ЗахIматсса шартIирдай зий буру

lei_5Жяматийсса низам дуруччаврил къуллугъ сакин хьуну бур 1715 шинал. Петр I -маннал му къуллугъгу сакин бувну, мунин «полиция» – «паччахIлугърай каялувшиву даву» тIисса мяъналийсса – цIагу дуллуну дур.

Мунияр шихуннай ва службалул цимиллагу даххана дурну дур цилла цIа.
1917 шинал ноябрь зурул 10-нний бувккун бур рабочая милиция сакин баврил хIакъиравусса декрет. 1962 шиная шихуннай кIицI дуллан бивкIун бур Аьрасатнал милицанал кьини.
avtor_8Милицанал даву, ци замана бухьурчагу, царагу чIумал бигьа­сса къадиркIссар. Ва захIматсса ва оьрмулун нигьачIаву дусса пиша язи бувгьуну, цимирагу шиннардил лахъишиврий низам дуручлай буссар виваллил органнал зузалт. Ярагъуннил балгусса, гуж бусса тахсиркартуращал талай, вайннал цимирагу чувшиврул чIапIи чирчуссар милицанал тарихраву. ЧIявуссаннал жанну дуллуссар къуллугърал бурж биттур буллай, къачагътурайн, террористурайн данди бавцIуну.
Полицалтрал пишалул байрандалул гьантрай ттул ихтилат хьунни махъсса шиннардий ва структуралий каялувшиву дуллалисса Да­гъусттаннал виваллил иширттал министр МахIаммадов Аьвдурашид МахIаммадовичлущал.
— Аьвдурашид МахIам­мадович, махъсса шиннардий зул структуралуву диялсса дахханашивур­­тту хьунни. Бунни милицаная полицалт. Хьуссарив мюнпат ми реформарттая? Миннуйну зул даву бигьа хьуссаривкьай ягу хъиннура захIмат хьуссарив?
— Реформартту дайдирхьуну 2 шин хьунни. ХIисав дулларча, мугу диялсса чIун хъанай дур дахханашивуртту асар хьун. Гьай-гьай, ттунгу ччива хIакьину Дагъусттаннал агьалинал хьхьичI реформарттал мурад щаллу хьуссар, Дагъусттаннайгу дакьаву ва паракьатшиву лиркссар учин. Амма иш чIалачIисса куццуй бигьану бакъар. Виваллил ишир­ттал министерство кунна хъуннасса системалуву укун агьамсса хъуни­сса дахханашивуртту нанисса чIумал, кIира шин – му хъуннасса чIун дакъар. Милицаная полиция баврийну, миннал лаххия даххана шаврийну, хIатта харжру гьаз баврийнугума га цIана тагьар ххуй къашайссар. Цирда виваллил иширттал органну да­ххана хьусса социал-экономический ва общественно-политический системалийн вардиш къавхьуна. Ттун ччива ванияр ца 20-хъул шиннардил хьхьичIсса сурат дакIнийн дутан. Хъунмур никирал инсантуран ххуйну дакIнийссар му чIун – власть дакъасса, баласса 90-ку шинну. Ми шинну хаснура захIматсса дия виваллил иширттал органнан. Ихтиярду дуруччай органнал, хаснува виваллил иширттал органнал, сий дагьну дия. Кказит-журналлай ва электронный СМИ-дай, литературалуву ва кинораву оькки-ккаккул буллай бия милица. Цаппара милицалтрал марцI дакъасса, тIайла дакъасса тIуллал ххют руртун дия щалагу МВД-лул системалийн.
Экономика яларай дагьсса, агьалинал оьрмулул даража лащин­сса чIумал най дия чIюлушиннарал, хIаялува буккаврил, гуж-къия даврил, криминалданул пропаганда. Миннул цин лархьхьусса аьш кьариртунни ялун нанисса никирал аькьлу-кIулшилуву. Виваллил иширттал министерстварив зий бия хьхьичIрасса, «застойрал» чIумалсса кьяйдардай, цайми дакъахьувкун. Мукунсса тагьар 20 шинай лахъи ларгунни. Ми шиннардил лажиндарай ччаннай дарцIунни «цIусса пикрирдащалсса» цIусса ник.
Агьали криминалданувух хIаласса ишругу чIяву хьунни.
