МухIуттин Чаринов: «Инсаннах хIурматрайсса ургаврих луглай ура»


Шамиллул душ Мааьзат Чаринова Дагъусттаннайн бувкIсса хавар шайхтува, на ванищал хьунабакьин къисттану бивкIра. Ва Болгариянаву, Габрово шагьрулий, оьрус мазрал дарсру дихьлай буссар.

Лакрал классик, гимнрал автор МухIуттин Чариновлул уссил Аьбдуллул арснал душри. Филологиялул элмурдал кандидат хьунсса ванил диссертациягу МухIуттин Чариновлул лирикалун хас дурссар. («Художественное своеобразие лирики Чаринова»). ЦIанихсса ттаттал литературалул ирс буруччинсса давурттацIун, Мааьзатлущал ихтилат бансса хIуччарду цаймигу цIакьссар: ва Ккавкказуллал тарих, культура, литература ххуйну кIулсса ва тамансса макьалартту чирчусса журналистри. Болгариянавун гьаннин зий буссия республикалул оьрчIансса «Орленок- Дагестан» кказитрал хъунама редакторнал хъиривмурнугу. Филологиялул элмурдал доктор, Ккавкказуллал миллатирттал литература лахьлахьисса Штеффи Хотивари Юнгердущал ( ванищал Мааьзат Берлиннай хьунабавкьуссар) уртакьну дунияллийн буккан бувссар «Ккавкказуллал халкьуннал литература» тIисса лу 2003 шинал. Зий буссар таржумарттахагу.

Хъатлий бивхьусса кунма ХьурукIул

Мааьзат, циванни кьатIаллил билаят ва ляличIи Болгария?
– КьатIаллил билаятрайн лавгра щар хьунутIий, цамур хIакъи-хIисав дакъассар. Болгария язи бугьавугу лас тиччасса ушивур. Ттун тихун лагайхту, оьрус маз школардай лахьлай бушиврия хаварвагу бакъассия. Навагу тайннал оьрчIан оьрус маз лахьхьин буллансса пикри бакIравунмагу къабуххайва. Школалул сайтрайн документру гьан бувссия хIазичун кунма. Му сайтрайн бурувгссагу кIулсса инсаннан даву ххал дуллайяв. БакIрайн дагьуна, оьрус мазрал учительтурах луглай буру тIисса баян баву. Тамашагума бивзуна, Болгариянаву оьрус маз лахьхьин буллай буссарив тIий. Гьула, собеседование цукун байсса бурив ххал бан гьаннача учав, кьамул буваншиврийн цукунчIавсса тамахIвагу бакъанува. Му дия 2016 шин. Нину ттучIа дуссия, дахьра ларгссия Дагъусттаннайн. Арснангу шиннагу хьун дурассия. Лавгра, начлил бивчIавай бувкра. Ттун болгарнал мазрай махъвагу чин къакIулссия. Оьвкуннихха ттуйн, кьамул бувссара тIий. На гьанавиххи хьунна, документру булурчагу, хIадурну бакъарахха. Мюрщисса оьрчIру, садикрайн къазаназисса. Куннил хъирив кув кIива декрет , спортрал журалулми дакъасса, духIин дусса лаххиярагуяхха дакъасса. Вана утти, каникуллайн бувкний, ссавур дакъа ялугьлан бикIара цIусса дуккаврил шинах, оьрчIах бизар хъанай.

Му оьрус школарив?
– Бакъар. Болгариянал гимназияр. Тайннал кIулшивуртту дулаврил система цахъи личIиссар. ЖучIава кунма ца классрава байбивхьуну школа къуртал баннин ца школалий дуклан къабикIайссар. Арулва классравун бияннин дуклан бикIайсса школа буссар. Та школа къуртал байхту, цалва бюхъулух, аттестатирттайсса кьиматирттах бурувгун язи бугьайссар гимназияртту. Мигу личIи-личIиссар – 8 классрава 12 -мур классравун бияннин дуклакиссар жучIасса гимназиялий. Жул гимназия Аьрасатнаву яхъанай ивкIсса болгарнал хIасул бувсса бур. Тайннал гимназиялул ва му хIасул бувманал цIанил хIурмат бур. Аьрасатнаву арцугу ляркъуну шавай зана хьуну, гимназия тIивтIусса инсан унутIий.

