
Апанни Къапиевлул цIанийсса Лакрал паччахIлугърал ва драмалул театр дунияллийн бувккун гьашину бартлаглай дур 90 шин. МуницIун бавхIуну кказитрай ва Телеграм-каналданий тIитIлай буру ва бюхттулсса даталун хас бувсса рубрика.
Ялугьлай буру бугьарасса никирал буккултрал театр шяравун бучIаврия, жуятува лавгсса гьунар бусса артистътураясса дакIнин бичавурттахгу.
ДахIалай чинсса ххуллу-хха бивтун бур Лакрал театрданул 90 шинал лахъишиврий. Авадансса бур тарих, ярг-яргсса дур ва тарихраву чирчусса цIардугу. Му манзилданий театрданул сахIналий бивхьуну бур дунияллул, оьруснал ва дагъусттан драматургиялул язи-язими произведенияртту.
ХIакьину Лакрал театр лайкьсса ххуттай бур, так Дагъусттаннал ва Ухссавнил Ккавкказнал бакъассагу, щалагу билаятрал миллатирттал театрдал дянивгу. Мукун бушиву жунма исват шай театр, гастрольлай хьуннав, щалагу Аьрасатнал ва Дунияллул халкьуннал дянивсса фестивальлай хьуннав гьуртту хьун лавгсса гьарца базилухь, диплом бакъа чачIав зана къашайнутIий нажагьссавагу, чIярумур чIумал – цал архIал шанма-мукьва дипломращалгума.
Цалчинсса шаттирду
«Щаллара дуниял – театрди, дунияллийцири инсанталгу – актерталли», – увкуну бур хъунасса драматург Уильям Шекспирдул. Цал спектакльлу гьарца театрданул репертуардануву хьхьичIунсса кIанттай бусса ХIХ-мур ттуршукулул Оьруснал хъунасса драматург Алексадр Островскийл увкуну бур: «Миллат балугъравун бияврил лишанну университетирттащал ва библиотекарттащал архIал театргу хъанахъиссар», – куну.
Вай махъру мяйжансса бушиву исват буллай бур миллатирттал театрдал тарихрал. Гьарцагу миллатрал пишакарсса театрданул бур цинма хасъсса тарих.
Дагъусттаннай театрал магьирлугърал гьану бизлай байбивхьуну бур Аьрасатнал ва Дагъусттаннал дянивсса арарду цIакь хьуния шинмай.
Зунттал халкь театрал магьирлугърахух гьан буллай бивкIун бур Аьрасатнал шагьрурдай кIулшиву ласласисса студентътурайхчилгу.
Москавуллал коммерческий институтрал студент Гьарун Саэдов, революциялул ххуллийх нанисса жагьилтуращал гъан шаву акъассагу, лагайсса ивкIун ур Москавуллал театрдал спектакльлайнгу. Оьрмулул дурагу кьура шинаву ванал чивчуну бур Дагъусттаннал литературалуву цалчинсса драматургиялул произведениялун ккаллисса, классикану хьусса «Къалайчитал» тIисса пьеса.

1914 шинал гъинттул чIумалсса ца базаркьини школалул хьхьичI хьуну бур пьесалул премьера. Му ккаккан бавтIун бивкIун бур шаназаруннийн бивсса тамашачитал, Гъумучиял ва лагма щархъал агьали бакъасса, базаллувун бувкIсса цайми миллатирттал инсанталгу.
Гьуртту хьуну бур миву 1913 шинал МухIуттин Чариновлул каялувшиндаралу сакин дурсса «ЦIубарз» кружокрайн заназисса жагьилтал. Цаппарассалийла ва спектакльгу ккаккан бувну, студентътал махъунмай дарсирдайн лагайхту, кружок ппив хьуну дур. Спектакль ккаккан къавхьуну ливчIсса цайми щархъавасса агьали, кIани-кIанттурдайн биллан бивкIун бур, цан ккаккангу бишаракьай тIий, тавакъю буллай.
