ЦIуцIи кIанттурдан цIарду рирщунни, яла …?

avtor_9Ттухь цаппара жула инсантал цIухлан бикIай, ина утти политикалия къачичара­хха, савав цири тIий. ТIайламур бусан, ттул цукунчIавсса гъира къаливчIунни жула дурчIин захIматсса политикалия гъалгъа тIун.

Му жула – халкьуннал, жяматрал – иш бакъашиву, жува так ялувминнал увкумуницIунгу бавкьуну, миннал бувс-бувсмунийн «алхIамдулиллагь!» тIий, увкумургу бувну, буллумургу бувкуну бикIан аьркиншиву жунма цакьнива бувчIин бувунни. Цукун? Цукун бикIави, цала хъунама увчIинсса ихтияр халкьуннаща зерххуну. Москавуллал итлатисса Республикалул Президент цири, районнал хъунимигума чIявуми кIанттурдай бувчIлай бур кIанттул собраниелул вакилтурал. Халкьуннал Собраниелувун­сса, ПаччахIлугърал Думалувунсса депутатъталгу утти бувчIлай бур партиярттал сияхIирттай, миннувугу тямадашиву дуллай дур, цийнна цила «хIукмулул партия» («партия власти») цIа дирзсса ца партиялул. Дагъусттаннал цIуну ивтсса президентнал рисалалуву чIурчIав дурну дур инсантурал властьрайн вихшала чан хъанахъаврий. Амма мунил савав, ттун чIалачIиссаксса, жяматрал ва властьрал лях хъинну куртIсса ва уттасса кьакьа дагьшивруву дур: властьравуми бур цаласса буллай, халкь – ци ххуллий бунугу – цаласса буллай.
М. М. МахIаммадов рисалалул бакIрайва тIалав буллай ур хьхьичI ирглий республикалул политикалул элита цачIун хьун аьркиншиву, мунийну жяматгу цачIун баншиврул. Ай, му даву Халкьуннал Собраниелул депутатъсса чIумала дуллай улукьин акъаяв! Му «элитагу» депутатътал, кIантту-кIанттурдал хъуними, республикалулгу, федеральныймигу хъуни къуллугъру кIунттихьми бухьурча (депутатъталгу мукунми бакъа къабикIайхха), ми даингу, вив­ппай бакъахьурча, ялунмай, гьаксса хъинну ялувманал лагма лагай, хаснува – мунал бавцIуний. Аллагьнал буруччиннав мунал лувсса кресло хIуркку тIун! – къурталссар дусшивугу, хIурмат-иззатгу. Даву ххуй даву мурадрай цалва къуллугъирттая букьан бувми, хаснува хъунмасса цIакьгу, тухумгу, центрданущалсса арардугу думи – мири яла оьмур оппозициягу, жяматравун гьалакшиву дутаймигу. Миннал принцип – «чем хуже, тем лучше». Цукунни ми «элитар­тту» цачIун байсса? Му рисалалуву бувчIин бувну бакъар. Мурхьайну ягу пряникрайну? Жула историялул опыт жунма кIулссар – мурхьайну гьашиву хъанай дакъахьурча, дуссар цамургу принцип: «нет человека – нет проблемы». Мунияту бакъарив му политикалул «элиталувату» ххартI бувсса чIявуми щил ливтIуссарив уттигу къалявкъусса?
Так «элита» кIибивщуну бивкI­ссания, му ялагу бигьая. ЖучIава тIурча кIибивщуну бур жяматгу. КIибивщунугума ба­къарча, шанбивщуну бур учин бюхъанссар. Ца чулуха душманшиврий бавцIуну бур диндалул жямат – жулмур исламри тIайламур, махъми бусурмантал мунапикьталли тIий. Гамур чулуха – дуниявий пикрилул агьлу, инсаннал тархъаншиврул чулий бавцIуми ялу-ялун нигьал хъанай бур. Були, ттун ялагу «воинствующий атеизм ххишала рахIму бумурну чIалай дур, ва цIанасса «воинствующий исламизмалух (джихадизмалух)» бурувгун. Микку властьраща бюхълай бур циламур бурж биттур бан: кIивайвагу диндалул жяматрая ца даражалий архну (ягу гъанну), Конституциялулмур принцип (президент Конституциялул гарантну акъарив авцIусса?) щаллу дуллай, дуниявиймур пикрилул агьулданул ихтиярду дуручлан. М.Г.Аьлиевлул тачIав къаувкуна, цува атеистра куну. Политикалун аьркинсса чIумал, му мизитравунгу лавгуна. Амма динчитурал мунай аьй дуллай бия, му «практикующий» бусурманчугу акъашиву. ХIакьину хъуннасса чувшиву аьркинну дур мукунсса позициялий ацIан, яни ттул дин – му ттула ишри, Аллагьнащалсса хIакъи-хIисавгу на нарар дантIисса учин. Жула динчитурал кIисса тIитIай паччахIлугърал хъуниминнайн – ай, тайния килисалувун лагай тIий. Мугу тайннал цала иш бур, тай президент ягу премьер хIисаврай занай бакъахьуви, цала диндалийн вихну буну тIий, так хъунисса байраннай лагай. Гьарца кIанай жува, дуаь кунна, тикрал буллай буру, «ислам – дузалшиннарал ва дакьаврил динни» тIий. Жула лагма хъанахъимуних бургарча, му мукун хъанай бакъар: мизитраву имамтал бур литIлай (му жунма Шамиллул заманнайва кIулсса затри), цичIав тахсир ба­къасса халкь оьрмурдацIа буллай бур, терактру дуллай. Гьай-гьай, экстремизмалущал талан аьркиншиву респуб­ликалул хьхьичI бавцIусса яла агьамми масъаларттал цану кка­ккан бувну бур президентнал рисалалуву: «Къалайкьссар, къачагътурал ва фанатиктурал къалпсса лозунгиртталу лабикIлай, чулий бацIан, жулва уссурвал ва ссурвал литIлатIисса чIумал». ТIайламур бусан, ттун къабувчIунни, цумирив чулий бавцIуми? Цумири къачагътал? Къачагътуращал талан хIукуматрал правоохранениелул органну ва милица буссар. Экстремизм ва терроризм – ми бур политикалуцIун бавхIусса ишру, миннулсса бангу дуссар хасъсса органну – ФСБ. Ттун цавагу процесс дакIний бакъар ( Радуевлун бувсса суд бакъа) ми экстремистътал бувгьуну, суд бувну, дуснакьравун бавкьусса. Милицанайн (миннаву цалла даву кIулсса, марцIсса, вирттал­сса арамталгу бушиврийн ттул щак бакъар) халкьуннал вихшала да­къар. Утти жула кказитирттай бишлай бур ми НВФ-рал кьюкьраву хъунисса къуллугъчитуралгу, милицанаву зузисса буттахъалгу арсру бушиву. Му проблема душиву, цинявннащалсса диалог аьркиншиву, так КТО-рдайну цичIав къахъанахъаву хьхьичIма президентнал рисаларттайнугу жунма кIула. Амма цукун, ци ххуллийри му жуйнна дирсса азар хъин дантIисса? Да­къар жаваб.
Билаятрал президентнал хъирив республикалул президентгу кIицI буллай ур цинявппа сферардаву дахханашивуртту дан аьркиншиву. «Инновация, модернизация» – вай бур жула хъуниминнал зумувсса махъру. Махъсса кIира шинай промышленность яларай дагьаврил буруккин бур президентнан, чIалай бур агропромышленный комплекс гьаз бан аьркиншиву. КIицI ларгун дур цайми-цайми экономика гьаз дансса отраслирдугу. Амма цинявннан ххуйну бувчIлай бур, Москавуллал дотациярду му иширан къадуллантIишиву. ЧIан дакъасса кIаланнувун дичлачи­сса арцуя экономикалун мюнпат къахъанахъишиву центрданунгу бувчIинуксса хIал хьунни. Респуб­ликалул бюджетравун тIурча доходру най да­къар. Федерал бюджетрая, чан-чанну тIий, жува хъия личIин бан тIий буру. «Зул миллионертал, миллиардертал чIявурча, миннал инвестициярду кIункIу дувара», – тIисса тагьар дур. Амма жула ганз жипру жула улклун тIитIин хIадурну бакъар. Миннал капиталлу духьунссар чил билаятирттай лариртун. Вай жула властьгу, капиталлугу кIунттихьсса тухумирттал, цува президент хьхьичIну, аьркинни махъминнангу мукун­сса эбрат ккаккан дан. Миннал мукунсса даву дуллай бухьурча, му даврия гьартану СМИ-рдавугу бу­слан. Налогру куклу дан чан-кьансса ихIсандалул мероприятияртту даву дакъача, хъунисса, халкьуннан зузи кIанттурду дузал бансса, республикалул бюджетравун налогру нансса проектру. Акъарив центрданул промышленностьравун, экономикалувун чарича, социал сфералувугума жухунма жува бичинсса проектру дур: «ЧIявусса бюджетрал учреждениярттая бантIиссар автономсса (цийнува цуппа зузисса) коммерциялул бакъасса организацияртту». Ва положение бюхъай депутатътуран цирив кIулну бикIан, амма укунмасса агьалинан кIулшиву къакIулли. Ттунгу къакIулли. Амма цинярда цIушинная агьалинан цичIав бигьашиву къашайча, шиккугу духьунссар ца хIукуматрал финансирование чан дансса хIилла тIиссара.
Рисалалува жунма кIул хьунни, хъунмасса аваза бивкIсса «20-ку шинайнинсса стратегиялул план» (циксса арцу харж дурнавав му сакин дан?) цIу дан багьлагьишиву. На махIаттал бувунна жула цIусса ХIукуматрал цала полномочиярттал чIумунсса давурттал программалул проект дакъашиврулгу. Аваза бия, хьхьичIма президентнаща цалла команда дузал дан къархьушиврия, му мукун бугу бухьунссия. ЦIусса, жагьилсса президентнал къадиркIссарив цалла программа? Мунал командагу дучIан аьркина хIадурсса программалущал. Командалул мяъна цири, программа дакъахьурча, цал команда сакин дурну, яла миннал хьхьичI программа дузал дансса задачар­тту бихьлай бухьурча? Аьрава ницал хьхьичI дахIаврил масъала хъанай бур му.
Хъунмасса кIану рисалалуву бувгьуну бур коррупциялущал талан аьркиншиврул. Мува масъала гьаксса мяълумну бивхьуна хьхьичIма президентналгу. Амма… «Васька слушает да ест». Васькал ишттахIгума хъун хьуну бур. М.Аьлиев къуллугъру бахлай акъая, баян бувна паччахIлугърал къуллугъирттайн конкурсрал системалий кьамул буллантIишиву. Ттун къакIулли, му мунаща бювхъуссарив ягу къабювхъуссарив. Амма мунал цала аппаратравунгу, командалувунгу цаппара профессионалтал буцинмур бувна. Ттима президентнал нижат цукунсса ду­ссарив ттун къакIулли.
Нава я экономист, я политик бакъахьувкун, на ва рисалалул анализ дуллай бакъара, ттул му кашигу дакъар. На рядовойсса гражданиннал иттату чIалачIимунийра бацIлацIисса. Гьарца му документраву увкусса махъ тIайласса бур. Микку цичIав жунма цакьнива къакIулсса затгу бакъар. Циняв жула цIуцIи кIанттурду кка­ккан бувну бур. Амма… Гьарца абзацраву жува буру ккалай: аьркинссар, аьркинссар, аьркинни… Ми цимурца аьркиншиврий нагу къулбас дуллалиссара. Так бувчIин ччива – цукун, ссах, цуми профессионалтурал гьунарданийну (чIалачIиссаксса, даву кIулми, профессионалтал букьан буллай, миннан кIанай цала чулий бавцIуми битлай дайдирхьунни жагьилсса президентнал цалла даву) дузал дантIиссар ми циняр аьркиншиннарду? Цалсса ттун туннельданул ахирданий чани чIалай бакъар.
Ттул макьала къаоптимист­сса хьунни. Цибави? Перестройка ва демократия дайдирхьусса чIумал хьул буссия жула билаятрай чIявуминнан мюнпатсса дахханашивуртту хьунссар тIий. Уттирив мукунсса хьул къаливчIунни – цинявннан чIалай дур жуламур демократиялул ахъулсри цукунсса хьуссарив.
Москавуллал ивтсса президентнал хIарачат бувача цала ялувманал цайнна дурсса вихшала щаллу дан. Кабакьиннав! ТIайлабацIу хьуннав! Даин кунма, «хотели как лучше, получилось как всегда» тIисса калималийн бучIансса къабукканнав!
Р. Эльдарова,
«Илчи», 2010 ш.