Тайнналмургу, жулламургу образованиялул системалул цIа данми ва лащинми чуллая буси. Ина Дагъусттаннайгу зий бивкIунна, педагогнал даврил биялсса опытгу бур.
– На зий буссияв жучIава итххявхсса оьрчIащал, ялунгу ххисса кIулшивуртту дуллалисса кIанай. Оьрус мазрал ва гъалгъалул культуралул дарсру дишайссия. Стоматологиялул колледжраву ва Ккавкказуллал светский институтравугу дарсру дихьлай . ОьрчIру хъинну дуккин гъира бусса бия, хIакьинусса кьинигу ттун ми дакIний бур. Уттигъанну хIисав лавсун буруглай бур ца хъамитайпа. Яла, гъан хьуну, ина Мааьзат бурав увкунни. Бушиву бусайхту, ина гъира бувтун, ттул душнил ххуйсса кIулшивуртту ларсунни Экономикалул лаваймур школалий тIий, барчаллагьрай бия. Укунсса иширттаяр бусравсса ци дуссар? Цалчин хIисавравун ласунмур, тийх оьрус маз жучIава кунма хьхьичI ххуттай бакъар. КIилчинмур, чил билаятрал маз хIисаврай бур. ЖучIава цалчинмур кьатIаллил билаятрал мазвагу лахьхьин ччай бакъар, нарив оьрчIая кIилчинмур кьатIаллил маз лахьхьаву тIалав дуллай бура. КIулшивуртту дулаврил системалуву жучIавагу, тайнначIагу бювхъусса ва бюхъан буван аьркинсса кIанттурду бур дуклаки оьрчIая, нитти- буттая ва учительтурая хъар хъанахъисса. Ва кIулшивуртту дулаврил шанмурцIу бавкьуну зий бухьурча, дуккаврил хIасиллугу ххуйссар. Агар цания-ца мурцIу хIурану бухьурча, тагьаргу цIа дансса къадикIанссар. Вари куну хьхьичIун ласунсса тапаватшиву дакъар. ЖучIава учительтал лагьсса харжру ласлай бур, ихтияргу дур цалва учениктуран репетиторталну зунсса. Къадагъа дакъар яъни. На Болгариянавун лагайхту, цалчин дантIисса даву мури, ттулва учениктуращал репетитор хIисаврай зунсса къадагъа душиврул кьутIи чичинтIиссар. ЖучIава харжру гьаз барча, учительтуран бур цалва хIурмат ххи хьунсса кунма. ТайнначIа гацIана критика дайдишайссар. Зун харжру гьаз буннича, ттулманан гьарзат лахьхьин бувара тIисса кьяйдалий кунма. Педагогтурал пишардайн тайнначIа конкурсру дур. ЧунчIав дуклан уххан къавхьума най акъарча, маэшатрал лябукку бусса пиша язи бугьлай ушиву кIулну. Нагьлихунсса ччатI давраннайсса къахьурчагу, букансса ччатI лякъинсса пиша.

Мааьзат, Дагъус­ттаннайн ччя-ччяни бучIарав?
– Чара бакъа шинай цал.

Ссал ххари бувара, ссал пашман бувара?
– Пашман буваймуния хьхьичI бусанна. Чапалшиву. ХхиличIрурду, ччюрк дичай къуршал чIарах нанийни оьккисса кьанкь дикIай. Ххуллурдугу къаххуйсса тагьарданий бур. Ца кьини гъарал ларчIуна, кIичIирттавух, мугьалтту хьуну, щин най дия. Ми щинал бярдавух къаз-къаз тIий занан, ччанну ттап-шаптIи бувну щях бишлан бивтунтIий ттул оьрчIру ххарисса куц ккаккан хъина зун! Шаппай зана хьувкун, вайннахь гъи цукун дакIний лирчIунни зун куну цIуххирча, вайннал бюхъайссар щинал ратIру дакIний лирчIунни учин. Атилсса ччаннащал шаппай бучIавриясса ххаришиву. Гьаннайсса, шагьрулул агьалинал чулинмайсса хIурмат бакъашиву. ЖКХ-лул хIаллихшиннардахлу чIумуй хIакь тIалав буллай бур. Амма аьркинсса къулайшиннарду дуван ччай бакъар. Мува ттукI ччя-ччяни лешлашаву ласурча. Инсантал ттукIрах багьа буллай бурхха, циванни ми азурда буллан аьркинсса ва азурда буллалаву миннан кьамулсса? Ссавур дуван къабагьлагьисса кIанттурдугу бикIайссар, низам тIалав дуван аьркинссагу. Ххуймунива, дакI даркьунни цурк бакъашиврий. ХьхьичIва къатлул хьулух ци-дунугу кьаритарча, гьунттийнин къалякъинтIиссия. Утти оьрчIал велосипедру, машинартту хьулухва кьабитлай бур. Дирирмур хъямала дуллан­сса къанихшиву дакъар. Ялагу, ххариссара ва шагьрулий филологиялул элмурдал кандидат, ДГУ-лул доцент Муса Асельдерович, чичу ва художник Марат ХIажиев кунмасса инсантал яхъанай бушиврия. ЛяличIи вайннал цIарду кIицI лаглагиссагу, цIана ттучIанна вайннал сообщенияртту дуркIунтIий, вайннал цIарду мицIмазрай дунутIийра. Дагъусттаннай чIявусса бур лайкьсса инсантал, миннал захIматрал, гьунарданул кьиматгу лайкьсса хъина. Маратлул ттухьхьун буккин буллунни МахIачкъалалиясса цIусса лу. Оьннасса чIун дирияйхту, гъирарай ккалай бура. Ванал луттираву шагьрулия ва шагьрулул агьулдания мукун бувсун бурхха, на буссара бахьтта шагьрулувух буклакийни гьарзатрал хIисав ласлай, шагьругу буссар цамур куццуй чIалай. Луттирал мяъна-мурадвагу ва шагьру ххира хьияра тIисса бур. Ттун буссар шагьрулул агьлу власть дунутIий бакъача, властьран оьван яхъанахъисса кунма бизлай. ЗахIматшивурттал сисин, сасан бувну бур халкь. Хъинну кьянкьасса инсантал яхъанай бур МахIачкъалалив. Ттущава укун яхI бан хьуншиву къакIулли.

Ци-бухьурчагу, мархрачIан кIункIу тIий дакъарив дакI?
– Нинугу инжитну духьувкун, зана хьунсса пикри бакъа къабикIайссар. Цалсса сант дагьлай дакъар. Бурганна. Дагъусттан –шаппалур, шаппалличIан цичIар къадияйссар.

Лас увкIссарив Дагъусттаннайн?
– Гьар шинах учIайссар. Ва ххуллухь къавхьунни ванаща.

Дагъусттаннаясса асарду цукунсса бикIай ласнал?
– Жура-журасса. Аьмну, хIайранну икIай халкьуннал ххуйшиврий. Ттул мачча-гъаннангу ва ххирар, жулла аьдатру дуван хIарачат буллан икIай. Цаппара лакку махъру кIулссар. «Хъинсса бияннав!» тикрал буллан ххирассар. На щичIан-бунугу оьвтIисса чIумал, ссалам булун ванахьхьун телефон дулурча, цала зумуну «хъинсса бияннав!» куну, циняв тяхъа байссар. ЦIубутIуйва жу Оьргърал шяравун лавгссияв ванащал. Ца ппурттуву ванал цIувххунни: циванни ххуллул лишанну дусса, ххуллумур бакъасса? Жу хъяхъаврил литIавай ливчIссару. Жува аьдат хьуну бурухха шяраваллаву къулайсса ххуллурду бакъа. Ванан му тамаша бивзуна. Ванан букъавчIайсса чIявусса затру бур, тIайладакъашиву ккаккан дуллалисса иширттая бусласийни, махIаттал хъанан икIай, паччахIлугъран инсантурал оьрмулул кьадру бакъашиврий. Мукунма ичIува цинявнначIа марцIшиву, лазилакьаву, кьатIув тIурча, хIатта хIаятирттавугума цIинцI душиву тамаша бизлан икIай. БувчIлай бур ванан ххиличIрурду ххилаххаврил система дюхъан къадурсса ­душиву.