ХьурукIуллал шяраву МухIуттин Чариновлул каялувшиндаралу зузисса кружокрал тIурча, цила даву кьакъариртун дур. Спектакльлу бихьлай бивкIун бур хIатта цивппа хIалтIилух бусса кIанттурдайгума: УзбакIнаву, Бухар шагьрулий хIалтIилухсса лакрал заргалтурал – Муккурдал шяраватусса Ванати ва МахIмуд ХIажиевхъал, Гъумучатусса НухIлул сипталийну. Вайннал ккаккан бувсса цалчинсса спектакль хьуну бур къиримнал авторнал чивчусса «Йомасар алим» («Аьлимчу-къачагъ»). Ккаккан бувну бур «Машади Ибад», «Аршин Мал Алан», «Лайли ва Мажнун». Спектакльлаву рольлу дугьлай бивкIун бур МахIаммад ва АьбдурахIман Маккаевхъул ва цаймигу лакрал хIалтIухантал.
ХьурукIуллал театрданул кружокрал гьану бивзсса МухIуттин Чариновлул 1919 шинал чивчуну бур «ХIабибат ва ХIажияв» тIисса пьеса, тара шинал спектакль бивхьуну бур Гъумук ва Темир-хан Щурагь.
ХIабибатлул роль дургьуну ивкIун ур Бакуйннал реальный училищалул студент Амиров, ХIажиявл роль – мобилизовать хьусса хIаписар Аьбдуллагь Къашкъаев, ХIабибатлул буттал роль – Шяпи Къашкъаев. Спектакльдануву агьамсса кIану бувгьусса музыка скрипкалий щаллу буллай ивкIун ур цува МухIуттин Чаринов.
ХIалли-хIаллих, Гъумучиял кружокрал даву сантирайн дагьлай, салкьи хьуну дур репертуар, спектакльдания спектакльданийн магьир хъанай дарчуну дур артистътурал усттаршиву. Лакрал чичултралсса бакъа, бихьлай бивкIун бур таржума бувсса пьесардугу.
1920 шинал Дагъусттаннай Совет власть цIакь хьуну махъ Гъумучиял театрал кружокран дуллуну дур театрданул статус. Гъази-Гъумучиял ревкомрал магьирлугърал отделданул сакин бувну бур театрданул, музыкалул ва хорданул секцияртту, баян бувну бур тIитIлатIишиву Саэд Габиевлул цIанийсса Совет театр.
Труппа сакин хьуну бивкIун бур 13 артистная. Ккаккан бувну бур кьуния кIива лакку мазрайсса ва ацIния цава оьрус мазрайсса спектакльлу.
1921 шинал февраль зуруй хьуну дур ЦIахъардал Къуманиву аьщун ивзсса Гьарун Саэдовлул аьпалун хас дурсса вечер, мунил лагрулий ккаккан бувну бур ванал «Къалайчитал» тIисса пьесалийнусса спектакльгу.

Жагьилсса коллективрал пишакаршиврул даража шиная шинайн лахъ хъанай, даву сантирайн дагьлай дарчуну дур. Салкьи хьуну бур кьинилун лавхьхьусса масъалартту сукку буллалисса миллатрал пьесарду. Тамашачитуран театр цила багьайкун ххира хьуну бур, мукун бушиву исват буллай бивкIун бур спектакльлахун заназаврил бакъасса, театрданул чIарав иширайну бацIлай бушиврулгу – цала буттукьирттава багьлул ххирасса яннарду, хьхьичIарасса костюмру, постановкарттаву ишла дансса ичIаллил аьрки-къарцин ларсун букIлакIаврилгу.
Щалагу Союзрал лагрулий хьунабакьлакьисса драматургиялул буруккинтту щаллу бан хIарачат буллай бивкIссар цIу-цIусса пьесарду дунияллийн буккан кабакьу буллалаврийну. Му мурадрай гьар шинал лув-ялув баян буллай бивкIссар конкурсру, чичултрайнсса оьвчавуртту, чивчусса пьесардахлу премияртту дуллай. Агьамсса теману диркIун дур хъаннил ихтиярду ссуссукьу даврийн дагьлагьисса тема. Лакрал театрданул сахIналийгу дунияллийн бувккун бур ванийн багьайсса шанма пьеса – МухIуттин Чариновлул «ХIабибат ва ХIажияв», «Шагьалай», «Шумайсат».
Тай шиннардий Дагъусттаннай хъуннасса къулагъас дуллай байбивхьуну бур магьирлугъ хьхьичIуннай даврих. Сакин дуллай бивкIун бур магьирлугърал зузалтрал культпоходру. Ца мукунсса культпоходрай Гъумук гьуртту хьуну ур гьунар бусса, итххявхсса жагьил Исмяил Балугъов. Тания мукьах Исмяил айивхьуну ур гьуртту хъанай театрданул сахIналий: шеърирду ккалай, концертру сакин дуллай, спектакльлаву рольлу дугьлай.
Театр сакин бувну бивкIун бур машачитурал дахху-ласу дайсса кIанттурдай. Дагъусттаннал халкьуннал артист Исмяил Балугъов цала чичрурдаву дакIнин бутлай ур: «Театр тIитIиннин чIярусса шиннардил хьхьичI Гъумук сакин дурну дуссия гьунар бусса оьрчIру гьуртту хъанахъисса кружок, 150 ин
сан лагайсса театр сакин бувну бивкIун бур хьурукIуллал машачитурал дахху-ласу дайсса кIанттай. Кружокраву гьуртту хъанай бивкIсса чIявуми жагьилтурая яла артистътал хьуна. Тамашачитуран ххирасса ва бусравсса артистътал бивкIун бур Аьлижу Аьлиев, Валиева, Гунашев, ХIусайнов, Луганова, МахIаммадова, Ханова. Вайннал бахьтта цикссагу ххуллурду битайсса бивкIссар, кIи къакуну, гъи къакуну, шярава шяравун, навтлил чирахърах агьалинащал сахIналул мазрай ихтилат буван.
Зувилку шиннардий театрданущал мачча хьуссар Апанни Къапиев. Таржума бувссар тамансса пьесарду, хIадур дайссия спектакльлансса декорацияртту, сакин дайссия концертрал программартту, гьуртту шайва спектакльлаву».

1935 шинал дайдихьулий Обкомрал ва Дагъусттаннал АССР-данул Совнаркомрал хIукмулийн бувну, Дагъусттаннай тIивтIуну бур А. Къапиевлул цIанийсса Лакрал драмалул театр. Ккаккан бувну бур Гьарун Саэдовлул социал драма «Къалайчитал». Пьеса чIумуя чIумуйн бихьлай бивкIссар театрданул сахIналий.
Театрданул труппа хIасул шаврицIун ва хьхьичIунмай нанаврицIун кабакьу буллай бивкIссар Балугъов, Жалалов, Аьлиев, Гунашев, Бугъанов, Султанов, ХIусайнов, Рамазанова.
Бихьлай бивкIссар зунттал хъамитайпалул оьрмулиясса МухIуттин Чариновлул пьесардайнусса спектакльлу.
Зувилку шиннардий театрданул каялувчину зий ивкIссар Павел Джапаридзе, мукьцIалку шиннардий – режиссер А. Васильев.
Театр Хъун дяъвилул шиннардий
Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шиннардий (1941-1943 ш.ш) Лакрал театр лавкьуну бивкIун бур, щаллушиндарал захIматшивуртту сававну. АцIния шама артист лавгун ур аьрайн. БачIиннуяр ххисса зана къавхьуну бур. Дяъви байбишин хьхьичI театрдануву зий ивкIсса Якьуб Сулайманов лайкь хьуну ур Совет Союзрал Виричунал цIанин. Артистътал Шагьун Ибрагьимова, ХIасан Буттаев ва цаймигу зий бивкIссар захIматрал фронтрай. 1943 шинал ахирданий цIу дуккан дурссар театрданул даву.