Республикалий ппив хьуну дарчунни диндалул экстремизмалул культ. Мунил агьаммур мурадгу бия конституциялул строй дукьан даву. Му иш хьун къабитан милицанан цила бикIайкун талан багьунни, цала агьаммур даврин заралну. Вай гьарзат багьана хьуну, чIявусса зузалт милицанал органнава цайми ведомстварттайн ягу частный охранный структурардавун лихълан бивкIунни. Миннал кIанайн буцлан багьунни буминная. Гьай-гьай, мукун дузал бувсса милицанал пишалул даражагу ялавайсса бия. КIира шинал хьхьичI виваллил иширттал органнаву дайдирхьусса реформардал мурадгу перестройкалул заманнай лирсса система цIудуккан даврицIун, му цIанасса общественно-политический системалун лархьхьусса даражалийн дуцавугу бур. Яла-яла, ттизаманнул тIалавшиннардаха лавхьхьусса цIусса журалул милицанал зузалт хIасул баву бур. Министерствалул хъуннасса къулагъасралун лавсун буссар цалва зузалтрал пишалул даража гьаз баврил масъала.
Ххуйсса иш хьуссар зузалтран харжру гьаз баву. Жандалия ка гьаз дурну цалва къуллугърал буржру щаллу буллалисса милицанал зузалт дакI дарцIуну бикIан аьркинссар цала къинтта бавщуну бушиврий, кулпат лащу-щаллуну бикIантIишиврий. Вай дахханашивурттайну жуща бювхъунни милицанал кьюкьрава ливхъун нанисса пишакартал бацIан баврицIун, цайми ххуйну хIадур бувсса кадрардугу кIункIу бан. Кадрарду цIубуккан баврил даву уттигу найнна ду­ссар. Жу буккан буллай буру жулла кьюкьрава коррупциялуцIун ва криминалдануцIун бавхIуми. ХIайп, мукунссагу чансса бакъар жучIа.
Кадрарду марцI баву, цIубуккан баву – му чIирисса чIумул дянив дайсса даву дакъар. Даврия укьан уллалисса гьарнал ихтиярду закондалул дуручлачиссар, укьан аннин цал му мюрш бивкIун, личIлулну ххал ан аьркинссар. Му ххалбигьаврил чIалачIи бантIиссар зузалай хьусса тахсир ва мунал мунихлу дулунтIисса жаваб. Ва давриву гъалатI иткъаххяххан, къаччи-ччинал бакъу бивхьусса, тахсир бакъасса зузала укьан къаан личIлулну бикIан аьркинссар. Кад­рарду цIубуккан бувкун, даврил ккаккиярттугу ххуйсса хьун аьркинссар. Полициялул даврин кьимат бишлай, чара бакъа агьалинал пикригу хIисавравун ласун аьркин­ссар. Уттиния тихунмайгу МВД-лул полициялийнсса агьалинал вихшала гьаз данмур буллантIиссар.
— Цукунсса кIану бугьлагьиссар МВД-лул республикалул оьрмулуву?
— Щалагу жяматийсса низам дузал даврил ва агьали мюхчан баврил системалуву МВД-лул бугьлагьиссар ца агьамсса кIану.
Мунил даврияр хъар хъана­хъисса общество цила нирхирай дугьаву. ЦIана, демократия ду­сса чIумал, республикалул агьали жяматрал ва политикалул иширттавух чялишну хIала бувххун бур. Муния нигьабуслан аьркиншиву дакъассар. Амма, криминалданувух хIаласса цаппара политиктурал ккуранну, социал группарду ва цаппарасса инсантал заралну, оьбалану ишла дуллай бур демократиялул дуллусса тархъаншиву ва ихтиярду. Цала тIимур бацIан баншиврул миннал гьуз учин буллай бур инсантал закондалуцIун къабавкьу­сса иширттайн. Мукун Халкьуннал Мажлисрал депутат МахIаммадов бакIчисса ккучундалул лавкьуссия Ахъушинскийл проспект, Семендердай ХIажидадаев Ибрагьимлул кьюкьлуцIухсса буллалисса спецоперация нанисса чIумал. Му чIумал жул зузалтрал ххуллу тIитIин був­ссия. МахIаммадов тIурча Республикалул Халкьуннал Мажлисрал депутатшиврия укьан увссар, махъ му дуснакь увссар.
