гьайкалгу тIитIлай, гикку ихтилатру буллалиминнал, хаснува райкомрал цалчинма секретарь Раппи Аьбдуразакьовичлул ихтилатравугу, дяъвилува зана къавхьусса бахтти бакъултрал цIарду ца-цаних тIиний кунна, кIицI дуллайни аьтIутIисса тайннал ниттихъащал, ссурвавращал ва махъминнащал архIал, вях-вях тIи бувну яру мукьал буцIин бувсса лахIзагу.
Ца укунссагу МахIаммад-ХIажинал ляличIийшиврия. Аьпабивул бакъая я институт, я университет бувккусса диплом. Амма цикссагу мукунсса дипломру лавсминнахь цахьра дарс дишинсса кIулшиву, аькьлу муначIа бия. Мукунсса кIулшиву душиву иширайнугу ккаккан буллайна ия. Цикссагу вих бан къашайва мунал диплом бакъассар тIий. Дипломру буми муная лахьлай бия.
Яла-яла чIун цукун лякъайссияв, чIявусса луттирду буккайва.
ХатIгурив бияча авурсса, багьан бувсса, буккин бигьасса. На навагу мунай мяш хъанай, пахру буллайнагу икIайссия. Гьар чулуха пахру банссагу ияхха.
Даврил цIаний иш багьсса чIумал МахIаммад-ХIажинал багьайни аьркинмургу учайва. Хъун къуллугъчири тIий лажин лякъавугу дакъая.
Хъинну рязий акъа икIайва, Москавлиясса тIалавшиннардур тIий, колхозирттачIа шартIру дакъа дуна, цахьвагу къацIувххунма планну ялув дахIлахIиний. Ца чIумал:
— Яртал, зу жун му зухьра тIисса паччахIлугъран дахханмунил планну дулара, яла циксса ризкьи банссарив, ци дучIан дантIиссарив, хъуруннай ци дугьанссарив, ми циван ялув дахIлай бурув? – тIий хъинну къаччан бивкIун, рязий акъа увккунни райкомрал бюрорая.
Яла увххунни ттучIан кабинетравун.
— Да, адаминай, ина жул чулухасса райсоветрал депутат урав? Райкомрал бюрорал член урав? Ура уча. Туну на тIайламунил цIаний тиву вев-гьарай тIиний, ттуцIун цан къабахIав? На вихьхьун анализ дулунна. Райондалийсса 14 колхозрал аьмну дучIан дурссаннил дачIи ххишалагу дикI, накI, ппал жул ца колхозрал дучIан дан ва даххан багьлай бур. ТIайлассарив? На ва укун къабитайссар. Ина хъирив увккун, щаллу бан аьркинссар, акъарив Ккуллай хъяй бур вайми колхозирттал хъуними.
Ягу, махъми колхозирдаву кунма, жунгу къазун багьлай бунуккар, лайкьсса планну дулуншиврул. Дуллалиссаксса хъиннура ялувгу дахIлай бур. «Американал хъиривгу лавну, хьхьичIун буккан» тIисса лозунг вин кIуллихха. Муниясса анекдот бур: «Хъирив лаярчагу, хьхьичIун мабуккару, зулла тIартIсса хIажакирттайсса мачIру ххал къахьун», — тIисса.
Ссигу ляливну, хъяйри усса.
— Ачула, даврия ихтилат буллайнма къабикIанссаруча, ца-ца кьацI щун бан, — учав.
Цал, кIихунмай гьанну тIийгу ивкIун, ина тIимур тIайлар, акъарив кIюрххил хIавчIсса бачIвасса накIлил кIичIу гиву щуруй бурча, ачу, кунни. Жуннийнма лавгру. Амма кIийгу гава бюрорай хьумуния гъалгъа тIийнари усса.
Укун чIявуну давриха цана цува хъамаитлатисса ияхха аьпабиву. Ванийну ччяни ххарарххунуккива азаргу.