Дяъвилия махъсса оьрму
Дяъвилия махъсса шиннардий театрданул творчествалул оьрмулуву чялишсса кIану бугьлай бивкIун бур Аьрасатнал шагьрурдая бучIан бувсса пишакарсса режиссертурал: А.Васильев, В. Терехин, П. Джапаридзе, М. Селиванов, В. Тургенев. Вай шиннардий театр хъит тIий бавчуну бур, даража ялу-ялун лавай хъанай: бивхьуну бур Шиллердул, Островскийл, Гольдонил пьесардайнусса спектакльлу.
1960 шинал Лакрал театр гьуртту хьуну бур Москавлив Дагъусттаннал литературалул ва магьирлугърал декадалий, ккаккан бувну бур М. Аьлиевлул «Буттал шяраву» тIисса пьесалийнусса спектакль. Ванин Москавуллал критиктурал лавайсса кьимат бивщуну бур, артистътал лайкь хьуну бур паччахIлугърал наградарттан: МахIаммад Мусалаевлун дуллуну дур «РCФСР-данул лайкь хьусса артист» тIисса цIа, Шагьун Ибрагьимован, Исмяил Балугъовлун – «Дагъусттаннал халкьуннал артист» цIарду.
Коллективравун 1964 шинал бувкIун бур Б. Щукиннул цIанийсса театрал училищалул студия бувккусса артистътал: ДинмахIаммад ДинмахIаммадов, Валерий Эфендиев, Серго Хайдакьов, Миси Чавтараева.
1960-70-ку шиннардий гьарта хьуну дур миллатрал мазурдий чичлачисса драматургтурал ккуран: Бадави Рамазанов, ЦIигьил Камалов, МахIаммад Буттаев, Казбек Мазаев, Валерий Эфендиев, Гулизар Аьлиева, Рамазан Рамазанов, Мирза Давыдов ва м.ц.
АрулцIалку шиннардил дайдихьулий, ГИТИС-рал режиссертал хIадур байсса факультет къуртал бувну, театрданувун зана хьуну ур Валерий Эфендиев, зий ивкIун ур цал режиссерну, яла – хъунама режиссерну.
МяйцIалку шиннардий театрдануву зун бувкIун бур Ттуплислив Театрал институтраву 3-мур лакрал студиялий кIулшиву ларсъсса артистътал. Тайннава хIакьину зий ур Аьрасатнал лайкь хьусса артист Аслан МахIаммадов.
1999 шинал театр лайкь хьуну бур А.С. Пушкиннун 200 шин шаврин хас дурсса фестивальданул дипломран.
2001 шинал «ПартIу-ПатIима» спектакль лайкь хьуссар театрал магьирлугърал аралувусса Дагъусттан Республикалул паччахIлугърал премиялун, режиссер В.Эфендиев.
Театр хIакьину

2002 шинал Лакрал театрданул каялувчи ва хъунама режиссер Валерий Эфендиев дунияллия лавгун махъ, театрданул каялувчину зун бувкIссар Аьрасатнал магьирлугърал бусравсса ишккакку Бадрижат МахIаммадхIажиева.
2002 шинал Владиккавкказ шагьрулий хьусса «Сцена без границ» тIисса Ухссавнил Ккавкказнал миллатирттал театрдал фестивальданий С. Кьасумовлул пьесалиясса «ЛухIи кьини» спектакль лайкь хьуссар «За лучшую» режиссуру дипломран, режиссер-постановщик Валерий Эфендиев.
2008 шинал Аьрасатнал халкьуннал артист Ширвани Чаллаевлул музыкалийнусса «Солнечный диск» тIисса театрал проект лайкь хьуссар ХIажи МахIачевлул цIанийсса фондрал чулухасса премиялун ва мусил медальданун.
2009 шинал Лакрал театрданул творчествалул оьрмулуву агьамсса ишну хьуссар СССР-данул халкьуннал артист Мурад Къажлаевлул музыкалийнусса «Аьрщи ва ссав» тIисса хореографиялул представление – режиссер-хореограф Аьрасатнал лайкь хьусса артист Муса Оздоев.
2011 шинал Ухссавнил АьсатIиннал Владиккавкказ шагьрулий хьусса «Сцена без границ» тIисса Ухссавнил Ккавкказнал миллатирттал театрдал ххюйлчинмур фестивальданий испаннал драматург Ф. Г. Лоркал произведениялийнусса «Бернарда Альбал къатта» спектакль лайкь хьуссар шанма дипломран: «Лучший спектакль», «За лучшую режиссуру» (режиссер Аслан МахIаммадов), «За лучшую женскую роль» (Дагъусттаннал халкьуннал артистка Жинасат ДинмахIаммадова).
2015 шинал вара фестивальданий А. Цагарелил «Ханума» водевильданийнусса спектакльдануву Кабатол роль дургьусса Дагъусттаннал халкьуннал артистка Луиза Шагьдилова лайкь хьуссар «За лучшую женскую роль второго плана» дипломран (режиссер-постановщик – Аслан МахIаммадов).
2013 шинал театр лайкь хьуссар Аьрасатнал цалчинсса профессионал артист Федор Волковлул цIанийсса Аьрасатнал ХIукуматрал премиялун.
2016 шинал «Воспетый Дагестан» тIисса Дагъусттаннал миллатирттал театрдал фестивальданий «Ккурккуллал Щаза» спектакль лайкь хьуссар «Лучший спектакль» дипломран (режиссер-постановщик Аьрасатнал лайкь хьусса артист Аслан МахIаммадов).
2020 шиналгу вара фестивальданий С. Кьасумовлул «Ччаву ва макь» спектакльдануву Гъумучиял ПатIиматлул роль дургьусса Зинаида Чавтараева лайкь хьуссар «За лучшую женскую роль» дипломран.
2021 шинал МахIачкъалалив хьусса Дунияллул халкьуннал дянивсса миллатирттал театрдал фестивальданий У. Шекспирдул пьесалийнусса «Укрощение строптивой» спектакль лайкь хьуссар шанма дипломран: «Лучший спектакль», «За лучшую режиссуру» (режиссер-постановщик – Ухссавнил АьсатIиннал ва Къабардин-Балкьарнал халкьуннал артист Гиви Валиев) «За лучшую женскую роль» — Зинаида Чавтараева.
2019 шиная шинмай Лакрал театр лув-ялув шанна шинал щалагу Аьрасатнал миллатирттал театрдава яла хьхьичIунсса ацIния мукьва театрданул сияхIраву гьуртту хьуссар Грозный шагьрулий «Федерация» фестивальданий. Лув-ялув кIийлва гьуртту хьуссар «Театральная осень» фестивальданий.
Гьашину Ивановскаллал областьрал Кинешма шагьрулий хьусса «Горячее сердце» тIисса Дунияллул халкьуннал дянивсса оьруснал классикалул фестивальдания Лакрал театр зана хьуссар мукьва-мукьва дипломращал: режиссер – Аьрасатнал лайкь хьусса артист Аслан МахIаммадов, Дагъусттаннал халкьуннал артистка Cаният Рамазанова, Дагъусттаннал лайкь хьусса артиcтка Зинаида Чавтараева, артист Руслан Ларин.
Ч. Айтматовлул произведениялийнусса спектакль «Ниттил хъу» гьашину багьунни Аьрасатнал театрал постановкарттал «Мусил фондравун».
Пахру бансса ва авадансса бур жула чIивисса миллатрал театрданул хъунмасса тарих.
ХIадур бувссар
Зулайхат Тахакьаевал