Аьдатравун дагьну дур жучIара цалла рязи бакъашиву ккаккан дан властьрал ва ихтиярду дуруччай органнал къатрачIа батIлатIаву. Мукун буклай бур оьхIалсса тахсиркаршивуртту дуршиврий щак багьлай бувгьусса инсантурал гъан-мачча, дустал. Цуксса кIусса тахсиркаршиву дурсса урив увгьума, мукссава чIявусса инсантал батIлай бур, гъан-маччаная, чIахху-чIарахнайн бияннин. Увгьума цукунсса инсан уссарив, му циван увгьуссарив кIул хьун ччисса цукIуй ­акъар. ЩилчIав пикри буллай бакъар, бувгьу­сса инсантал терактирдавух, инсан ивчIавривух ягу цайми оьхIалсса иширттавух хIалавагу бакъарвав куну.
Сентябрь зурул 12-нний ДР-лул Прокуратуралул къатрачIан бувксса Агъач-ауллаясса инсантурал тIалавшинна диркIссар мугьлат бакъа итаакьаву къачагътурал кьюкьлувасса Малик Камбулатов. Цала тIимур бацIан бансса пикрилий пасатшивуртту дур­сса ва властьрал вакилтурайн къарши бавцIусса инсантурал чулухунмай жун гуж ишла бан багьуна. Ми иширттал хIакъираву уголовный деларду сукку дурссар, тахсир хьуминнан багьайсса танмихI бантIиссар.
Ялагу кIицI лаган ччива укун­сса зат. Полициялий аьй ккаклан бикIай, ай, бувчIавурттал чIумал тIайла бакъасса, закондалува бувк­сса ишру хъанай бунува, хIала къабуххай тIий. Учин ччива, полиция политикалувух хIала бакъассар. Жу бакъассару царагу партиялуву, общественно-экономический организациялуву.
БувчIавурттал чIумалгу жу низам дуруччин ва агьалинал мюхчаншиву дузал данну буккайсса. БувчIавуртту закондалул ххуллий хьуншиврул миннул ялув бацIаву дан ккаккан бувну буссар избирательный комиссияртту, прокуратуралул органнул ва жяматийсса наб­людательтал.
— ХIакьину республикалий паракьат дакъасса тагьар дусса чIумал, гьарица чулухасса рищавуртту хьхьичIва-хьхьичI зу зуйнна кьамул дуллай буру. Ялу-ялун хъунна хъанай дур къуллугърал бурж биттур буллай жанну дуллуминнал сияхI, амма чан хъанай ба­къар зуй аьй-бювкьурду дуллалисса кIанттурдугу. Даврива дакI дурксса чIуннугу шайрив?
— 1999 шинал, республикалийн ярагъуннил далгусса Хаттаблул ва Басаевлул кьюкьри дурхсса чIумал, ЦIумадавгу, Бущихъив ва Новолакрайгу жандалия ка гьаз дурну террористурайн цалчин данди бавцIуми виваллил органнал зузалтри бивкIсса. ХIакьинугу, ярагъуннищалсса кьюкьрал бакIчитурал мурадру щаллу хьун къабитлай, миннан ххуллу кьукьлакьимигу полициялул зузалтри. Муниятур къачагътурал миннайн дяъви баян бувсса. ХIакьину захIматсса шартIирдай зун багьлай бур жун. Жул зузалтрал оьрмурдайн кьаст лахIлахIаву ба­къассагу, экстремистурал хIарачат бур жул цIа оькки-ккаккул дангу. Му давугу миннал дуллай бур жяматийсса, хIукуматрал дакъасса организацияртту, цала тIутIимур буллалисса СМИ-ду, цаппарасса политикалул ва жяматийсса иш­ккаккулт ишла бувну. Экстремистурал бакIчитуран бувчIлачIиссар цала чул бувгьуми чIявусса буссаксса бачинтIишиву цала тIутIимур, мунияту миннал хIарачат бур цала чулийн шайссаксса чIявусса инсантал кIункIу бан. Миннал пропагандалул мяъна-мурадгу халкьуннащал, цала уссурссуннащал дяъви бачин бувсса цивппа марцI шавур. Му мурадрай миннал ишла буллай бур ччарча Кьурандалул сурарду, ччарча агьалинал лащинсса оьрмулул даража, ччарчагу бакI дургьуминнал ва ихтиярду дуруччай органнал гъалатIру.
Миччар нанисса полиция дин-чаклихун багьсса бусурманнал хъирив багьлагьавриясса хавардугу. Ва ишираву хъинну хIарачат буллай бур цаппарасса республикалул кказит-журналлалгу, полициялий аьй-бювкьурду ккаклай, «вацIлувуминная» вирттал буллай. Ва республикалий паракьатшиву къаччиминнал тарапри. Полициялия рязи бакъамирив миннан цалла кьюкьравун кIункIу бан бигьассар.
ТIайлассар, дур полициялул давривугу диялдакъашивуртту. Жул зузалтгу мива дагъусттанлувталли. Дагъусттаннал кулпатирттаву хъуни хьусса, тарбия ларсъсса, жулва школардай, жулва институтирттаву дуклай бивкIсса, тайра Дагъусттаннал обществалийсса «аьшру» дусса. Жу шаймур буллай буру ми диялда­къашивуртту дукьан дан, полициялул зузала ххуй чулинай аххана ан, жула зузалал сий гьаз дан.
Ихтиярду дуруччай органная кказитирттай бивщумуниву чIявумур чIумал журналистнал граждан позиция чIалай къабикIайча, мунан цала бияла цахьва бушиву ккаккан бан ччай ушиву, цува итталун агьан ччай ушиву чIалан бикIай. Мукунсса журналистурал ппив буллалисса хавардур, ай, жагьилтал вацIравун цала бияла ккаккан буллалисса ихтиярду дуруччай органнал зузалтраяр лихълахъисса тIисса хавардугу. Гьарица шинах полициялул итталун багьлай бур 10000-хъул дагъусттанлувтал. Азарахъул бур цала дурсса тахсиркаршивурттах жаваб къадулун кIучI хъанахъи­сса. Ми ххал бувну, жаваблувшиннарайн кIункIу байссар. Амма ми вацIраву лабикIлай ба­къар, террористурал иш-тагьар кIулну. ВацIравуминнахлу буклакимирив кIайннал багьана ба­къасса инсантал литIлатIаврия, муххал ххуллурду пIякь учин буллалаврия, ттучанну ччучлачаврия, инсантал бацлацаврия, арцурду цIиклакаврия тIий бакъар. Ихтиярду дуруччай органная закон дуруччаву тIалав дуллалисса журналистал цивппа буклай бур закондалул хху­ттава, цукунчIавсса хIуччарду бакъанува органнал зузалт оьхIалсса тахсиркаршиву дуршиврий тахсирлув буллай.
Ца цамургу, миннал ппив буллалисса хавар бур камуфляж янналувуминнал, яни ихтиярду дуру­ччай органнал, инсантал бацлацаврил хавар. Полицайтурал тахсиркар угьан бюхъайссар, амма ацин цукунчIав къабюхъайссар, аьркиншинна дакъану тIий. Республикалий мяйжаннугу хъанай бур инсантал бавцусса ишру. Ми полицалтрахун бичинсса щалва хIуччагу бур инсантал бавцуми камуфляж янналуву бивкIшиву. Мукунсса янна хIакьину ччимур хасъсса ттучандалий, базаллувугума ласун бюхълай бур. Инсан ацинсса багьана ччиманачIа бикIан бюхъайссар, цивппа къачагътурайн бияннин. ЧIявумур чIумал бавцуну бикIай цанма буржлувсса инсантал. Чансса къашай ишру жаваблувшиннарая лихъан, цивппа чIумуйсса кьюлтIгу хьуну, бавцуссаннул дуллалиссагу.
— Ина хъиннува кьянкьасса, ххишаласса тIалавшинна дусса каялувчи ушиврий аьй ккаклан бикIай зул зузалт?
— МВД – му ттул кулпатри. Ттула зузалтгу на ттула кулпатравуми кунма ккаккара. Гьарица зузалал тIайлабацIулия на ххари шара. Ттун пахру бур жула спортсментурал ккаккиярттая, пишалул даража, магьиршиву ккаккан дуллали_сса конкурсирттай ххув хьусса зузалтрая. На ххари шара цумурцагу тIулдакъашиврун ххуллу кьукьин бюхъарча, цумур духьурчагу тахсиркаршиву ашкара дан бюхъарча.