МахIаммад-ХIажинал мяйжаннугусса, дакIнийхтунусса иш багьнийгу чIарав бацIансса дустал, гьалмахтал чIявуя. Къуллугърал, даврил, хIатта «хIанттилгума» дустал укунминнал чIявусса бикIайхха. МахIаммад-ХIажинаннив кIула маччашиврул, дусшиврул арардугу, ми къуллугърал буржру биттур бавривух хIала духхан къадитан дазу рищунгу.
Гьай-гьай, ца-ца чан къашайва ккунукравугу чIара ляхълахъиссагу. «Ай, чIаххучу уну тIий автомашина буллунни», «ЧIаххучунан къулайми рейсру дувай» тIий, мюрщи оьрчIал хаварду, рихшантру махъа-хьхьичIа дуванссагу. Амма ми ваная архсса хаварду бикIайва.
Партиялул райкомрал бюрорал членну уну, мунил циняв члентал, райондалул каялувчитал ванал дустал бия. КIула вайннащал щяикIан-изангу. Даврил масъала ххалбигьлагьинийрив, иттату иттавн ттявх чин бувну, махъ учин, аьйкьлакьима тIайла ацIан ан махъаллил къашайва, багьлай бухьурча, къаччан бикIангу байва. Ванищала, цикссаннахлугу иш багьний махъ бусайва, къабагьавай танмихI бангу къаацIайва, хIала увххун, хъирив лаяйва. Ва тIурча дучIисса хасиятри инсаннал чивияв.
Укун чIярусса, инсансса инсаннан, хъуннасса хозяйствалул каялувчинан, цикссагу жяматий организациярдал членнан лайкьсса, минначIагу дикIан аьркинсса ва ххишалагу ххуй-ххуйсса хасиятирттаву дия ца укунссагу: аьйкьлакьима тIайла ацIан ан, маслихIат бан, насихIат бусангу хьхьичIунсса ушиву.
Ца чIумал бигьалагай кьини чулланний райондалул каялувчиталгу бусса хъамалушиндарай буру. Ва компаниялувуминнавасса ца ур (цIа къаучинна) вайминнавух цанма бувцIусса хIанттил рюмка кьюлтIну экьибутIавай ягу дахьва сипI чавай, царай лугъру дуллай. Мудана куна ва мажлис бачин бувну тямадану ур МахIаммад-ХIажи.
— Да, дус, на ина цал, кIийл итав къаххалхьумишан дурну. Къуллугърал хъуннугу, ина ттуяр чIивисса ура, укунсса кIанай къуллугъру хIисав буллангу къабикIайссар. Ургу шиккун, ина уча, ттуща хIачIан къахьунссар, ягу, тIайланма, къаччай бур, куну. Вий гуж-къия дуллай цу урив? ЭкьибутIлай рюмка, ми винналусса лугъру къадуллаварча къахъинав?
Ва бакъассагу, тIайланма учин, ина цурив куна, занакьулу хъанан, та куна зунсса кьасттирай хIарачат буллай, царай ххаралунсса увинтру дуллан икIара. Танаща шай, амма вища тукун дан къашай, цуксса хIарачат булларчагу. Му къуллугърайн лавхъссара тIий, мукунсса тIуллу дуллан вин къадакьлай дур. Ци къуллугърайн гьаз хьурчагу, инсан цуванува ацIарча хъинссар, бакI ссукIа къадугьлай. Инаванува (цIа увкунни) ацIуварч, циван урав ницащал хъанахъисса оьрватIи куна, танал даймур дуллай? – увкунни кьянкьану, вихшаласса дус-гьалмахчунахь кунма.
ТIайлассар тIий, лагмамигу хъинну рязий хьунни.
Ванал дирхьусса ва дарс лаласлай ухьунссия, тахсиркар аьжаивну бакI кьус диртун, пикрирдай ия.
МахIаммад-ХIажи цикссагу жяматий къуллугъирттал членну, партиялул райкомрал, мунил бюрорал членну, райсоветрал депутатну, райондалул Ветерантурал советрал председательну (на секретарьну, заместительнугу) уссия. УвчIуну уссия РСФСР-данул Верховный Советрал депутатну, Щалва Аьрасатнал колхозный советрал членну, м.ц.
