Аькьлугу, хIазгу

«Ттула пикрилий, чIалачIиссаксса, цIана оьруснал культуралулуксса асар хьхьичIа заманнай жула тарихрайнгу, культуралийнгу, мазрайнгу парснал цивилизациялулгу биян бувсса ххай ура. Му тасттикь буллалисса чIявусса хIуччарду бур», – учайва ттул буттал, МГУ-луву ираннал филологиялул факультет бувккусса Абачара ХIусайнаевлул.

Уттигъанну буттал архивравусса луттирду ххилтIу буллалисса чIумал, «Персидские пословицы и поговорки» тIисса лу бакIрайн багьунни. Цикссагу бур шиву жулами тикрал буллалисса (юхссагу, жуварув вайнналми тикрал буллалисса?) учалартту, бусаларду. Вайннулгу тасттикь буллай бур жува ва дунияллий цинявппагу ца оьттулгу, ца ттурчIалгу бушиву.

Му кIулну хъина цIана щаллара дунияллийх питнардай бувксса дяъвичитурангу, питначитурангу. Гьарца жандалуцIа хьуманаву виламургу оьттул кIунтI бушиву дакIний бикIаншиврул.
Ттунгу цIанакул, жунма кIулмур, зума-ккарччулумур бакъача, ттула пикрилий, чIявуну къабавмур, къакIулмур, аякьалий таржумагу бувну, зухьгу бусан ччан бивкIунни, ттунма кунма, зунгу вай хаварду хIаз бизанссар, бялахъан банссару тIисса умудрай.

Качар ХIусайнаева


УТТИ АГЬАЙНИ, ВИЛА УЖАГЪРАЙН АГЬУ

Ца адамина увкIун ур Вазир-Ни­замначIан, ай на гуж-къиялий ттула къатлува уккан уллай ура ца адаминал, тIайлашиву дува тIий. Увгьуну га адамина, тIалав буллан бивкIун бур, къатри вилар тIий ухьурча, му тасттикь буллали­сса чагъар ккаккан бува тIий. «На ссавния агьссара, – увкуну бур учIиакъул, къатригу ттулли», – куну. Вазирнал амрулий мукIру хьуннин авттуну ур. МукIру хьувкуннив цIувххуну бур: «Инава циван ав­ттуссарав кIуллив? Цамур чIумал, ссавния агьлагьийни, вила ужагърайн агьаваншиврул!» – куну.

БУВКССА ЯРУННАЛ ЛАХЬХЬИН БУННИ

Аслан, барцI ва цулчIа архIал авлий лавгун, бувтун бур оьл, кьяца ва бюрх. Асландалул бурцIийн амру бувну бур ав бутIа-бачIу бан. БурцIил куну бур: «Яла хъунмур ав оьл бур. Ва винни, вил бюхттулшивуй! Кьяца ттун багьанссар. Бюрх тIурча, жувува яла чIивимур бухьувкун, цулкIлун булунну», – куну. Асландалун ссибивзун, га цIана бурцIил кIивагу я бувккун бур. «Утти ина бува бутIа-бачIу» – куну бур цулкIлухь. «Вил бюхттулшивуй, му аьлтта чIалачIисса зат бурхха. Оьл – вин ахттайнссаннун, кьяца – гьанттайнссаннун, бюрх – кIюрххилссаннун!» – куну бур цулкIлул. Аслан рязи хьуну бур. «Чув лавхьхьур вин мукссава усттарну бутIа-бачIурду буллан?» – куну, цIувххуну бур.
«Бувксса бурцIил яруннал лахьхьин бунни», – чайва тIар цулкIлулгу.

ДИКIЪЯХХА ТТУН ЧЧИССА

Кьассавчинал иттав ттурчIал цIалцIи дагьну, яруннал духтурначIан увкIун ур. Духтурналгу, личIи-личIисса даруртту буллай, ванал къюву лагь дайсса диркIун дур. Ца кьини кьассавчи увкIсса чIумал, духтур цува акъа, кумагчинал кьамул увну ур. ЦIалцIигу бигьанна дурккун дур. Зана ивкIсса кьассавчи кумагчинахун дяъван ивкIун ур: «ТтаркI ттуннагу чIалай дия, амма ттун ччимур дикIъяхха», – тIий.

ЦIА КЪАКУНУВА ЛАСИ

Ца шагь питналуву гаманаяр ух хьуну, гьарзатрацIа хьуну, чарттаву, кьунттаву лаивкIун ивкIун ур. Хьунаавкьусса хъудугьухь миннат бувну бур: «Ци-дунугу ца дякъия ялун рутансса зат ларсун ухьхьукьай», – куну. «Валлагь, ттучIа ца ттуккул али дакъа дакъар», – тIий ивкIун ур хъудугьу. «ЦIагу къакунува ларсун ухьхьу», – чайва тIар байчаранал.

АРЦУ ДУЛАВ – БУКАННА

Цал ца хIухчу шагьрулийн агьну ур. Ккаши-кашилгу хьуну, лаваш ччатI машан лавсун бур, урттул кацIгу вив бивхьуну, иштахIрай канай ивкIун ур. КьацI учайхту, ччатIува оьрватIул кьяр-кьяр баллан бивкIун бур. «Ина ци кьяр тIийнугу, на вих арцу дулав, букантIиссара», – тIий ия тIар хIухчу.

ВА ЧЧИТУРЧА БИВКIССА

Шяраваллил малла, чаклийнгу ивссуну, неххацIух мизитравун най ивкIун ур. Неххава бувксса ккаччи ванал чIарав кIутIу-кIусу хьуну бур. КIунтIру малланал янналийнгу багьну бур. Янна даххана дан чIун дакъасса малланал: «Ва ччитурчакьай бивкIсса», – чайва тIар.

НАГУ ГАНАН ХХУЙ БИЗАНМУР УЧАВ

Шаэрнал ца хъинну мяшсса къуллугъчинаха цIарду дуллалисса шеърирду чивчуну бур. Къуллугъчинан гай ххуй бивзун, мунан ччиссаксса къама итабакьияра тIисса чагъар чивчуну бур. Къалмул къаралчинал, залуннал чIурукьшивугу кIулну, ва тIайлассарив тIий, цIуххин лавгун ур . «Ца къалмул ккукку мабулара, – амру бувну бур къуллугъчинал. Мунал ттухь ттун тIааьнмур бувсунни, нагу мунахь мунан тIааьн бизанмур учав».

БЮХТТУЛНИЙГУ, ЛАГЬНИЙГУ ККАВККУННА

Шярайхуккухь цIияллай цила иширттаха зузисса щарссанил: «Милу лагьний дуния, на вин ччатI булувияв», – увкуну бур. Махъунай нани ххуллий тIурча, шярайхукку, га щарссанил хьулух авцIуну ур. «На цIияллай дикIан дакъаяв, – чайва тIар ганил, на вин ци-дунугу кIияра галай дантIиссия», – куну. «Я ханум, – увкуну бур шярайхуккул. Ттунния ина лахънийгу ккавккунна, лагьнийгу ккав­ккунна!» — куну.

ВАГУ ЛИХЪАНТIИССИЯ

Малла ХIасраттиннул кIива кьяца бивкIун бур. Гайннувасса ца ливхъун лавгун, бакъа-къатIа хьуну бур. Малла, улувкьуну, бавхIумур кьяца батлан ивкIун ур. Цира, цукунна тIинахь Малланал чайва тIар : «Зун къакIулссар. БавхIуну къабивкIссания, ва таниярвагу дирину лихъантIиссия!» – куну.

ТТУНГУ ЧЧИВА

Мисриллал базаллуву Юсуп Идавс (Иосиф Прекрасный) лагъну ахлай бивкIун бур. Машачитуравух ца ппалул ххаллал кIутIлищалсса къаригу диркIун дур. «Ххаллал кIутIлищал инагу чуннагъарив?» –тIий бивкIун бур ганихь. «КIулли багьа бюхттулсса бушиву. Идавсил машачитуравух нарагу кIицI ларгун ччай дура!» – чайва тIар къарил.

ЗУЛ КIУНКIУРДАВУ ШАХЬАРУ

Туркнал адамина увкIун ур Ираннавун хъамалу. Хавардайн багьсса кIанай цIухлан бивкIун бур хъамаличунахь ганал билаятрая. «Ттул ватандалий ца-ца зул къаттаксса кIункIур бикIайссар», – тIий ивкIун ур пахрулий турк. Муная махъун къаагьан парсналгу увкуну бур: «Жул хъуруннай путлил кIушиву дусса чIикIунтIа шайссар», – увкуну.
«Яр, зу ми чув шахьару, туну?» – тIисса туркнал суалданухун: «Ми зул кIункIурдаву!» – чайва тIар парснал.

ЯНСАВ БАКЪАЯ

Къаралданий дазуй ацIан увсса аьраличунайн амру бувну бур, душман архния ккаккайхту, ттуп бита куну. Аммаки хар-хавар бакъа ялун ххявхсса душманнал, вайннал аьралуннал кьюкьа духлаган дурну дур. Жаваб тIалав дуллан бивкIун бур къаралданий ивкIманая: «Ци сававрай къабитав ттуп!» – тIий. «Азарда савав дия! – чайва тIар, байчаранал. Цалчин, янсав бакъая!» – куну.

ККУНУК БАВЦУНАЛ ВАРАНИГУ БАЦАЙССАР

Ца кьини чIиви оьрчI увкIун ур ниттичIан бавцусса ккунукругу лавсун. Ниттил, къаххуйрагу куну, шавхьун, кIинналагу гай бувкуну бур. Гьун­ттийгу оьрчI увкIуну ур гайннуярвагу чIявусса ккунукру бавцуну. Бувкуну бур гайгу. Мукун, арс дацлай, нину багьандаран цIуру-кIуру буллай дунугу, дарцумур кьамул дуллай чIун ларгун дур. Ца кьини арс варани бавцуну иривну, суд буллай, ка кьукьин хIукму бувну бур. «Ка ттул ниттилмур кьукьара, – куну бур оьрчIал. Ккунук бавцунал варанигу бацайссарча», — куну.

МУ ТТУЙ БИТИ

Ца шярайхукку увкIун ур аьшвашханалувун. Шагьилунсса хIан дула куну бур.
«Шагьилунсса хIанттил адамина увччу айссарив, ми ссан диял шайссар», – тIий ивкIун ур машачи. Ина хIан дула. Увччу шаву ттуй бити!» – чайва тIар ганал.

ХХУЙМУР ТТУНГУ КIУЛЛИ

Ца адаминан ккавккун бур чIиви оьрчIал кIунттихь кIива ашрапи. Маз-кьаз бихьлан ивкIун ур, цавагу ттунгу була, ва-та баннача тIий. ОьрчI рязи хьуну ур, так увкуну бур: «Ина цал тту­ккул кунма «гьаъ» уча», – куну. Ххарил ивчIавай увкуну бур адаминал «гьаъ». «Къабулунна!» – увкуну бур оьрчIал яла. «Вища ттуккул аькьлулий кьукьин бювхъумур ттуща инсаннал аькьлулий кьукьин къахьунххурав, ашрапи ттучIава хъиншиву кIул бан», – куну.

ВИН КIУЛССАРИВ?

Арс увкIун ур цал цалла дугьара хьусса нину паччахIначIан дурцуну. ПаччахIнал, къарихгу урувгун, хъярчирай куну бур арснахь: «Щар циван къадулара ва вилла нину?» – куну. Арс махIаттал хьуну ур, укунсса къаригу щин щар дулайссар, щил дуцайссар тIий. «Вин кIулссаривкьай, паччахIнан кIулссарив?» – вев куну бур микку къарил.

УТТИ ТТУЙРИ ЯРЖА

Авлахърай тархъанну уртту-щинай бивкIун бур варанигу, ттуккугу. Ца ппур­ттух, хаварсиз, гай инсантурачIан гъа­сса ххуллийн бувккун бур. Микку ттукку гьаъ тIун бивкIун бур. Варани бивкIун бур: «КьабикIу, жула чIу бавну, жува инсантурал буцаруча», – тIий. Ттуккул варанттухгу вичIи къадирхьуну: «Ттуща бацIан къашай, дус, – увкуну бур, ттул чIун дуркIссар», – куну. ЧIарах нанисса чарвандалул инсантуран чIу бавну, цала чарвандалувух хIала бувцуну бур варанигу, ттуккугу. Най, най, ца неххачIан бив­сса чIумал, чарванчинал, ттуккуща ва нех лахъан къахьунссарча куну, ттукку варанттул бурхIай бивхьуну бур. Дянеххавун бивсса чIумал, варани тIанкIру дуллан бивкIун бур. «На бурхIая багьарача, паракьатну бикIу!» – тIий, миннат буллай бивкIун бур ттукку. «Къахьунссар, дус, – увкуну бур варанттул . Утти ттул къавтIун бикIай чIун дуркIссар!» – куну. Ттуккугу варанттул бурхIая багьну, неххал лавсун лавгун бур.

ОЬРЧI БАЙМУР ДИГУ-ДИРЧIАЙССАР

Цал Малла ХIасраттиннул лаялий чIаххувчуначIату кIункIур лавсун бур. Зана битлатийни, ялун чIивисса кIункIур ялагу буллуну бур: «Ва зул кIункIурданул кьунну бунни», – куну. Мяшсса залунналгу кьамул бувну бур ялунсса кIункIур. ХIал лавгун махъ Малланал ялагу була куну бур чIаххувчунахь хъун кIункIур. ЧIаххувчуналгу гъирарай буллуну бур. Амма кIункIур зана къабитлай Малланал мадара хIал бувну бур. КIункIур зана битлай циван акъара учин увкIун ур чIаххувчу. «Валлагь, бивкIуссарххарч!» – куну бур Малланал пашманну. «Яр цукунни? КIункIургу бивчIайххурав?» «ОьрчI байсса зат дигу-дирчIайссар, ттул дус», – чайва тIар Малланал.

ТТУННА ЧЧИМУР ДИШИННА

Цал Малланахь чIаххувчунал буржирай хIинча дула увкуну бур. Малланал щарссанихь хIинчурай къама кьакьан бивхьуну дура уча увкуну бур. «Яр, хIинчурайгу къама кьакьан бишайххурав!» – тIий, махIаттал хьуну ур чIаххувчу. «Дулун къаччисса чIумал личIишиву цир, ци кьакьан диширчагу», – чайва тIар Малланал.

ТТУККУЛ ГЬАЪЛИЙН ВИХРАВ?

Ттукку була гьарахъун гьан тIий увкIун ур чIаххувчу МалланачIан. «Валлагь, ттул ттукку цIана шаппа бакъа­ссар», – увкуну, хъа бувну бур Малланал. Му ппурттуву ттуккул ппалату гьаъ увкуну бур. Яр, ганахха вил ттукку шаппа тIисса чIаххувчунахь Малланал чайва тIар: «Ина ттуккул гьаълийн вихравкьай, ттул хъалийн вихрав?» – куну.

КЬУС ИКIАННИН КЪАБАЦIАРЧА, КЪАХЪИНАВ

ХъатIу бивкIун бур цила оьрчIан зат лахьхьин буллай, инсан кьус икIайхту, лилухъу, га бюкь гьаз бан кьус икIан бюхъайссарча тIий. «Инсан ккаккайхтува лихъарча, къахъинссарив? – чайва тIар хъатIул оьрчIал, балики бюкь ганал кIунттихьва бикIан», – куну.

МУРЧЧАЙН ССУНТI ТIИЙ

Ласнан ккавккун ур лагъ цала щар­ссанил мурччайн ппай тIий. Аькьлу бу­сса лагънал увкуну бур: « Бартмур ччитул дуркуссар, ханум тIурча, ттул мурччайн ссунтI тIий бур», – куну.

КЪАДУКАННА, АММА ЧАННИ

ЧIиви оьрчI, ниттийн къаччан бивкIун, за къаканай ивкIун ур. Нину цала бутIа гьунттийнин букьлай ккарккукуннив, оьрчIал чайва тIар: «На за къадуканна, амма ина чансса дихьлай дура», – куну.

НАГУ НИГЬА КЪАУСАРА

Муаьллимнахь увкуну бур, ай, вия оьрчIру нигьа буслай бакъар, куну. «Нагуния оьрчIая нигьа къаусара», – чайва тIар ганалгу.

АХIИРЧАВА ХЪИННИ

Шагьнал шеъри ляхъан бувну бур. Шагьнал аьшукьнан гай къаххуй бивзун бур. Ссибивзсса шагьнал амру бувну бур аьшукь танмихIран ттурцIацIун ахIин. Ганахлу халкь бувккун, ххассал увну ур. Ялагу увкIун ур шагь цала назмурду ларсун. Аьшукь кьатIувай авчуну ур. «Чунайра?» – увкукун : «ТтурцIачIан най ура», – чайва тIар ганал.

МУНАЩА ЧЧИМУР БАН БЮХЪАЙССАР

Ца адамина ханнал къуллугъчинащал ивну, танал майрайн кьацI увкуну бур. Бувцуну бур ханначIан силистталийн. «Мунал цала увкунни майрайн кьацI», – тIий авцIуну ур адамина. Яр, цукунни инсаннаща цала майрайн цащава кьацI учин шайсса увкукун, чайва тIар: «Му ур ханнал къуллугъчи. Мунаща ччимур бан шайссар», – куну.

ПУЛАВ БУВКУМА НАСУВЧА

Ца жалинчу, аьдатрайн бувну, дук­рагу къадуркунува, акьлай ивкIун ур жалиндалучIан. «Валлагьгу къагьанна, – чайва тIар жалинчунал, пулав бувкума насувча жалиндалучIангу», – куну.

ЦАРАЙ ЦIИЯЛЛАЙ ДЯРКЪУГУ, КIИРИШИВУГУ

Нину гьаз хьуну дур хьхьурай цила оьрчIру уттубивхьусса цIияллайн. Душгу, куявгу шанашисса шанучIан гъан хьуну: «Гьархьхьуну дяркъусса хьхьу дур. Гъанну уттубиширча, хъинссар», – увкуну бур. Арсгу, арсналщаргу уттубивхьусса шанучIан гъан хьуну:
«Гьархьхьунусса хьхьунил кIиришиву цир. Арх-архну уттубихьияра», – куну бур. Му бавсса арсналщарнил: «Вил жан цIуллу дивуй,- учайва тIар, «Цукунникьай царай цIияллай цакуну дяркъугу, кIиришивугу шайсса?» – куну.

ККАРЧЧАХ УТАВИЯВ?

Ярагъуннилгу алгуну иян лавгсса адамина, ух хьуну, авттуну увкIун ур. Цайва хъяй, аьй дуллалисса дустурахь га ия тIар: «Яр, ца канихь ттупанг бия, гамунихь тур дия. Туну, на ккарччах-яв иян аьркин­сса?» – тIий.

АХЬТТАВА АЧИННАЧА

Малла ХIасраттиннул ацIва ттукку бивкIун бур. Авчун ур ца ппурттуву аьрххилий, ккалан ивкIун ур ттукри – урчIва. Нигьа увсун, увчIун ттуккуя, бувккуну бур кIилчин – ацIва. Мукун цимилагу тикрал хьуну бур. «ТтуккуцIа шаяр, ахьттава ачиннача», – куну, ацIвагу тту­ккугу хьхьичI бавкьун, авчуну ур.