Къащи шай гьарицагу жулла давриву итххявхсса гъалатI, зузалт­рал баччибакъашиву. Ттун жаваб дулун аьркинссар гьарица кьини оьрмулул нигьачIаву дусса тагьарданий къуллугъ буллалисса ППСП-равусса оьрчIахлу миннал нитти-буттахь. Ттула зузала оьрмулуцIа хьусса гьарицагу иширал кьаритай ттул дакIниву куртIсса щаву. Мунияту ттун зузалтращал кьянкьану икIан багьай. Миннай аьй дуллан багьай.
На навагу тIайланма, бусса ку­ццуй учара учин ччимур, ттухьвагу мукун куну ччан бикIай.
Цаппарасса зузалтрал критикагу тIайлану кьамул дурну, цалва гъалатIру бакьин бан хIарачат бай, цаппарассаннан къаччан бикIай, аьй лачIун къабацIлай бикIай.
Бур жучIа увкумур ссанкIуй къабуккайссагу. Миннал чулухунмай жу багьайсса ххуллу ласару. Инсан даврия укьан ан бигьану къабикIай, хъинну иш багьну бакъа букьангу къабувара. Амма цалла даву къакIулсса, цалва буржру биттур бан къаччисса зузала увгьуну, мунан хъунмасса харжи буллансса аьркиншиву чIалай дакъар.
Уголовный жаваблувшиннарайн кIункIу ансса тахсир хьуминная на гъалгъа тIийвагу акъара. Мукунсса чIумал даврия укьан увма суд-диваннайх уклан икIай, ттучIан гьан къаувсса инсан къаитай, Госдумалул депутатътурайн бияннин. Адвокатътурал ччимур хIучча лякъай укьан увма марцI ан, судиртталгу, цукунчIавсса хIуччарду бакъанува, му махъунай ацIан ансса хIукму кьукьай. ЩинчIав пикри бакъар му гихунай цукун зунтIиссарив. Мурив зунтIиссар цукун-унугу, зуруя зуруйн харжгу ласлай. Мукунсса жаваблувшинна дакъасса, ялттува­сса зузалтралшиврийри агьалиналгу полициялийнсса вихшала кьукьлакьисса.
— МВД-лул цала музей бушиврулгу буслай бур зул цIанихсса тарихрая.
— Мяйжаннугу Дагъусттаннал Виваллил иширттал министерствалул бур, граждан дяъвилия байбивхьуну, хIакьинусса кьининийн бияннинсса, чIярусса шиннардил лахъишиврий чивчусса цIанихсса тарих.
Жун кьадру буссар жула тарихрал, мунийри тарбия хъанахъи­сса жагьилсса жул зузалт — виваллил иширттал органнал бучIантIимур. Жухь ихтияр дакъассар ливтIусса жулва зузалт хъамабитан.
Чувшиврул лажинтру чирчуссар жул тарихраву Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул шиннардий фронтрай ва къинттуллух талай бивкIсса Дагъусттаннал милицалтрал.
Дагъусттаннал милицанал цIа бюхттул дан цалвамур захIматрал бутIа бивхьуссар дяъви къуртал хьуну махъсса шиннардий ва структуралий каялувшиву дуллай бивкIминналгу.
СССР тири-хъири хьуну махъсса шиннардий захIматсса шартIирдай зий, къачагътурайн ва террористурайн данди бавцIуну бивкIминналгу лайкьну дурурччуссар милицанал цIа.
1999 шинал август зуруй Да­гъусттаннал аьрщарайн къачагътурал кьюкьри дурхсса чIумал, душманнайн данди бавцIуну, чIявусса милицалтрал жанну дуллуссар. Та чIумал МВД-лул 13 зузалан дуллу­ссар Аьрасатнал Виричу тIисса цIа, ацIуннан – аьпалул хьуну махъ. Вай укунсса, хъамабитан къабучIисса, ишру абад бувну буссар музейрал экспонатирттал. Жу ччя-ччяни дувайссар ми экспонатру ккаккан дуллалисса дуклаки оьрчIансса, студентътурансса выставкартту, ялун нанисса никиран пиша язи бугьансса эбратну хьунссар тIисса умудрай.

Ихтилат бувссар Андриана Аьбдуллаевал
«Илчи», 2013 ш.