Шиккува бусаннача ва ишираягу. Ва дия 1967 шин. МахIаммад-ХIажи РСФСР-данул Верховный Советрал депутатну увчIинсса кандидатну ккаккан увну, бувчIавурттайн хIадур хъанай буну, Лаващав дуллай бия бувчIавурттал хьхьичIсса батIаву.
Ккуллал райондалул делегациялул бакIчину на уссия (райкомрал отделданул хъунама ухьувкун). Га батIаврийн МахIаммад-ХIажиная ихтилат бан цайнма лавсунни колхозрал парткомрал секретарь Рамазан ТIилиевлул. ВицIхъав бивсса чIумал зия хьунниххарч жул автомашина. Га бакьин баннин гивах столовыйлуву нагьар дан, гьалбатта, ца-ца бангу багьуннихха. Ахиргу бивунну гилун, чансса чIал шавайгу ливчIун.
Га совещание дуван Обкомрал чулуха бия ххаллилсса жулва лакку хъамитайпа, СумбатIуллал ПатIимат Хизриева (обкомрал хъаннил отделданул хъунмурну зузисса).
— Ихтилат щил бантIиссарив, Гьарун? – увкунни ПатIиматлул, ттучIанма гъан хьуну.
Бусав.
— Варч, ина авлияссарав? Тания бувтун ур. Шикку ххюра райондалул вакилтуран МахIаммад-ХIажи ХIажиев гьарца чулуха лайкьсса, РСФСР-данул Верховный Советрал депутатшиву дуван бюхъайсса ушиву, вихшала диширча, цивппа къабяйкьинтIишиву бувчIин бан аьркинссархха! – увкунни цилва кьяйдалий чIуви-чIувингу буллай.
— Танал мукунссархха ихтилат бантIисса, — бувчIин буллай ура.
— На цал ттигу тIий бура, та бувтун ур. Жулла даву лияйссар.
— Туну на ци бавив? Танал ттуяр оьккину къабусантIиссар.
— Цибаннав?! Инава бува ихтилат!
— Варч, танан къаччан бикIайхха. Ва ца. КIилчин, на хIадургу къавхьурахха.
— Му хьунни хъун хавар. Ккуллал МахIаммад-ХIажиная шикку буслан ци хIадуршиннарив дан аьркинсса? СсихI дакъа инава бува, ттун цичIав къакIулли.
Ци банссияв, аьпабиву Рамазан ТIилиевлухь цIуххав, ххуйну хIадур хьурав ина, чивчуну бурив, куну.
— Нания кIаная кIира ссятрай буслан най акъара, чичлангу циваннив? – гъургъу бунни Рамазаннул.
— Хизриева бур ихтилат делегациялул бакIчиналли бан аьркинсса, мукун программалий чивчунугу буссар тIий, бахчуну. Цибанссарив къакIулли.
— Гьаксса хъинни, бува да инава. Ци хIадуршинна тIий уравча, — мунихва ялугьлай цувагу ивкIсса куна, ххаригума хьунни.
Туну, муя ттунгу аьркинсса, — учав ттухьва нава.
ХIасил, бував ихтилат, вичIидирхьумигу рязий хьуну чIалай бия. Навама?!
— Агь, ина цIуллу ивуй! Муна мукун буваншиврулъяхха на тIисса. ЧIалай бурив, цуксса ххари хьурив вай? Вин ттуяту магаришгу буссар, — хъяй бур ххарину ПатIимат.
Хъирив гьантрай телефондалувух ттучIан даврийн оьвтIий ур МахIаммад-ХIажи:
— Хизриева цIардай, вин магариш бува тIий бияхха, цивхьурив гийх?
Бусав хьумур.
— Гакссава гагу рязий бансса цивхьунавав тIийявча, ганил ттуйнма тапшур бувмур та бувавив туну? – хъяй ур.
— Выборду къуртал хьувкун, — учав.
— Хъамабитайхха?! – ялагу хъяйри усса.
На МахIачкъалалия, ци аьрххилий лавгун ивкIссарав дакIний бакъар, буттал шяравун Ккулув лавгун уну, махъунай ачлачисса чIун дия. МахIаммад-ХIажи къаккавккун мадара хIал хьуну, му къашайнугу ур тIий, лавгра муначIан шавай.
— Варч, жугу кьабивтун лавгсса инсан, инагу жучIан учIайссарав? – хъярчругу буллай, хъямала агьлай ур.
«Агь, кIюла увксса куц, лажиндарах. ИлтIа хьусса куц. Цала зумувну хъянгума бюхълай акъар», — уруглай, тамаша буллай ура, чIивигума ливчIун ия.
Га цIана, цилла зумувну думур дихьлай, жуха къуллугъ буллай булувкьуну бур кулпат ПатIимат.
— Ургула, дус, тти ттул дукиялух. Гречкара канакисса! – канихьсса къусагу ттявх чин дурну столданийн дуртун, бакIгу кIутIу дуллай, ттух уруглай ур. – Укуннарч усса.
— Гьу, чIаххувчу, утти на буцIлан ххай урав? Къуллугъ буллалу! – уруглай ур цала чIаххучу ХIаммаццайхъал Халидлух.
— Щин буцIивив, ина къахIачIлай ура, ванал рульданух ура тIар, ттунма нава буцIлавав? – хъяй ур Халид.
— Гьу, маччачу, муния къахъанай тIий къахIачIлай ур. Ина? Цуксса хIалли Гьанжилийн ливхъун махъ жуннийн къаувххун? – чIаравнмай хьунни ПатIимат. – Ванаща ккашалияр ххишала за дукан къахъанай дур. Думуния бисмиллагь бува, акъарив ттун къаччан бикIанссар.
— Ци тIий бурав, ниттил хъинирвуй, на канай урахха. Ва чIалай вив за лагайссарив?
— АцIула, ина рульданух ура чав? Та увкIссияв?
— Лахьхьу. ЦIана ачлачисса чIунни.
— ЯхI бакъашиву ххал ара адаминал! Шагьрулийн ивзун, ссайн кIураавну урив ххал арартал. Лахьхьува шийн увкIун уна, ттучIан уххан къабювхъуну бур. Нагурахха цIана гилун нанисса.
— Ачу, туну, жущал.
— Вищал къаучIанна. Вил уссил арс Юсуплущал най ура. АрхIал бачинну. Га ветерантурал, яъни Совминдалул, госпиталлай уттуишин маслихIат буллай бур. ЦичIав чаран хьунхьуви тIий ура.
— ХьунтIиссар, Ин ша Аллагь! – учав.
Ца-кIива гьантлува уруган лавгун ура. ЧIатIу ливтIусса куна, меж ивкIун ачIи ливчIун акъар. Цалва хъярчру бан хIарачат булларчагу, къабюхълай чIалай ур.
— Гилу Хан Разуевичгу уссар. Ина увкIсса хавар хьурча учIантIиссар, ттухлугу ца-ца буван, — гужрай пиш личин буллай ур.
Цаппара гьантрава бавунни лухIи хавар – МахIаммад-ХIажи захIматну уну, шавай увцунни тIисса. Цаппара гьантрава бавуна къуртал хьунни тIисса кьурчIисса хавар.
Жу бияннин увччуну ия. Дуниялгу аьпабивух аьтIисса хханссия – лачIлай дия марххалттанивухсса дяркъу гъарал.
Хьхьу дунугу оьрчIахь, кулпатрахь кьурчIишиву кIидачIин, жижара бан къатлувун буххан багьуна. Вания махъ МахIаммад-ХIажи кIяла чарийсса ва цаймигу суратирттайри ттун ххал шайсса. ДакIнийн бичавуртту, хъама къаритайсса дакIнийн бичавуртту! Укун жуятува лавгма сагъминнал дакIнийн утлай уссаксса га уттавассар, тIун бикIай. Юх, МахIаммад-ХIажи ХIажиевичгу бигьану хъамакъаитанссар. Га мудангу жущала уссар чин бучIиссар, укун хъинчулий дакIний уссаксса.
ХIайп! Ялагу хIайп, укун ххаллилсса инсан ччяни жуятува личIий ан. Амма га хъамаитайминнавасса акъая. Абадлий хъамагукъаитанссар. Бунагьирттал аьпа баннавча цал! ОьрчIал оьрмурдай барачат бишиннав!

Гьарун ХIасанов