ДакIний ливчIмуния

Канийн ккулла щусса чIумалсса ттул цалчинсса пикрину бия: «Тти нава цукунни мандолина бищун?» – тIисса.

Абачара ХIусайнаев

Аьрая сагъну бувкIми радиолувух, телевизорданувух гъалгъа тIутIийни, на ххуйну вичIи дишара, минная журналлай, кказитирттай чичлачимур буккара. Ми циняв, дяъви байбивхьукун, цивппа рязину аьрайн лавгун бивкIун бур. Ла­къавгун къабикIан кувннал дукъарсса хIилла дакъар. Ттуннив дяъви хьуннинма, аьралуннаву къуллугъ булланнияр, институтравун уххан ччай бия.
На ацIийлчинмур классравун ияйхту, паччахIлугърал закон дурккуна: ацIва класс къуртал бувми я шанна шинай армиялий красноармеецталну къуллугъ буллантIиссару, ягу, кIира шинай дяъвилул школарттугу къуртал бувну, хIаписартал хьун аьркинссар тIисса.

[dropcap]Ц[/dropcap]умур хъинавав тIий, пикрирдавун агьра. Шанна шинай красноармеецталну лавгми ххюра шин хьувкунгу зана хъанай бакъая. КIира шинава хIаписар шавугу ххуй бизлай бия. Гъирамур литература кIулчу хьун, пасихIшиврул элму дуккин, ххуйсса шаэр хьунсса бия. Мунищала на ттувува нава вин ччиний Буттал кIанттухлу жан дулун хIадурсса Советирттал хъун гражданин, патриот ивкIра. Ччимунил ссурссулий ччан бивзун, закондалий багьаймур бан хIадурну уссияв.
– Совет Союзрай яла ххуймур военный училищар Цалчинмур Орджоникидзевское Краснознаменное пехотное училище. Гьаннав? –цIувххуна, ацIва классгу къуртал бувну, армиялийн гьан аннин ялугьлагьисса ттухь Ккуллал райондалул военком Орловлул.

ДукIува, 1939-ку шинал, ттуяр шинал хьхьичI армиялийн нанийни, ххуллухъиндалучIасса гъалгъалуву виричусса учитель, Гъумучатусса Аьлиша Амирхановлул увкуна: «Най иявхьур аьралуннавун къуллугъ бан, генерал хьунцIакул дукланна, къуллугъ булланна». Ми ххуй бивзсса махъругу цIакьлин бувгьуну, гьанна учав.

Ттул ниттил «аьрайн» нанисса арснахьхьун канай шинай бухкъалагансса аьрайн-гьавккури, шанмаяв, мукьваяв кIичIу бакъухърал бувна. Дия гъилисса, дарусса сентябрь зурул ахир. Гъумукун на ттула ссу бувцусса куявнал, Аминов Мяммал, иян увра. Гъумуча Буйнакскалийн ияннин ДучIиннал Аминнул пургъундалий лавгра. БакIлавай, бакIъялавай нанийни, даклай, хъунмур ххуллийх ахьтта ттап бишин багьуна.
МахIачкъалаллал вокзалданий поездирттайн билетру бирияйсса тагьар дакъая, ялугьлай гьантри хьусса бия. Амма, кассалучIан ивну, военкомнал дуллусса литер ккаккан дайхту, билетрал щаллу увра.

Та чIумалсса Орджоникидзелийсса (цIанасса Владиккавкказрайсса-КIапI­кIай­лив­сса) пехотный училище паччахIнал заманнайгу, Сове­тирттал паччахIлугърайгу яла гужмур, гьар чулуха ххуймур училище бивкIссар. Мунийн бувну гивун буххан аьрзардугу чIявуссаннал буллуну бия. Училищалул хъуннасса хIаятраву жагьилтураха уххан-уккансса кIану бакъа, дургьуну ка нава экьиличинсса цавай бювхъу вирттал бия. Вайннавух нава, гьич, къагьанссара тIий уссияв.

