Багьлай бур гужру цачIун бан

I_9Республикалул БакIчинал Халкьуннал Мажлисрайнсса Рисала ххалдигьин ларгсса нюжмардий Лакрал райондалийн бувкIун бия ДР-лул культуралул министрнал хъиривчу Елена Гьарунова, ДР-лул Жяматийсса Палаталул хъунаманал хъиривчу Сапарбаг Аьбдуллаев, хьхьичIунсса ишбажаранчи, Гъумук банкетный зал ва гостиница буллалисса инвестор Аслан Аьлиев, МахIачкъалаллал ччатI шашай заводрал директор Сайпуллагь Аьбдуразакьов.

Зулайхат Тахакьаева
Республикалул БакIчинал Рисала ххалдигьлагьисса батIаврий гьуртту хьунни райондалул бакI дургьуми, администрациялул зузалт, идарарттал каялувчитал ва зузалт.
Республикалул политикалул ва жяматрал оьрмулуву агьамсса ишну райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул кIицI лавгунни гьарца шиналсса ДР-лул БакIчинал Халкьуннал Мажлисрайнсса Рисала. Аьмну республикалий ва гьарцагу муниципалитетирттай агьамсса къулагъас дуллай, ххалдигьлай бур ва Рисала. Рисалалуву Республикалул БакIчи авцIунни республикалул оьрмулул гьарцагу арардай, балжисса анализ дунни социал-экономика хьхьичIуннай шаврин, ккаккан бунни республика гихуннай хьхьичIуннай дансса ххуллурду.
Хаснува агьамсса къулагъас Республикалул БакIчи Рисалалуву дуллай ур муниципал органнал властьрах. Муниву чIурчIав дурну дур жущава бюхъантIишиврий мурадру хьхьичIун ласлан ва ми дузрайн буккан бан.
Балжину бувсуна район социал-экономикалул хьхьичIуннай дан райондалул ва шяраваллал администрациярттал дурсса давурттая. Хаснура хъуннасса къулагъас райондалийгу дурну дур хьхьичIунсса проектру биттур баврих.
Ми давурттая жу хьхьичIвагу бувсун бухьувкун, тикрал къахъананну.
«Дурмур жущара щилчIав къазеххинссар, амма данмур лап­ра чIярур», — увкуна Юсуп МахIаммадовлул.
Хъирив Елена Гьаруновал цилва ихтилатраву кIицI лавгуна рес­публика хьхьичIуннай дан Респуб­ликалул БакIчинал хьхьичI бихьлахьисса мурадру чIявусса бушиву ва Халкьуннал Мажлисрайнсса Рисалалуву ми мурадирттай гьарцаннуй цайва-цайва авцIушиву.
– Республикалул БакIчи бунияласса мурадру бихьлай ур муниципал властьрал хьхьичI. Лак­рал райондалул хьхьичI бихьлай бур агропромышленный комплекс хьхьичIунмай бансса мурадру. Лакрал райондалул администрациялул хьхьичIун ласласисса мурадирттая балжину бувсун бур хъирив лавну, ххалдиргьусса планнаву. Амма хьхьичI бивхьусса мурадру циняв зузи бан хъанай бакъар, Украиннавусса ишру ва санкциярду сававну аьмну щалва билаят захIматсса тагьардануву ливчIун бушиврийн бувну.
Мунийн бувну ми буруккинтру щаллу баншиврул багьлай бур жулва гужру цачIун бан. ЧачIавсса кумаграх ялугьлан жунма аьркин бакъар. ХIисав барча, жунма ссан аьркинссар импортныйсса гьивчру машан ласлан. Жулламур производство лахъ дуллансса чIун дуркIун дур. Мунинсса кабакьулун гьашинусса шин Багъирдал шинну баян бувну бур. Гъумукун буххайхтура иттав ххяхлай дур багъру цIубуккан буллан оьвтIутIисса лозунгру. Мунийнугу чIалай бур райондалул администрациялул мяълумсса мурад­ру хьхьичI бихьлай бушиву багъру цIубуккан бан. Кьаст лахIарча дан къашайсса цичIар дакъассар, — увкуна Елена Гьаруновал.
КIицI лавгуна Республикалул БакIчинал хьхьичIунсса проектирдавасса ца яла агьаммурну ккаклакисса «Человеческий капитал» проектрал лагрулуву Культуралул шинан хасну сакин бан ккаккан бувсса Аьрасатнал халкьуннал аьдатсса культуралул центр цалчинминнавух Лакрал райондалий тIивтIушиву. Му центр хьхьичIунмай бан ДР-лул Культуралул министерствалул итадаркьуну дур 1млн. ва 400 азарда къуруш.
Ванил бусласимунийн бувну, КIулшиву дулаврил ва элмулул министерствалущал цачIусса «Детям села» программалувугу Лакрал райондалул дурну дусса дур яла чялишсса гьурттушинна. Му программалул лагрулуву райондалул администрациялул мукьилва сакин бувну бур оьрчIан магьирлугърал аьрххирду – ми бувцуну бур спектакльлайн, музейрдавун, биб­лиотекардавун, филармониялул концертирттайн. Ва программалул агьамшиву хъуннасса дур, цанчирча шяраваллавасса оьрчIан цалва яруннин ккаклай бур республикалул магьирлугърал объектру, кIул хъанай бур бунияласса магьирлугъращал. Му программа зун тIий дусса дур гьашинугу.
Лакрал райондалул культуралул оьрмулуву хьусса агьамсса ишну министрнал хъиривчунал кIицI лавгунни цIанихсса къавтIала Жамалуттин Муслимовлул сакин дурсса ансамбль «Гъази-Гъумучи» цIудуккан даву.
Бувсунни республикалий арцу ду-дакъашиврул буруккинтту бухьурчагу, магьирлугърал зузалтран харжру ххи бансса каширду ляркъушиву, магьирлугърал зузалтрал пишакаршиву ларай дан кумаг буллантIишиву.
Юсуп МахIаммадовлул кIицI лавгуна культуралул министр Зарема Буттаевал райондалул Магьирлугърал управлениялун буллушиву «Газель», ва ялагу февраль зурул 7-нний Лакрал райондалул кьини дан Оьруснал театрданул Хъунмур зал буллушиву.
Сапарбаг Аьбдуллаевлул райондалул активрал хьхьичIсса мурадну кIицI лавгуна Республикалул БакIчинал Рисала къадурккуминнахь, къабавминнахь бусан. Рисалалувасса цаппарасса бутIрай ацIлай, ванал кIицI лавгуна ларгсса шинал республикалул хьхьичI бивхьусса мурадру цуксса щаллу хьуссарив.
ЧIаланну ххи хьуну дур шяраваллил хозяйствалия дучIаймур. ХьхьичIунмай хьуну бусса бур строительный комплекс – бувну бусса бур 60 цIуллу-сагъшиву дуруччаврил ва кIулшиву дулаврил объект. Ххуйну зий дусса дур программа «Ветхое жилье». Лекьлакьисса къатрава агьали бизан бувну къуртал хьун тIий бусса бур 2017 шинайннин. Хъуннасса къулагъас Рисалалуву ялагу дурну дусса дур цIуллу-сагъшиву дуруччаврих ва школалийн гьаннинсса кIулшиву дулаврих.
Республикалул гьанусса отрасльну Рамазан ХIажимурадович ккаклай ур энергетика. Махъсса шиннардий му отрасль махъун дагьлай дия. Халкьуннал Мажлисрайнсса Рисалалуву ккаккан бувну бур тамансса шиннардий буллай лахъи лавгсса Гоцатлинская ГЭС. Мунийну гьашиву къадурну, гихунмай буллай байбишин тIий бур Могохский ГЭС гьашину бувну къуртал бан. ЧIал къавхьуну зий байбишин тIий бусса бур республикалун мюнпатсса проектраха — МахIачкъалалив буллай байбишин тIий бур навтлиха зузисса завод.
Агьамсса къулагъас дурну дур хъунисса заводру бан къабагьнува, хъунисса харжру буккан бан къабагьнува мюнпат ласун шайсса чIиримур ва дянивсса ишбажаранчишиву хьхьичIуннай даврих.
Зунттал районнай хъуннасса агьамшиву дусса масъала бур автомобиллал ххуллурду баву. Транспортрал система хьхьичIуннай даншиврул, Рисалалуву ккаккан бувну бур ххуллурдал давуртту кIилий ххи дан.
Республикалул БакIчинал хьхьичIунсса проектну Агропромышленный комплекс ккаклай бухьувкун, хъуннасса къулагъас дуллай бур къюмайтIутIи бугьаврих, теплицарду буллалаврих. Гьашину­сса шин баян бувну бур Багъирдал шинну.
Хъуннасса къулагъас ялагу дурну дур лухIи ризкьи гьарза баврих, оьллал ва аьнакIал фермарду цIудуккан даврих. Аьрщи муниха захIмат буллалиминнахьри дикIан аьркинсса, тIий ур Республикалул БакIчи. ХьхьичIххуттай ккаклай ур жагьилтурал политикагу. Респуб­ликалий сакин бувну бур Жагьилтурал парламент ва Жагьилтурал ХIукумат. Сайки гьарцагу минис­терствардай хъиривчуталну бивтун бур итххявхсса жагьилтал.
ЦIанакул Дагъусттаннал общество дур жаваблувсса этапрай. Му хьхьичIунмай шавривугу гьарцачунахь буссар бияла, — увкуна Сапарбаг Аьбдуллаевлул.
Районгу хъунмурчIин шяра­валлил хозяйствалуха зузи­сса духьувкун, гьашинусса шингу Ба­гъирдал шинну баян бувну бухьувкун, ЧукIуннал СПК-лул хъунама ХIаммада Маршаевлул кIицI лавгуна багъру цIубуккан бансса Республикалул БакIчинал ниятру хъинчулий ккаклай бушиву.
Колхозирттай цIакь бусса заманнай ЧукIуннал хозяйствалул диркIун дур 12 га багъирдал, бугьайсса бивкIун бур 12 гьаннарал гьивчул ва хъюртул мурхьру. Ххажалмащиял ва Гергебиллал консерварду дай заводирттайн тапшур дайсса диркIун дур 150-160 тонна ахъулссаннул.
Колхозру, совхозру лирну мукьах хозяйствалучIа лирчIун дусса дур 9 га. бухсса багъирдал. Ванал бусласимунийн бувну, шяраву бу­сса бур багъирдаха зун ва арцуйну кумаг бан ччисса инсантал. Так ляхълай бакъасса бур гьаннарал мурхьру.
Къутаннал хозяйствардайгу багъру цIубуккан бан бюхъанссар, тIий ур ХIаммада, гилу щин диял дан хьурча. Хозяйствардал дянихсса щинал архру чапалну бушиврийн бувну, дугьай аьрщарайн щин къадиллай дусса дур. Ца гектар ппиринжрал ххяххан даншиврул, багьлай бусса бур щинах дулун ряхазардахъул къурушру, ца гектар люцерналул ххяххан даншиврул – кIи-шаназарда къуруш.
Багъирдахьхьун дулун ккаккан дурну дусса дур 2 га аьрщарал ва 9 га. бухсса багъирдалгу цIубуккан бан дакIний бусса бур.
Республикалул БакIчинал вакилтурахь ХIаммада Маршаевлул тавакъю бунни гьаннарал мурхьирдал кумаг бан.
ХIаммада Маршаевлул бувсмунийн Юсуп МахIаммадовлул ххи бунни багъру бугьан аьрщи ккаккан дурну, миннул лагма чапарду дурну душиву, амма ми бугьансса арцу бюджетрава итадакьлан тIий бакъашиву, ми инвестортурал ва СПК-рдал арцух бугьира тIий бушиву. Мяйжан бунни гьаннарал мурхьру бунияла лякъин захIматну бушивугу. Администрациялул пишакар лавгун усса ур Чачаннавун, Ингушнавун ияннин. Амма тайнначIа ххяххайсса гьанна зунттал гьавалул тагьарданий ххяххан бан къашайсса бусса бур. Аьркинну бур зунттал шартIирдай ххяххан бан шайсса гьаннарал мурхьру.
КIицI лавгунни щинал масъалагу. Ларгсса шинал ссуттил лачIа ва ппиринж бувгьусса кIанттайн щин къадиллай, къавхьуну бусса бур ххяххан бан. СПК-рдал хъуниминнал цIания тавакъю бунни вай суаллу Республикалул БакIчинал хьхьичIун ласун.
Райондалул кIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Явсупи ХIамзаевлул кIицI лавгуна Халкьуннал Мажлисрайнсса Рисалалуву Республикалул БакIчи агьамсса къулагъас кIулшиву дулаврихгу дуллай ушиву. Бувсунни хьхьичIунсса проектран ккаллисса «Человеческий капитал» проект райондалийгу чялишну зий бушиву. Мунил лаг­рулуву дуклаки оьрчIру гьурттушинна дуллай бур личIи-личIисса мероприятиярттай. Республикалул личIи-личIисса конкурсирдай 4 дуклаки оьрчI лайкь хьуну усса ур дипломирттан, 7 дарсирал олимпиадарттай гьуртту хьусса 25 хьхьичIунсса оьрчIал сияхIравун багьну бусса бур Лакрал райондалиясса дуклаки оьрчIругу.
ХIакьину райондалул кIулшиву дулаврил управлениялул хьхьичIсса буруккин бур школарттай ингилис мазрал учительтал биялну бакъашиву, 8 школалий акъасса ур ингилис мазрал учитель. Му леххаву рутансса иширан ккалли буллай ур Управлениялул хъунама, 2020 шиналнин ингилис мазрал ЕГЭ чара бакъасса дикIан тIий духьувкун. Цамур буруккин — жагьилсса пишакартал школарттайн най бакъашиву. Масалдаран, ларгсса шинал райондалийн зун увкIун усса ур увагу 2 жагьилсса пишакар. Бувсунни, жагьилсса пишакартал кIункIу баншиврул, гьарца шинал хьунабакьлай бушиву вузирдал студентътуращал.
Райондалий дуклаки оьрчIру вардиш хъанансса спортзал бувагу кIива бушиврий (Гъумук ва ЧIурттахь) чIурчIав дуллай, Явсупи ХIамзаевлул тавакъю бунни хъунмасса спортзалгу бусса, ттизаманнул тIалавшиннардацIунгу бакьлакьисса, цIуну буллалисса Гъумучиял школа къуртал бансса каширду лякъин.
Явсупи ХIамзаевлул увкумунийн Юсуп МахIаммадовлул ххи бувна 2002 шиная шихунмай буллалисса райондалул больницалул къатригу дарцIуну душиву. Тавакъю бунни ва масъала цIунилгу Республикалул БакIчинал хьхьичIун ласун. Мукунма райондалул бакIчинал кIицI лавгунни СССР ппив хьуну мукьах паччахIлугърал агьамшиву дусса идарартту лакьаврийну, чан баврийну, зунттал районнайн хъунмасса щавщи бившиву, шяраваллу шиная-шинайн дачIра хъанай душиву. «Районну яхьуну ччарча, ябан аьркинни ми идарар­тту. Уттинин Сбербанк, Почталул отделение, Налоговая инспекция Лаващав бизан баву къагьану, вана ттигъаннугу бувкIунни Ветлаборатория лакьинсса ХIукуматрал хIукму. КIани-кIанттурдайх уклай, му къалакьинсса чаран лякъав. Бур хаварду райондалий бувагу бусса ца банкрал – «Россельхозбанкрал» филиалгу лакьинтIиссар тIисса. Укунмагу так ца Лаващиял райондалий личIаннин сайки гьарца зунттал районнай лавкьуну бур «Россельхозбанкрал» филиаллу, — увкуна Юсуп МахIаммадовлул.
Агьали социальныйну дузал байсса центрданул хъунама Шяпи Щурпаевлул ва «Ххяххабаргъ» кказитрал редактор Мусалав Мусалаевлул кIицI лавгуна Республикалул БакIчинал Рисалалух агьалинал хъуннасса къулагъас дуршиву, му райондалул гьарца идарарттай ххалдиргьушиву.