Болгариянаву кIанттул хьун захIмат хьурив? Аьдатру, багьу- бизу, маз?
– Мазрал хIакъираву, лишаннал мазрал авара бувссара. ЖучIава рязийссара учин, бакI ларай-яларай дувай. Тиху-шихуннай – «уу» тIий. Масалдаран, ласнахь цIухлай бура, сайрданий букканнув тIий. Ванал тиху-шихуннай кIутIу дунни бакI. Яла увкIунни ттучIан, жува сайрданий къананиссарув тIий. Нагу бура инания «къананиссару» тIисса гьим дунни тIий. Ххал барча, танал «наниссару» тIисса гьим дурну дия. Мукунма ца кьини школалия ккаши-ккашилну бувкIсса на бура ттунна анаварну накь рутIлай. Ласнал ниттихьгу цIуххав, хIачIаннав куну. БакI тиху-шихуннай дунни, къаччай дур тIисса журалий, нагу ттунна руртIуну хIачIав. БувчIлай бакъар ласнал нину ссая къарязину дуссарив. Яла къатлувун увххун ласнал увкунни, ина ниттин накь къаруртIунни, нину ина бучIаннин ялугьлай дуссия, ахттайнсса вищал архIал дуканна тIий. Укунмасса ишру дуклаки оьрчIащалгу хьуссар. Аьдат хьуннин, «да» ва «нет» бяйкьлай. Укунна культуралийн , аьдатирттайн вардиш хьун аьркинну бикIай. Болгария – туристътурал билаятри, тай аьдат хьуну бур паракьатну туристътуран бувчIин буллай.

БувкIунну туризмрайн. ХIисав хьурив Дагъусттаннайн туристътал ила бивчуну бушиву, ва иширал хIакъираву ци учинна? Туристътал ила бичаврия къарязийссагу бур, менталитетран заралссар тIий.
– Туристътурал шагьрулул минус – гьарзат ххирану душивур. МахIачкъалаливгу асар хьунну лахъ хьуну бур багьри. Шикку кIицI лаганна Дагъусттаннал халкьуннал лажин кIялашиву дуван цала кислуй къия дайсса аьдатру душиву. МухIуттин Чариновлунгу танийра, ттуршра шинал хьхьичIра, ми аьдатирттай дакI къадакьлай, кIицI лаглай ур, оьттул гьухъавух букканнин захIмат буллай, дакъашиву кIул хьун къабитлай , яхI буллай бур тIий. Яъни, хъинну захIматну арцу лякъирчагу, каши дусса инсантал ­кунма къуццу тIутIисса иширай чIурчIав дуллай. Цайва зулму буллалисса бушиврий. Вари жулла ментальность. На Германиянавун лавгсса ппурттуву , лихъачалт хIисаврай тихун лавгсса шанма оьрчI бусса кулпатрахь цIувххуссия, яла хъунмур рязийшинна ссая дур куну. Ци тIивав кIуллив? ХъатIив бакъашиву дур тIива. На таний щар хьун бувассияв, хъатIайнгу къалагайссияв, махIаттал хьунав, вай ци тIиссар тIий. Яла бувчIуна, цаятура кьуркьуну, цала оьрчIал лаххиялува, дукиялува дурккун цайминнан дулун багьлагьисса иширайн гьим душиву.

Болгариянаву туризм ци даражалий дур?
– Болгариянал халкьгу, цалва билаятрайх буккаврий гьашиву къадурну, кьатIаллил билаятирттайхгу буклан ххирасса бур. Хъус салкьи дуллан ххирасса бакъарча, жура-журасса асардайну оьрму ярг буллан, дакIру авадан дуллан ххирасса бур. Школалий каникуллу дайдишайхту, чара бакъа дуклаки оьрчIру ва учительтал чIаххуврайсса билаятирттайн лагайссар. Чара бакъа. Бигьалаган кIанай, учительтал, кIу къабивзун, бачайссар оьрчIащал чил билаятирттайн. Жаваблувшинна дусса давурхха, учительтурал чулухунмай хIурмат ххи буллалисса.

Ялагу ттунна Болгариянаву ххуй дизайсса аьдат. Гьарца ххуллункьини кулпатирттащал дустал батIайссар кIичIиравусса, гьавалийсса кафелувун. ОьрчIру оьрчIал площадкалий тIуркIу тIий, хъуними чяй, кофе хIачIлай, цуманан ци ччиссарив ларсун. Яла жу ппив шайссару, гьарманал цахлува багьагу буллуну, цучIав щинчIав буржлувну къаличIлачIиссар, гьарманал цанна ччимур ласайссар. Масалдаран, на кофе ласлай бура ттунна ца евролун, ттуршра къурушран. Хъиривмур ххуллункьинигу укунма рахIатну. Ччя-ччяни хьунабакьлай бухьувкун, щилчIав жиплий къия къахьунну, гьарма цала жиплин лавхьхьуну занакьулу хьун шайсса кIану бур.

Мааьзат, на мудангу учара, МухIуттин Чариновлун тIайлабацIу хьуссар. Ванал литературалул ирс-ххазина аякьалий ябансса наслу буккаву. МухIуттиннул уссил, Аьбдул Чариновлулгу, хъунмасса хIарачат бия мунал чивчумур чивун буккан бан, инагу мува ххуллий хIарачат буллай бура. Буссарив дунияллийн къабувкна ливчIсса произведенияртту?
— Хъуннасса чIун къаларгунни ттухьхьун «Шарики» тIисса кьисса буллуну. Оьрус мазрай чивчусса. Хъинну ххуйсса оьрус мазрай чивчусса бакъар. Оьккинугу бакъар. Къиримнаву усса чIумун хас бувсса бур, таний Къиримнавусса аьрщи сукку шаврицIун бавхIусса лахIзардугу бур. Автобиографиялул журалийсса кьисса бур. Ва «Дагъусттан» журналданий бивщуна Марат ХIажиевлул, ванайнгу барчаллагьрай бура. Цал ца парча бивщуна. Яла щаллуну щалва кьисса. Махъва-махъ дунияллийн бувксса произведение вари. Ттун ва кьисса таржума бан ччай бур.
Ттун лакку мазрайми произведениярттугу оьрусрайн таржума бан ччай бур «цIу бавкьуминнуя» байбивхьуну. Архиврдаву дур оьрус мазрайсса цаппара таржумарттугу, вайгу рищун аьркинни. Буниялану таржумалул даврихун багьан аьркинни, цу-унугу ялагу уккарча таржумачи, ххариссара. Таржумартту чIярусса душиврия зарал бакъархха.

Нагу гьуз кунав ца ппурттуву «Шарикилувасса» парча лакку мазрайн таржума буван. Жулла менталитетрая архсса багьу-бизулиясса буну кьисса, гъира лещан бувна.
– Танийсса чIун мукунсса диркIссар. Жагьилсса инсаннал хIакьсса ччаврихгу, дусшиврухгу луглагисса, марцIсса хияллу бур кьиссалуву. Революциялул хъиривсса шиннардийсса романтикалул чIун. Произведение цуппагу документал кьиссалун ккаллиссар, мяйжаннугу Никитский ботанический багъраву зий бивкIсса инсантурал цIардугу ишлану дунутIий. МухIуттин Чаринов Бакуй паччахIлугърал университетраву агрономнал пиша лавхьхьусса инсан ивкIссар. АрхIала литературалухунгу машхулсса. Так шаэртал тахлийн гьаз бувну, тахлийминная куннасса тIалавшинна дуллалаву ттун хас къабизай. Мигу цала асарду, щугълурду, буруккинну бусса инсанталли. МухIуттин кIира культуралул дазуй ивкIсса инсанни. Мунан ччай бивкIссар социалист республика гьаз дуллан, революциялуха къуллугъ буллан. 1936 шинал тIайла акъа репрессиялул щатIахьхьун иривссар. Мунал азарханалиясса махъва-махъмур чагъарданул мурад ттун дакIних кIулли. Та чагъарданий агьаммур калима дия укунсса: «Луглай ура инсаннах хIурматрайсса ургаврих» («Ищу бережного отношения к человеку»). Дагъусттаннайн бувкIтари, ттул бакIраву ва калима гьанан дикIай. ХIурматрай инсаннах ургаву – гьанурдалгу гьанур. Дагъусттаннайрив ттун мукунсса хIурмат бушиву чIалай дакъар.

Ссаятусса дур хъунмур рязий бакъашиву?
– Законну зий дакъашиву. Пессимист журалийсса система. ХIакин икIу, учитель икIу, цала даву ххуйну дуллалисса инсаннайн тIайлаацIарча, на укунсса пишакартал Дагъусттанная къаливхъния тIун бикIара. НукIувагу кIицI лагав, Дагъусттаннал ца яла язимур ххазина — итххявхсса, гьунарду бусса, куртIсса инсанталли.

Дагъусттанная лавгсса Мааьзатрив мукун тIисса?
– Ди. Ттун дакIний дур библиотекалий зузисса хъамитайпалул дурсса мероприятие. Танил арс на дарс дихьлахьисса стоматологиялул колледжраву дуклай икIайва. Тарбия дусса, аькьлу бусса, хьхьичIун урувгсса оьрчI ия. На кказитрайгу зий буссияв та ппурттуву, мунияту мероприятиялия чичинсса мурадрай лавгссияв. На махIатталну цIуххав, чIивисса харж бунува, циван дуллай бура укунсса мероприятие куну. Танил ттухь увкуна : «Вин ттул арс кIуллив? На арс тарбия ав. Мунан лагма-ялтту цахава лавхьхьусса, цува кунмассагу аьркинниха. Мунияту на утти лагма-ялттуцири тарбия буллай бура». Укунсса инсантал Дагъусттаннай чансса бакъар. Ми чунчIав къалавгния тIиссар мурад. ­Болгариянаву дур укунсса калима «будители». Ва махъ оьрус мазрайн багьайкун цукун таржума банссариввагу къакIулли. Инсантурал дакIурдивун кьутIа тIий, чантIа тIутIи булланми чан къахьуннав. Элмулуву, магьирлугъраву, гьармуниву. Дагъусттаннай чансса бакъар мукунми. Цуксса хIайпнугу, миннал захIматран ххуйсса хIакь булаврийнусса лайкьсса кьимат бакъар. Ци-бухьурчагу, ссахчIав къабурувгун, мукун лавайсса даражалий хъар ларсун нанисса инсантурай хIайранну бура. Навагу миннан хъамакъабитайшиврийнгу барчаллагьрай.

Дагъусттаннайн бувкIтари, ци инстанциялийн багьарчагу, ттун аьрза чичин багьай. Маччами хъянгума бикIай, ва ххуллухьссавагу аьрза къачивчунува щаллу хьу тIий. Хъанай бурив мукун? Лагара цумур- бунугу структуралийн. Масалдаран, ниттищал бура ца процедуралийн учир дургьуну. Цалчинмур группалул инвалидтал тасса-танингу ялугьлагьи бувну буссар. Кабинетирттаву чяйрдугу хIачIлай. КутIану бусан, ттуща тайннащал биллан къахьунссияхха. Чичав аьрза. Буцав тIулуйн. Цаймигу инжит къабуваншиврул. Мудан дакIнин дагьай МухIуттин Чариновлул калима, «инсаннах хIурматрай буруглагаврих луглай ура» тIисса. Жува цинявппагуру луглан аьркинсса, ва хIурматрайсса бургаву тIалавгу дуллан аьркинсса. Ттун Дагъусттаннай законнугу зий, гьарма цала кIанай цалла даву дагьайкун дуллалисса чIунну ччива. Дагъусттан лайкьссар мукунсса оьрмулун.

Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал