«Нава чув ухьурчагу, дакI Лаккуй дуссар»

«Илчи» кказит буклан бивкIния шихунай кказитрал чIарав ацIлацIисса, цала миллатгу, миллатрал культура ва мазгу ххирасса бусрав­сса лаккучу, 1-мур ранграл капитан, профессор,

ЧIарттал шяравасса ХIажи Сулайманович Аьлиев жул редакциялул чIатIи хъамаличури.


Дагъус­ттаннайн увкIтари редакциялийн къаивну къалагайссар цувагу. Ва ххуллухгу, буттал шяравун иян увкIсса ХIажи Сулайманович хьунаавкьунни цанма ххирасса редакциялул зузалтращал. Цувагу, гьар мудан куна, «ЧIимучIалттунсса» ссайгъат­ращал увкIунни.
Сант дирирну дунура ХIажи Сулаймановичлущал цIухху-бусу бав нагу.

— ХIажи Сулайманович, Москавлив увкIсса чIумал цими шин ду­ссия вин? Цукун бювхъур вайксса шиннардий вила ниттил маз буру­ччин, ишлану, итххяв­ххун гъалгъа тIун?
— Москавлив увкIсса чIумал ттун 28 шин дуссия. 55 шин хьуну дур ттул тийх оьрму бутлай. Аьрали академиялуву дуклайгу ивкIун, яла миккува дарс дихьлай уссияв. Шичча гьан увссара Авгъанисттаннайн. Мукьра шинай Авгъаннаву Агьаммур политуправлениялий советникну ивкIссара. Та чIумалсса президент Бабрак Кармаллун аьрали масъаларттал хIакъиравусса ихтилатру, докладру хIадур бан кумаг байссия.
Таний Москавлив цIана кунма чIявусса лак къабивкIнугу, буми кувннащал кув хIала-гьурттуну бикIайссия. Тай шин­нар­дий жул шярава ца на ияв. Жул кулпатрал дусшиву, хIала-гьурттушиву дикIайссия Ккурклиясса Аьбдурашид ХIа­жиевхъал кулпатращал. Ччя-ччяни батIайссияв, ихтилат так лакку мазрайя бикIайсса. ЦIана ца ЧIарттал шярава 200-ннийн бивсса кулпатру бур Москавлив.
Шяраву тIурча, халкь чIа­ланну чан хьуну бур. ТIайлассар, шяраву къатри дуллай бур, цив­ппа ялапар хъанай бакъахьурчагу. На муниягу ххари хъанай ура. Халкь шяраву ялапар хъананшиврул, кIикку къулай­сса шартIру дикIан аьркинни. Шяраваллил жагьилтурал арцу рартIун, ххуйсса ххуллу бунни ЧIарав. Чани ччя-ччяни лешлай, хьхьарану буну, жяматрал арцу рартIун, трансформатор лавсъссия цIусса. Бивхьуну бу­ссар, амма уттигу зузи бувну бакъа­ссар. Райондалиясса электрик­турах ялугьлай буру. Ряхра ттарцI машан ласарду, кIайгу дацIан дан дурар.

— Буттал шяраву дуссарив зула къатри? Ччя-ччяни биярув зу шяравун? Арснан, арснал оьрчIан кIулссарив ла­кку маз?
— Шанма барз хьунни ттул шяраву жула къатри дакьин дуллай. Гьарица шинах учIайссара шяравун. Нава чув ухьурчагу, дакI Лаккуйри дусса. Нава куна итххявххун гъалгъа къатIурчагу, ттул арснангу кIулссар лакку маз.

— Дагъусттаннал Культуралул центрданий бу­ссия дагъусттаннал мазру лахьлахьисса школа. Му циван лавкьуссар?
— Жу хIарачат бувну тIив­тIуссия му школа. Лакку мазрал дарсругу дишайссия. Москавуллал мэрну Лужков усса чIумал школалунсса къатри укра дуллуну дуссия. Ва лавгун махъ арендалух арцу тIалав дуллан бивкIунни. Ча ласунссар ми? Ва дур жяматийсса сакиншинна. Дуссия жула кумаграцIух дурсса кIира ансамбль: оьрчIал ансамбль «Намус» ва ца цамур. ЦIана мигу, цала хIарачат цала буллай, личIину зий бур.

Татарсттаннал культуралул центр буссар мукьра зивулий­сса, жугьутIнал культуралул центрданун итадаркьуну ду­ссар ряхрайра къатри. Жунма тIурча, Дагъусттаннал вакилханалий ца чIивисса къатта буллуну буссар. Утти мунихгу багьа тIалав буллай ур ПрезидентначIасса цIуну ивтсса Дагъусттаннал вакил Жамалдин ХIасанов. Чагъар чивчуссар Республикалул БакIчинайн, ва масъалалул­сса баву тавакъю буллай.

— Дагъусттаннал Культуралул центрданий зущал архIал жагьилссагу бу­ссарив зий? Хъунмур къулагъас ссах дуллан багьай зун зула давриву?
— Центрданий жу хъунна­сса даву дуллай буссару жагьилминнащал. ХьхьичIсса шиннардий Москавлив Дагъусттаннал жагьилтурая рязи бакъасса кIанттурду чIявусса шайссия. 6-7 шинал хьхьичI Москавуллал мэр Собяниннул кIицI лавгуна тIулдакъашивурттал чулуха жагьилтураву цалчинсса кIанай Дагъусттаннаясса жагьилтал бушиву. ЦIана мукунсса ишру хъинну чан хьуссар.
Жу ччя-ччяни хьунабакьару жагьилтуращал, дувару личIи-личIисса вечерду, батIавуртту. Жула оьрчIру дуклакисса институтирттаву дувару дусшиврул вечерду. Жущал жагьил­сса оьрчIру-душругу зий буссар. ЦентрданучIа сакин дурну ду­ссар Жагьилтурал Ассоциация. ЛичIи-личIисса мероприятияртту дайссар жу Миллатирттал къатлувугу, Аьрасатнал халкьуннал дусшиврул университетравугу, институтирттавугу. ХIасил, жула жагьилтал дуклакисса, зузисса кIанттурдай. Агьаммур къулагъас жул жагьилминнахри дусса.

— Ттизаманнул жагьилтал дин-чаклихун багьаву вин цукун бизай?
— Дин-чаклихун багьаву гьаксса ххуйри. Амма къакъулай бизай цимурца хъамариртун диндалухун багьаву, фанатизм. Къакъулай бизай жува аьдатсса диндалуцIун къабавкьусса цаппара затру. Хъами лухIисса янналуву, хиджабраву заназаву, масала.
Ихтилат багьнавхьур, бусанна ца ишираяту. Ца ппурттуву Москавлив Дагъусттаннал вакилханалий зузисса Изумруд Мужаидовнал оьвкунни ттуйн, шанма дагъусттан душ бувкIун бурчакьай аьрзирай, вайннах вичIи дишин, ихтилат бан ачу тIий. Лавгра. Москавлив медакадемиялуву дуклакисса душру бия, хиджабругу, лухIисса яннагу лархсса. Ректорнал баян бувну бур буккан банна куну.

— Зу буру медициналул академиялувун бувххун, зу, цайми кунма, кIяласса хялатирттаву ва кьяправу бикIан аьркинссару, — учав. Зун кIуллив Саоьдуллал Аьрабнаву хиджаб циван лаххайссарив? – цIуххав.
— Бусурманнал дин дур му, — увкунни.
— Бяйкьлакьиссару. Бусурманнал дин VII-мур ттуршукулий дурккун духьурча, хиджаб та билаятрай азардахъул шиннардий лахлай буссар. Цанчирча тикку къундалул авлахъру буну тIий, марч бивщукун, къун чур­ххавун, иттав къабагьан. Ти­кку арамтунналгур мукунсса янна лаххайсса, му диндалул иш ба­къар, — куну бувчIин бав. — Дувара жула аьдатсса дин, рутияра лачак, — учав.
Миннащал ихтилат бувну махъ, ректорначIан лавгун, цахъи хIаллайсса ссавур дува, душру баххана хьунтIиссарча куну, тавакъю бав. Ва иш хьуну ца мукьва зурува Миллатирттал къатлуву дия вечер. Шанма душ гъан хьуну ттущал ихтилат буллай бур. Ттун гай къабувчIунни. Циявхьур, гай ттула ихтилат хьусса медакадемиялул студенткахъул бивкIун бур. Хиджабругу лир­ккун, лачакирттаву бия.
Учин ччимур муври, ядан аьркинссар жуламур культура, жулами аьдатру.

— ХIажи Сулайманович, ина оьрмулуву винма дакIниймур бартбивгьу­сса инсан ура. Буссарив щаллу бан къавхьуссагу мурадру?
— Мяйжаннугу, ттунна дан ччисса цаппара давуртту щаллу дан бювхъуну рязину икIара. Ттун пикри бикIайва бу­ттал шяраву, хIатталлив, инсан увччукун, дуаь дуллалими щябикIансса къатта бан. Му пикригу багьуна ттун ттула нину диркIусса чIумал. Гуж­сса гъарал лачIлай дия. Маллагу, бивкIулиймигу гъараву дуаьрду дуллай бия. Укунсса чIумал инсантал щябикIансса лавкьу­сса кIану бувссия на, 100 инсан гьансса. ХIатталлил лагма чапаргу дурссия. Школалунгу кумаг байссия.
Амма нава буруккинттарайсса зат бур щинал масъала. ЧIарттал шяраву щин чанну дур. КIа щиналсса бан ччива тIисса пикри бикIай. Му зат ттуща щаллу бан къавхьунни. Щин дуцин диялсса арцу аьркинни.

— ДакIниймур бартлаганнав, ХIажи Сулайманович. Ихтилат къуртал буллай, ци учин ччива винма ххирасса кказит­рал зузалтрахь?
— ХьхьичIва-хьхьичI циняв­ппагу лакрайн лаизан ччива ва бакъа чара бакъасса жула миллатрал кказит чичияра тIий. Ттула лагма-ялттуминнан на мудангу бувчIин буллан икIара ва жула культурагу, мазгу ябуллалисса кказит бушиву. Аьвзал заманная шихуннай нани­сса жула аьдатру дуруччавриву кказитрал бияла хъунмассар. На чIа тIий ура «Илчи» кказитрал коллективран гьарица ишираву тIайлабацIу, хьхьичIуннайшиву. На мудангу хIадурссара зущал хьунаакьин, ххариссара зу кка­ккан, зул чIарав ацIан.
ЦIуллуну уссаксса, ттиния тихунмайгу ттущава шаймур буллантIиссара.

— Барчаллагь, ХIажи Сулайманович. Ина кунма дугърисса чиваркI чан къахьуннав жула лак­раву.

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал