Дяъви байбишин хьхьичI

Дагъусттаннал бурттигьалтрал эскадрон

Гьанжилив 1931 шинал дуклай унува, майрал байрандалул кьини, цIана Лениннул цIанийсса майдан бусса кIанай, щюллисса кувссай ттун ккавккуна Дагъусттаннал миллатирттаяту сакин бувсса бурттигьалтрал дивизиондалуву къуллугъ буллалисса аьскарнал ва командиртурал дучрай буллалисса гьунарду.

Аьбдул ХIасанов

На хъинну мяш хъанан икIайссияв га дивизиондалуву 2 шинай къуллугъ бувну бувкIсса Хъювхъатусса Исяев Илияслуй – Ккуллал райондалий судьяну зий ивкIсса ва Къяниятусса Агъаев МухIуттиннуй – Ккуллал райкомрал 3-ма секретарьну зий ивкIсса, райондалий­сса колхозирттал ятту ссуттил арив нани­сса ххуллий, Аьякьакьа чайсса даралуву, ттинин кIул ан къавхьусса душманнал, лавмартшиврий бивтун увтсса (1945 шинал).
1934 шинал, хъунмасса гъирарай на дяъвилул къуллугърайн увкIсса чIумал, га дивизионгу хIала бавкьуну, цIанасса Владикавказрай сакин бувну бия цуппалусса Ухссавнил Къапкъазуллал ва Дагъусттаннал миллатирттал полк. Цалчинмур эскадрон бия яруссаннал, кIилчинмур – къумукьнал, шамулчинмур – чачаннал ва ингушнал. АьсатIиннал связьрал взводравун бивчуна лакрал жагьилтал. Лазгигу, табасарангу, даргигу бакъая.

Ттущала бивкIминнава дакIний ливчIун бур: ГьунчIу­кьатIатусса Мансуров ХIаид – Лаккуй райкомрал секретарьнугу ивкIун, фронтрай ивкIусса, Галлиев щайх-Апанни – Ла­ккуйгу, ЦIуссалаккуйгу шяраваллал маэшат ххуй буллай, оьр­му харж бувсса, Ппаласматусса МахIаммадов Шамил ва Гъазиев Апанни – дяъвилия зана къавхьусса, ХьурукIратусса Аьбдуллаев МахIаммад, Къандалаев – фронтрай ливчIсса, кIиччавасса МахIаммадов ПаттахI – милицанай зий ивкIун, пенсиялийн увккун махъ, 1978 шинал Гьанжилив чил канил ивкIуну лявкъусса, ЧIятусса Ссамадов Адам ва АбутIалиб, Кьукниятусса АхIмадов Сулла, фронтрай ивкIусса, ЧIурттащатусса Аммаев Нураттин ва кIанала ссурахъу Аммаев (цIа хъама риртунни) – кIиягу фронтрай ливтIусса, Лахъириятусса Бакмаев Эса – фронтрай ивкIусса, ДучIиятусса Аммаев, Урувату­сса Кьадиров Аьбдул – фронтрая увкIун, ажалуннил ивкIусса, КIунди-ЧIаратусса Ясяъ – инвалидну увкIсса, ТтурчIиятусса Сурхаев – хьумур къакIулли, Къяниятусса Къадаев Аьбдул-Кьасин ва м.ц. ЧIявуминнал цIарду хъамаритаврий аьй мадару, чIярусса шинну ларгун дурча.
1935 шинал увкIуна сайки 35-40 жагьил, миннавух бия: ТIюхчардал Буттаев ЯхIия, Къяннал Бариев Нажмуттин – фронтрай ивкIусса, ЧIятусса МахIаммадов Аьбдурашид – ажалуннил ивкIусса, Карашрал Аьбидов – хьумур къакIулли ва м.ц.

1936 шинал ахирданий жул полкраяту бригада бувну, га полк Дагъусттаннан бивтун, Ухссавнил Къапкъазуллал миллатирттаяту Нальчикрай сакин бувуна 126-мур бурттигьалтрал полкгу, ттупал дивизионгу – га бригадалувун буххайсса, бригадалул командирнугу увкIуна Мершаранов тIисса узбакI. Ванащала архIал даххана дуруна жагьилтуран дяъвилул ишру лахьхьин байсса кьяйдагу. Циняв жагьилтал кIира шинайсса буцлай, лахьхьин булларчан, гайннан дучри, янна-ярагъ, дукия щаллу дуллан хIукуматрал ка хъирив къалаллай тIий, дайдирхьуна «переменный состав» тIисса, гьарца шинал колхозирттал дучрай гъинттул 3 зуруйсса лагерьдайн буцлай, циняв жагьилтуран дяъвилул ишру ла­хьхьин буллалисса закон.
Га зуруй 2 шинал чIун къуртал хьуну, шаппай итабакьлакьиминнавату жула хушрай ца шинайсса ялагу взводрал командирталну бацIайминнавух лакраяту бавцIуссияв ПаттахIгу, нагу. Га чIумал мукьилчинмур эскадрон сакин бувуна лакраяту, ганил командирну хьуна хъинну тивталсса, сивсусса, гьунарду чIявусса, хъуниминнангу, цайми мютIиминнангу ххирасса, чурххава исвагьисса, ХьурукIратусса Буттаев Асадуллагь, политрукну увкIуна ГьунчIукьатIатусса Аьлиев Аьли. БачIи эскадроннал командиртал хьуна Ккулатусса Ибрагьимов ХIуса, Хьуриятусса ХIажиев Асадуллагь, ГьунчIукьатIатусса Исубуттаев, старшина хьуна Ххюлусматусса Дибиров Исмяил. Ттупал батареялул командир хьуна Бархъаратусса Кьаландаров Карин. Га жул эскадрондалуву цаппара хIаллай къуллугъ бувссия фронтрая герой хьуну зана ивкIсса Миятусса ХIамзатов МахIаммадлулгу.

Совет Союзрал Виричу Миятусса МахIаммад ХIамзатов

Ухссавнил Къапкъазуллал дяъвилул округрал хъунама Тимошенкол амрулийн бувну, 1937 шинал март зуруй, гьарца районнай жагьилтал бавтIун, 10 гьантлий дяъвилул ишру лахьхьин буллай бивкIссар. Лаккуй ва даву дан бувкIссару, Буттаев бакIчину, ПатахIгу, нагу. Исполкомрал хъунама Ххюлусматусса Куяев МахIаммадлул кумаграйхчIин, колхозирттал дучрай, турдугу дархIуну, чиллу-чухъригу ларххун, автIун 100 жагьил (кIива взвод – ца эскадрон), лявкъуну дучри бакьин­сса ппаллу, дучран дукия, арамтуран общежитияртту, столовай, дирхьуну дагьайкунсса дяъвилул низамгу, дяъвилул ишру лахьхьин буллай бивкIссару. Жу дарсру дихьлахьийни, хаснува дучрай гьунарду бан лахьхьин буллалийни, Гъумуксса циняв жагьилми, цала давурттугу кьариртун, тамашалий бацIлай буну тIий, жун занан багьуна Оьллаарив, ВацIилуйн.
ХIайп тIий ура кIа чIумал жущала занай ивкIсса ххаллилсса гьалмахчу ва суратру ласу ЧутIуев Аминнул ларсъсса суратирттаяту царагу ттучIара къаяшаврий. КIай дикIантIиссар Аминнул архивраву, ягу военкомну ивкIсса Багъдаев КьурбанмахIаммадлучIа, ягу политрукну ивкIсса Кумиял Чавтараев АхIмадичIа.
Вайва жагьилтал, вайва дучрай, бувкIссар гара 1937 шинал гъинттул Майкопрал чIаравсса лагерьдайн 3 зуруйсса, вайннавух ттул взводраву уссия хъинну авур дусса Мударисов Аьбдул тIисса ккулиоьрчI. Му ивкIун ур ва макьала чичин савав хьусса Аьйшал уссу. Мунащал бивкIссар Карашрал Къаллаев ХIусайн – ЯтIул ЦIукул к1ира орденгу ларсун, лейтенантну фронтрая зана хьусса, Вихьлиятусса МахIаммадов Къараба – дяъвилул инвалид, ЦIущарниятусса ХIатиев ХIажиаьли, СумбатIуллал Илларкьади, Гъумучатусса Макьаев АьбдурахIин, ГьунчIукьатIрал Чавтараев ХIамзат ва м.ц. Вайва жагьилтал бучIан аьркинссия 1938 шиналгу, амма муниннин га бригада ппив бувну, Украиннайх, Белоруссиянавух, Къиримнавух, Ленинградрайх бавчIуну, га низамгу зия дурну, гания махъ дяъвилул къуллугърайн гьан буллалисса лакрал жагьилтал тIайла буклан бивкIссар архсса хIукуматрал дазурдайн.

Дяъвилул къуллугърал чIун къуртал хьуну зана хьувкун, 1938 шинал, январьдания айивхьуну, ттун зун багьуна Ккуллал райондалий военный инспекторну. 1939 шинал март зуруй Дагъусттаннал циняв районнай тIивтIуна военкоматру. Байбивхьуна аьчухну дяъвилийн хIадур хъанай. Лаккуйн военкомну увкIуна Колесников, 1-мур частьрал начальникнугу – Пшеничный. Ккуллал военкомну увкIуна Серебряков, на хьунав кIанал кумагчину. КIанаяту ттун чIявусса затру лавхьхьуна, кIа хъинну за кIулсса адамина ия.
Цанма дяъвилул хавардая цичIав къакIулна, жула билаят дяъвилийн хIадур хъанай къабивкIссар тIиминнащал ттуща рязи хьун къахьунссар, на навагу хIалану ивкIун тIий вай иширттавух. Цаягу га чIумал военкоматрал даврий зий ивкIсса инсан сагъну акъар, ца Шахьуватусса Шакуев акъасса, вагу ттуяр махъри зана ивкIсса военкоматрал даврия. Га чIумал аьралуннавун тIайла бувкмигу нажагьсса сагъну бакъар, дяъвилий ливтIуну. Агарда 1930-ку шиннардий Дагъусттаннаяту хъинну чансса бакъа къабуцлай, гайгу жула билаятрай битлай бивкIун бухьурчан, 1933 шиная 1938 шинайн бияннин 35-50 жагьил уцлай, гайгу КIапкIайлив, ца кулпатраву кунма, къуллугъ буллай бивкIун бухьурчан, 1938 шиная шихунмай, гьарзат мархлуцIакул даххана дурну, щалла хIукуматрайх лакрал оьрчIру ппив буллан бивкIссар. 1939 шинал ца Ккуллал райондалияту бувцуна 100-ннияргу ххишаласса жагьилтал. Анжагъ вай биян бувну зана-кьулу хьусса чIумал, 1940 шинал январьданий, дуркIуна ялагу 100 инсаннансса наряд. Вай биян бан нанисса гьантри хьуна хъинну бявкъусса, микIлачIру дусса, гьарзадрайх бурса бавкьусса. Ккуллал колхозрал Лахъи-Разул машиналийн лагайссаксса щябивтун, махъми колхозирттал аьравалттай бувцуну, Гъумукун лавгун, гичча най, Лаваш гьанттагу ливчIун, школарттаву уттубишин бувну, шамилчинмур кьини Щурагьун биянсса кьасттирай най буссияв.

Къадардал аьшвашханагу кьабивтун, щаращучIан бивсса чIумал ЧIяйннал Маммарайхъал ХIасан-ХIусайннул аьравалттил хъирив лавукун, машиналущал ччалли ссур дурсса аьрава ччех диркIун, дучращал кIура дарну, марщайх яларай дагьну, циняв призывникталгу, чIивисса оьрчIащалсса хъамитайпагу кьатI хьуна. Хъунмасса апатI хьусса ххай, чIарав гъан хьувкун, циняв ликкурттай бавцIуну, анжагъ ца вихьлиоьрчIал вивату цIун хьуну ура куна, Манчихъаяту ивкIсса ххай ура. Увцуну машиналий, гагу Щурагь азарханалийн иян увну, вайми инсантал уттубишинсса кIанугу лявкъуну, циняв паракьат бав. КIюрххил азарханалийн увкIукун, цала бузагу канил бувгьуну, вихьлиоьрчI ялугьлай ия: «Да на шива анаварну уккан увара», – тIий.
Гьанжилив ивну, призывникталгу тапшур бувну, шавай ачинна тIисса чIумал, ттуйн амру бувна щала Дагъусттанная команда дурцуну нанисса эшелондалул начальникну гьан Батайскалийн ияннин, округрал вакилнахьхьун тапшур бан циняв призывниктал.
Батайскалий, хъунмасса призывной пунктрай 700 инсангу щаллуну тапшур увну, яла вихшаламур ттулламур команда тапшур дайни, ца хъусращириоьрчI акъа, гьарзадрал наша зия хьуну, актрай къулбас даннин, ссур хьуну Ростоврайн лавгун, чукIуй къалявкъуну, зана хьуну, Батайскалийн вокзаллайх увккукун: «Тти ттул иш укун багьунниххарч, Аьбдул», – увкуну, хьхьичI авцIуна акъахьума. Га Бесланнай ливккун, КIапкIайливсса уссурвал ккаккан лавгун ивкIун ия. Ци аьй дави, га ккаккаву махъра-махъсса хьуссар (цIа, фамилия хъама риртунни).
Га дия Финляндиянащалсса дяъви буллалисса чIун. Гай жагьилтурая личIи шайни, аьжаивсса ццах багьуна дакIнивун, нясив шайвав ттигу хьунабакьин гай оьрчIру тIий. Цума жагьилнал хъирив бакъахьунссия кьюлтIну макь экьирутIлатIисса душваврал яру, хъунивхьусса нитти-буттахъал, аьзизсса ссурваврал циксса «угьру» къакухьунссар, магъулух сил дакьинсса. Щинни вай хъамабитайсса. Гара 1940 шинал, июльданий, дуркIуна ялагу 100 инсаннансса наряд. Га чIумал мюршну ттарал дуккан багьуна райондалийх. Буцин багьуна учительтал, къуллугъчитал ва цаймигу пишакартал. Миннувух бивкIссар: ОНО-рал хъунама Къянчиев Ибрагьин, райком комсомолданул цалчинма секретарь Минкаилов Расул, Хъювхъиял ХIамзат, Вихьуллал М. Шигнаев, Къяннал Бакриев Сиражуттин, ЧIяйннал колхозрал председатель СултанахIмадов Султан-АхIмади ва мукунма цаймигу.
Ва тIайла буккайни, Серебряковлул ттухьхьун ца инсан ххишаласса уллуна, нажагь аьркин хьурчангу тIий. Щурагь хьхьичIун увксса капитаннал ттуяту кьамул увуна 100 инсан, ххишалами инава зана бити куну. СултанахIмади ия ттул щарнил ссурахъил арс, къатлуву зун шайсса цучIав акъа тIий, на га зана ивтссия, Гьанжилив къаувцуна.
Хъиривмур кьини Гьанжилив шагьрулул багъраву цIуницIа комиссия бувну, ца призывникнал ччаннай цанна кIулсса уртту дирхьуну, ччан бурувххуну, щавари хьуну, комиссиялул га судрахьхьун улун хIукму бувну, сияхIрая лиххан увна. Къянчиев ва Минкаиловгу обкомрал секретарь ЛинкуннучIан лавгун, ганахь личIан бувну, ттул нарядраяту 3 инсан чан хьуна. Му иш сававну ца 4-5 зурувату нагу, военкомат кьабивтун, милицанал ва НКВД-лул зузала хьуссара. Вара 1940 шинал чара бакъа дяъвилул къуллугърай дан аьркинсса чIунгу лахъи дурссар, 2 шинаяту 3 шин дурну. Агарда 1935 шиннардийн бияннин лакраяту чансса буцлай бивкIун бухьурчан, вай 1939-1940 шиннардий тIурча, бувцуссар 1915 шинаяту 1920 шинайн бияннин 5 шинал мутталий бувсса циняв оьрчIру, гьангу бувссар, кIама бивщуну, щала СССР-данул дазуйх, ЛухIи хьхьирил зумардаяту Ухссавнил микIирал бавкьу хьхьирийн бияннин, гьарца журалул аьралуннавух.
БакI цIий, кIараллий дишин чара бакъасса, алмасрал касакру кунмасса, къатлул магъив кунмасса, нитти-буттангу, кулпатирттангу, оьрчIангу, щар шай душваврангу аьркинсса яла язи-язими, хьхьичIун ливчуми лакрал вирттавран багьссар кьамул дан цайнна хьхьичIра-хьхьичIсса душманнал танкардал, самолетирттал, ттупал дирхьусса цIу, нажагьсса бакъа сагънугу къаливчIссар. 1938 шиная шихунмай бувцумигу, дяъви байбишиннин шаппай кIура къабавну, га цIарахьхьун биривссар. Ва хьуссар цалчинмур лакрал вирттаврал талихI бакъашиву. Дяъви байбивхьуну махъ аьрайн бувцуссар оьрмулул бугьарамигу, ци-бунугу багьана хьхьичIун багьну ливчIсса жагьилмигу, вайннавух лавгссар на зана ивтсса Султан-АхIмадигу, занагу къавхьуссар. Вай бивкIссар ярагъ цирив къакIулсса колхозниктал, ягу къуллугъчитал. Вайннавух ивкIсса ЧIятусса Бугъраев МахIмуди, щаву дирну увкIукун, буслай ия: «Жу най буна гьан бувнав Къиримнавун. Ттупангру цинявннан биялсса бакъа, ярглий бацIан байвав, хьхьичIминнаяту кьатI хьувкун, гайннал ярагъ лавсун бачин. ЧIявуминнан Ираннал лахъи ттупангру ишла бан къакIула», – тIий ия МахIмуди. Га кьассаврайгу кьатI хьуссар чIявусса лак. Ва хьуссар кIилчинмур талихI бакъашиву лакрал вирттаврал.
Циксса ливчIхьунссия вайннал хъирив аьтIисса.
1942 шинал щалла хIукуматрал ихтиярду цилла кIунттихьхьун ларсъсса ПаччахIлугърал обороналул комитетрал амру бувкIссар Дагъусттаннал миллатирттаяту арамтал аьрайн къабуцлан. Мунил куртIсса мяъна къадурчIуми ххари хьуна, Сталиннул буттал куннасса аякьа дуллай ур тIий жула халкьуннаха. Аьрайн къабуцлацаврил мяъна дурчIусса обкомрал секретарь Аьлиевлулгу, совнаркомрал председатель Данияловлулгу сакин дурссар цала хушрай аьрзарду булаврил даву. Лавгссар хушрай гьан къабагьайсса яхIлувталгу. Цалчинмур ЦIувкIратусса Исрапилов Кьурван, ххювагу мюрщисса оьрчIал бутта, лавгссар буттал кIантту буруччин. Кьурван лавгун цаппара зурдардива, нину диркIуну, 5 мюрщисса оьрчIал нинуну хьуссар ЧIяйннал детдомрал директор Кьурбанова Аьйшат.
Ухссавнил Къапкъаз душманная буручлай, Исрапилов Кьурваннулгу виричушиврий жан дуллукун, циксса захIматсса кьинирду къархьухьунссар цайва цивппа ччаннай бацIаннин ми ятинсса оьрчIан! Ттула пикри на вищал бачIиннача, Аьйшай: циксса макь къадуртIухьунссар вайннал виргъандалул лув, нину-ппу дакIнийн бутлай, цимил цаннахь цаннал къакухьунссар: «Уссай, на ккашилну ура», – куну.
КуртIсса асар хьунну вай гьарзат чичин ттул гьунаргу, махъругу биял хъанай бакъар, къаукканххурав тIий ура вай чичинсса цама.
Ххюва оьрчIал ппу, ЧIятусса АхIмадов Исмяиллул Ваччав тIайла дуккайсса митинграй увкуна: «Нагу, ттул гьалмахталгу жанну ядан най бакъару, аьркин хьуни, гай харж данну нанисса», – куну. Исмяилгу зана къавхьуссар.
Цала хушрай, лакъавгун къаацIанна тIий, лавгуна 3 мюрщисса оьрчIал ялату Ккуциятусса Сулайманов СалахIуттин. Карел-финнал фронтрай талай унува, чIарав пIякь увкусса ттуплил контузия хьуну, бакIрал къагъну 8 барз Москавлив азарханалий бувну махъ, ттун, лавгун, увцуну учIан багьуна инвалидну.
Вай анжагъ ттун кIулми. Циксса бухьунссар къакIулсса, чичинма акъасса. Цала хушрай лавгминнал аьдад цимигу ттуршра хьунтIиссар фронтраяту зана къавхьуминнал. Аьдад гайннайну къуртал къахъанахъиссар, хIисав дан аьркинссар циксса хъирив бизулт бикIантIий бивкIун бурив гай жагьилтурал.
Аьпа баннав тIий ура цинявнналагу, личIаннав цал цIарду абадлий агьалинал дакIурдиву.