Цалчинсса экзамен дия цIуллу-сагъшивриясса. Лахьхьу-цархьхьу бувкIсса бювхъуминнаясса чIявуми гьунттий-сара шаппай лагайва: кьамул байсса бивкIун бия «моторду» цIакьми, гьутрурду ххуйну зузими, бишив кьянкьами. Бавал навагу мукунминнавухсса увну ияв. Я Аллагь, цин алжан булуннав!
КIилчинсса ххал бигьаву математикалиясса хьуна. Цалчинсса бурж бия Рыбкиннул тригонометриялиясса цалчинмур формула ттирирххюну дурчIин даву. Та луттирая ттун ххуйну кIулсса зат му ца бия. Мунищал лаян ттуща бювхъуна. Яла-яла ци задачартту бивкIссарив, нава тай цукун бувссарив дакIний бакъар.

[dropcap]О[/dropcap]ьрус мазрал диктант чичлачийни, ца-кIива мукъуву аьйкьунувагу акъарив ккаккан, чIаравсса оьрус оьрчIал хатIлих ябитав, таниву кьунклул ппухълуксса гъалатIру бия.
Кьамул увну ттула взводравун лавгукун (му дия 1940-ку шиналсса октябрь зурул 3-ку кьини), ттун ттула мукьцIалагу гьалмахчу (миннавухва цIанакулгу сагъсса Бущихъасса Гъази Оьмаровгу), нава кунмасса кутIа арамтал лявкъуна. Жуйн командиртал «ккарандаширттал взвод» тIун бикIайва.

ЦIуну бувцусса жалин-душ Шамайщал. 1945 ш.

Училищалуву низам цIакьсса дия. Хьхьувай ссят ацIунний уттубишаварду, кIюрххил ссят ряхунний бизаварду. Лажин-кагу шюршуну, зарядкагу дурну, арулунний кIюрххилссагу дуркуну, ацIния кIира хьуннин, гьарца дяъвилий шайсса ишру лахьлай бикIайссияв: ххярк тIун, битлан, ярагъ бакъанма ярагъуннищалсса душманнащал биян, дирхьусса ккуллардал, ттупал цIаравух душманнал ялун бигьин, ччаллащал хIала буххан, душман ялун ачиннин аьрщаравун уххан, разведкалий гьан, «маз» бувцуну учIан. КIапIкIайллал лагма-ялтту бакъассар «душманная» уруччин аьрщараву кIучI хьунсса окоп, траншея къадурксса кIану. Лахьхьин байва отделениялул, взводрал, роталул, батальондалул, полкирал, дивизиялул каялувшиву дангу. Заназин дангу, лечлай бакъа, къабитайва. Гуж багьлагьаврил гьу­хъащал жуватува бувксса цIил жул гьухърай аьжаивсса мурхьирдал суратру, накьичру дикIайва.

[dropcap]М[/dropcap]у къия жуй душиву кIулну, дукиялулгурив багьайкун щаллу бувайва: кIюрххил мудан кьура грамм лагаврил дулайва, гъилисса дикIул дукра дикIайва. ЧчатIул норма чувнан арулттуршра грамм дия. Амма ччиссаксса букан столлай бивхьуну бикIайва. Уччиннинсса ахттайнссаннул ялун гьарца кьини хъинсса кишмитIутIул компотрал истикангу булайва. Дукралия бизар къахьун дахха-дахханасса дайва.
Нюжмардий цал хIаммам­равун буцаварду, духтуртал, жул цIуллу-сагъшиврулсса буллай, ялув бавцIунма бикIайва.

1941-ку шинал, гъидайдихьулул гьантрай, жу Даръяллал даралуву Арамхи тIисса курортрал тия чулий (га курорт гара цIанищал ттигу гиккува бур), зунттаву дяъви байсса куц лахьлай, лагерьдай буссияв. Зунттаву хъуна хьусса на щюлли урттуву, сумуллаву зийгу, занайгу игьалавгун ивкIра. Яла-яла, нахIусса шану бияйва хьхьувай чятирдануву. Ца кьини жу буссияв кIий зунттул бакIраву цIакь хьусса «душманнайн» шила, зунттул ухнила, яшавчуну гьужум бувну най.

– Ая-я! Мукун хьурча, душманнал зу бичинтIиссару, – тIисса чIу хьуна махъа. Ццах куну махъунмай бикIаннинма жун бувчIуна жула училищалул начальник полковник Лаврентьевлул чIу.
Гъинттул 1942 шинал, немец СталинградуллачIан биллалисса чIумал, га буруччин полковник Лаврентьев цала училищалущал гиккун гьан увну ивкIссар. ЦацIунма фашистурайн талантIисса Ссибирнавасса дивизиялул командирначIан машиналий най ивкIссар, немецнал хьхьичIава хъанахъимур баян буллан гьарца квадратрайн ца-ца автоматчик увтун ивкIссар. Тайннаясса цаннал ялун хаварсиз ивсса Лаврентьев ккуллардал ккутIа-вярчIари увссар.

Командирнал байсса ала-ссаламгу бан къаивтун, жухьгу бурув-бакъарув куну, полковникнал увкуна:
– Жунма хIакьину-гьунттий Карпатуллал зунттаву душманнащал хьунабакьин багьантIиссархха. Цанни жунма зунттаву танаяр ххуйну къуццу буллан къалахьхьин! Зун тIайлабацIу хьуннав!
Лаврентьев цамур взвод­рачIан лавгуна.

«Ва ци тIиссаякьай, да? – тIий, полковникнал мукъурттил мяънарду дуллан бивкIру жу. Микку дакIнийн багьуна дукIу, 1940 шинал октябрь зуруй, КIапIкIайллал гарнизондалул хIаписартал бавтIсса кIанттай, Северо-Ккавкказский военный округрал командующий генерал-лейтенант Коневлул кусса махъру (му жухь бувсуна гикку ивкIсса жул взводрал командир-лейтенант Семенихиннул): «ЦIана жула яла цалчинма душман фашист Германияр».

Орджоникидзе.
Бахьттагьалтрал аьраяллил училищалувусса чIун.
1940 ш.

– ХIакьину-гьунттий жувагу, тайгу щукъавщуну гьич къабикIанссару, –куна курсант Гориннул. Жунгу цинявннан му дард дагьуна.
Мяйжаннугу, нюжмар хьуну-къархьуну, фронтрай аьркин багьантIисса чIва (блиндаж) бан лахьлай зий буссияв. Кьини дарусса дия. КIюрххилва баргъ бувккун цаппара хIал шайхту, Казбек-зунттул бакIрачIах, ххяххабургъил тIинттаву кIяла арцул пIяй-пIяйгу тIий, лерххун дарчуна Гуржиял чулуха КIапIкIайллал чулийннай хъуннасса самолет. Лахъи къаларгун, Къабардиннал чулухуннай диркIун, дакъа-къатIа хьуна. Мунихгу жу личIину къулагъас къадарду. Зун бикIавай, бигьа лагавай бивкIру. Зунтту щалва кьюнукьул оьрчIи бувну бия. ЧIатулттух башин хьунссия. БакъацIавай канай, хIаз ласлай бивкIру.

Духьунссия ссят урчIра хьуну, ацIуннийх зузисса хъун кIюрххилссаннул чIун. Жу буссияв щаллусса батальон – 700-800 инсан гилу ратIувсса кьанивсса кухнилува мюрш кIункIурдавун, гьанаврутурттавун (флягарттавун) жунна-жуннасса дукра ласлай, чяй рутIлай. КIункIурдал, къусрал къярз, аьлагъужа чансса бакъая. Му чIумал кIия, лахъния, цаннал гужсса чIуний оьвкуна:
– ВичIи дишара, вичIи дишара!
Циняв цакуну кьабагьуна. ОьвтIутIинал чIарав авцIусса старший лейтенантнал куна:
– На хIакьину радиоприемникрах вичIи дирхьуссия.Тихаллил баян бувунни хIакьину ссят мукьунний Гитлердул аьраллу Совет Союзрайн ххявхшиву, гужсса дяъви най бушиву. Черчиллулгу лавмартсса Гитлер оьккиккал увну, Англия жуцIунма хьунтIишиву баян бувунни. ЛичIлулну бикIияра.

Ца шанма-мукьва гьантлува, хьхьувай шания бизан бувну, жу жула казармарттавун КIапIкIайлийнмайва бувцуру. КIира шинай лахьхьин аьркинну бивкIмур зурдардий лахьхьин буллан бивкIуна.
Училище къуртал бувнан дулайсса цIусса ппалул ва паммалул хIаписар янна, цIусса хурумрал чакмарду, цIусса ляхсиламанттащалсса (портупеялущалсса) хIаписарнал утта мухIлу жун къадуллуна. Жун дагьаймунива так ца-ца авурсса плащ цукуннугу кьисмат хьуна. Мугу, ттун дуллумур, Раччалнануксса дия. ДучIи лякъинхьуви куну, ларсъссия. Дуллуна дагьайсса арцу канихьхьун, дирхьуна поездрайнсса литер хъатлий. Сентябрь зурул дязаннаву гьан увра Дондалийсса, Ростоврая арх бакъасса Каменск тIисса шагьрулийн 1141-чинсса бахьттагьалтрал полкиравун, мукьцIалуннал командирну.

[dropcap]Р[/dropcap]остоврая Каменскалийн най унува, поездрай ца оьрмулухун хъама къабитансса зат хьуна. Ттул бия, хIаписар уну тIий, лувсса кIану – яламиннан, щябикIансса бакъа, кIантту бакъая. ХъатIаха ссят ацIра хьувкун, ца лахъи-хъала щарсса, хIимпIру дуллайгу диркIун, аьтIий дулуркьуна. Вин цивхьур тIий, циняв танихунмай бивкIру. БацIан къахъанай цIий бура куна мукьавухва ганил. Шайссияв ттуща, Совет аьралуннал хIаписарнаща, цIуцIинал щавуй ка къадишин!
– Вагь, вана шикку ттул кIану, уттубихьу, – куну, на циняв ххари бав, навагу чIарав щяивкIра.
Гьунттий ссят арулла хьуннин шанан мажал биривсса щарссанил «цIуцIи шаний» я къатIивтIуна, угь къаувкуна, чулия чул къабувна, ина цукунсса къашайшалара учин дакIнийнгу къабагьуна. ИвкIсса нава хъяврин ан бигьасса тIий, ттуйва нава хъяйна икIара…

Абачарал нину Мариян, ппу ХIусайна. 1956 ш.

Ттунма кIулмур саллатIнан лахьхьин буллай, барз хьуну-къавхьуну, бачин бувру Сталинградрайн, тикку янна-ярагъуннил, сурсатрал щаллу хьун.
Ноябрьданул арулунний, жу ххуллийва ливккун буна, цал гъарал лачIлан диркIуна, яла марххала буллай булувкьуна. Хьуна 35 градус дякъил. Дакъая, ца ттуйсса плащ личIаннин, царай ялтту янна дакъа, жул батальондалуву щийчIав цукунчIавсса цамур лаххия. Ххуллуя арх бакъа бия кIиттуршра метралул лахъисса, лахъсса цIайннарал ххалабакIу. Тивун бавтIун бия, бартукьравун кIачринияр, чIявусса инсантал. Бявкъусса марчмур цIайннарал байгьлайвагу бакъая. КIучI хьуминнангу цичIав гъилишиву, цу­кун­чIавсса чаран къавхьуна. Плащравусса нагу личIину неъматрай къаивкIра.

[dropcap]М[/dropcap]ува куццуй хьхьу-кьини най, Каменскалия Сталинградрайнсса шанттуршлий ххюцIаллагу километр жу ритарду ца нюжмардий. ТачIав хъама къаританссар махъра-махъ жура риртсса Свеловалия Сталинградрайнсса арулцIалла километра. Цаппараннахун кунма, хьхьувай ттухунгу шану бахчуну бия. Гьич вих къашайссияв ххуллийх най унува шану лахъайссар тIутIинайн. ЧIумуя-чIумуйн нанисса взводравусса красноармеецнал:
– Гьалмахчу лейтенант, мабизларда ттул ччаннай ччан, – тIий, на цимилагу чантI учин увра.
Занай унува шанансса къабукканнав – пиша бигьасса ба­къая. Аьжаивсса иш: таксса аьнтсса дякъил, ххуллий багь­сса гужирал цучIав къашай къаувна! Гьай-жан, жагьилшивуй!
Октябрь барз гьаннин ттун ссавний жулла самолет ххал къашайва. Къащи хъанан дикIайва: жува дяхтта ттупру битлай-къабитлай, дуллалисса наступлениялухун дахчилачисса немецнал самолетирттайн сситтул пIякь чавай бикIайссияв. Октябрьдания тихунмай жул ялтту душманнал чулийннай лехлан диркIуна немецналссаннуяр чан дакъасса, тайнналссаннуяр бюхъулул лув дакъасса жуллами самолетругу. Цирдагу ацIния кIи-кIирану – эскадрильярттуну дакъа къадачайва. Микку жунгу пахрурду багьлан бивкIуна, дакI дацIлан диркIуна.

Цал, ахттакьун чIумал, хьхьичIунмай най бунува, хъун дакъасса неххайх бивхьусса ламу левкьун лавгунни, нагу хъазамравун ияннин микIирал щинавун оьвкьунна.
– Ци бави? – цIуххав политрукнахь. Роталул командирнан кIанай нава уссияв.
– Ци банна? Чув кьакьан гьанна? – кунни.

ТIайлая, усса куццуй: янналувува кьакьлай ура. Аьжаивсса иш: диялсса дяркъу дуна, янна ттуй микI къаларчIуна, къашайгу къавхьура!
Ца хъачIрал тийх немец бур, шийх жул полк бур. ХъачIрайн лавхъун жул батальон дусса кIулну, му бухIан къахъанай, немецнал хIаписартурал румыннал саллатIгу хьхьичI бавкьуну, ряххилва гьужумгу бувунни – ряххилвагу жул пулеметирттал тай ххуку бувунни. Утти жухьгу цинявннахь автоматру бур. Тана та кьини, цIаннал ябахIлахIисса чIумал, жу бусса кIанай щях ттурлу дагьлан диркIунни. Му чIумал, ххюцIалла метралуллагу лахъну дакъа, ттуруллавух жул ялтту истребитель дарчунни.

Пулеметрава ттуйн ккуллардал цIу дирхьунни. Ттигу хIучI учара, та пулеметрал вярттува личлачисса цIурду дакIнийн дагьувкун. Хъаттиралу ятIулсса ххюцIуртти пар куна. Тти балаллува увккуннахха тIий, ххари хьуннин, ш-ш-ш тIисса чIу бур. Урувгунна – ттула бакIрах, марххалттаниву пуркIу тIий, ххюцIалла кило дусса авиабомба. Нигьа увсун, ласу бухIаврил, лихъан сукку хьун къабювхъунни. Ттул бахттигу рикIирах кьукьин къабюхъайсса бухьуви: я ккулла къавщуна, я чулий багьсса бомба пIякь къаувкуна. Жула самолетрайманан жу немец ххай ухьунссия.
ХIалли-хIаллих най, бивру бакIссавнил чулийнмай, гъан хъанай буру РостоврачIан.

Духьунссия тара 1942 шинал декабрьданул 21-22-ку кьини. Кьуннува буллай байбивхьусса марххала никирттайх бихьлай бур.
Щалла дунияллийх даркьу­сса щях ттуруллавухва марххалагу буллайнма бур. Жу шилу, кьасса майданнив аьрщаравун бувххун, цIакь хьуну буру. РатIнил тия чулий, жуяр лахъсса хъачIрай хъуннасса шяравалу дур. Танийн Чернышевская учайсса бивкIххай ура.
Ва кIанай жул чIявусса гьантри хьунни. Та дарщу кьини ахттайнай ттула чIаттираву чул бувну ура. Цакуну лухччи гьургу хьунни, магъула аьрщи зирзунни. Самолет ялтту лерххун ларгсса чIугу хьунни.

[dropcap]Ц[/dropcap]ивхьуну бурив ккаккан кьатIув увкра: ттула чIаттирая мукьра-ххюра метралул тийнмай дачIи тонна дусса немецнал бомба пIякь куну, ттул чIа вив гьанссаксса кюнтIа багьну бия.
КьатIув чIаттирал ялув тиху-шихунай занай ура. Ттиччалу хъинну дюрхъуну хьусса, лахъсса викъул кьяртал вацIа хьуну бия. Хьхьувайгу, дяхтта ттуруллавухгу тукунсса кIанттурдайн немец битлай бикIайва, бакI ттаралданух кунма, цала хьхьичIалу зехлай. Жул ялттугу бяйкьусса ккулларду лехлайсса лехлайнма бур.
– Гьалмахчу старший лейтенант, – увкунни ттухь ца ттула боецнал, –ина ци зий урар? Ина ккуллардая кIучI циван къахъанахъиссара? Цувама, окопрал ккурккай качар-песок бусса кисагу бивхьуну, гивун ччатIгу щилай канай, окоправува ур.

ТIайламур бусан, ивчIарча, ивкIувча, щаву диярча, хъин хьуннин дяъвилия игьалаганссара, тIий уссияв.
Ххюра минутIрагу къархьуну цIунцIу тIисса чIу хьунни. КьюкIлийн ккулла щуну, ттул боец акъассар. Гьарца чIирала, чIираккутIату автоматру, пулеметру жуйн чIу­тIул чIайтIий бур. Таман­сса жул саллатI, кьатI хьуну, кIичIирттавува бур. ЦIуну ивтсса жул ротIалул командиргу, нагу бавцIунма ца къатлул мурцIницIун лявкIуну буру. КIия, кIичIираваллил бакIравагу, тиха, хьхьичI чулухмур кучалуватугу жуйн, пулеметирттаватурив, автоматирттаватурив, цIу дирхьусса дирхьунна дур. Сантиметралул гинмай, шинмай хьурча, тихагу, кIиягу мяйжаннугу ккуллардал гъарал лачIай, базу сукку бан битлай бакъару.

[dropcap]Р[/dropcap]оталул командир (цIа-бакI хъама риртунни) виричувсса сибиряк ия. Фронтрай ттучIа гьарца ккулла щунал цIуншаврил цайва бияла бакъа
«Аь»! учайва. Танал ттухь паракьатну цайнма ва ца гъилисса кIунтI багьни кунма:
«Ттул куямур ччаннайн ккулла щунни. КIиахIин хъанай акъарачакьай, га бахIи», – увкунни. «ЧIалай бурив вай ккулларду жула янналийн
щилай-къащилай най. Му дахIларча, жува бакъассару!» – учав. Нава ялагу ци бан хъиннивав, тIий ура.

Му ппурттуву ттул куямур хъарацIка гъюжу дур­ккун гъагъари хьуну, цIун хьунни. «Тти мандолина ссахривав бишлантIисса!» – хажалат дагьунни ттун. На цинявннан дакI дакьинну му инструмент бищайссия. Хьхьу-чани хьуннин кьинибархан руцлангу икIайссияв. Му ттул ниттил пагьмулиясса къяртта духьунссия. Аьпа бивул, хъинну балай учайва тIар. Утти, хъунав хьуну махъ, бувчIунни нава музыкалухун агьан аьркинну бивкIшивугу.
Мукун бунугу махIатталну ура ттуйва нава: хъиривми ккуллардал ххассал итававав, къаитавав къакIулну буна, дяъви къуртал хьуннин сагъну ливчIманал кунмасса махъ ттуватува ливчуну бивкIун бур.

Ттул урчIаканиймур хъук оьттул дурцIунни…Куямур ччанначIа щяв марххалттаний оьттул бяр бавцIунни, пуркIутIий татлай бур. Ца-кIира секундрава хIал лавсун, кIулшилуцIа хьуну, агьан най ура. Ци хьунгу, гилунай, валттулун, ххяххан кьаст хьунни. Гьалмахчунал ччан шинельданул ссимиялттуй бивзун буххай ура. «Ита акьи», – учав танахь, махъунайгу къаурувгун. Сукку къашай. Бусса зувирах хъитгу куну, дахьа махъунайгу урувгун, гилунай валттулун ххявхра. Янин дакIний ливчIунни, вялч куну шинельдания щяв агьсса ттула сибиряк – душманнал ккулла танал къюкIливухгу ливчуну, бала бан, ттуйнгу щуну бивкIун бия, дакIнийри, дахьва нава валттулун ахьлагайхту, ттула ялтту щев-щев тIий лерххун нанисса ттуршрахъул ккуллардал макьан. Гилу на кIулшилия лавгун ивкIун ия.

[dropcap]Ч[/dropcap]антI кура. Санитарнал ттул щавугу дархIуну дия, навагу мяйжаннугу щинай дачай лодкалуву ивхьуну, ряхваяв, мяйваяв ккаччил марххалттанивух ххюрхху увну най ура.
Майдан кьасса бунува, марххала никирттайх бихьлай бунува, лодка, аьрава чарттайх оьнтIуллавух кунна, най дур, цIун хъанай бур. Ка, ца ккункку хьуну, дурурххунни. Му дурухру, Магнитогорскалий цIа дурксса хирург Кротовенкол операция бувну махъгу, щаллусса шинай лагь къархьуна. Лагь къархьуна къювугу. ЦIияллил ягу ххяллул зуманив инсан ккаккарча, та агьну гьансса ххай, ттул щавул оьккисса ццихь учайва. ЦIубутIуй занан хъанайвагу бакъая, яла гьарца затрайн ссибизлази хьунав. Цукссава хьхьарасса адамина ивкIссара нава тIий, ттуява нава рязи акъа уссияв, хъарацI ка гъюжу ча дуккави, ттурчIайн щунувагу бакъая. Яла госпитальданий кIул хьуна ккулла яла цIун бикIаймур «серединный нерврайн» щуну бивкIшиву, нервардал, туннурдал ччанакрулувух (нервно-сосудистый пучокравух) ливчушиву, му кIусса щавушиву.

Цалсса ряхва зуруй шавай ита акьлакьийни ттухьхьун фронтрай кIусса щаву дирну диркIссар тIисса справкагу дуллуна.
28-мур апрельданий кьунниялай Магнитогорскалий на поездрайн лавхъра. Вещмешокраву, иш багьарчагу, ацIва гьантлий канансса дукрагу (ччатI, сухари, качар, гречкалул, хъахъулул брикетру), пIапIрусругу дирхьуну дур. Гьарца поезд бавцIусса станциялий гьантлун цал гъилисса дукра дукан ихтияр дуллусса, гьантлун цал багьайсса ччатI ласлансса продовольственный книжкагу канихьхьун буллуна…

[dropcap]У[/dropcap]рал неххал тия чулий Чкаловгу кьабивтун (мукун учайссия та чIумал Оренбурграйн), хьхьунил ссят ацIра-ацIния цара хьусса чIумал жул поезд бавцIунни шия чулий «Илицкая защита» тIисса станциялий. Станциялул къатта лап чIивисса бия. Жул поезд шиккун бакъа къабучIайсса бивкIун бия. Гьунттий ссят ацIра хьуннин ялугьлан багьлай бия Омскалия Энгельсрайн нани­сса поездрах.
Гьантта икIансса кIанттух луглай тамансса къатравун ивра. Итан цучIав рязи къавхьуна. Ахиргу лякъав Советрал председательнал къатта,
«Гостиница бакъассар, айлий жу къаулайссар», – кунни кутIану, бувчIинну. Чара ция, зана хьура вокзалданийн.

АцIан-икIан къахъанай, гьан дав хьхьу цукун-дунугу. Бахтиндаран, чIунгу хьхьу диялну кутIа хьусса дия. КIюрххил перрондалийсса вагон-ресторан тIитIиннин тиху-шихунай занай ура. Цакуну, ттула хъири-хъирив занай, кIия тIартIсса янналувусса адамина хIисав хьунни. Кани-кIунттихь ттул цичIар дакъар, жипливу ххишаласса шагьи ча бикIави, рюкзакраву дукансса хъис-кьитI дакъа-дакъар. ХIаписар унува, яннарагу командирналми ттуй дакъар. Мяйжанссар, янна, куртка цIусса дур. Мигу вайннал ттуя дя-дяхтта, жяматрал хьхьичI къаликканссар. Циванни вай ттул хъирив багьсса?– тIий ура ттухьва нава.

[dropcap]А[/dropcap]хиргу занаикIулий та цаннал ттухь цIувххунни:
– Картвели жар? (Гуржиричу урав? – гуржи мазрай)
– Акъара, — учав оьрус мазрай.
– Айес? ( Армани урав? – армани мазрай)
– Акъара.
– Иронда? ( ОсетIин урав? – осетIин мазрай).
– ОсетIингу акъара, – учав.
Ттунмагу ми мазурдия ми махъру бакъа къакIулссия, таналгу цайми махъру къацIувххуна.
– Туну ина цура?
– На жугьутIра, – чIявуну, ялун бурувгун на жугьутI ххай бикIайва.
– Акъара.
– Бачира, гъалгъа тIунну.
– Маз кIулну бикIайссар. Бусиярч, ина цумур миллатраясса?
Му суал буллуну махъ дахьва утти хIисав хьунни ттухьва гъалгъа тIиминнал симанну хъахъи -мачIа ларгун, къашавайсса, кIиннайрагу лархсса янна хиркьа хьусса душиву. БувчIунни нава буллалисса хъярч ца балаллувун багьсса инсантуращалсса бивкIшиву.
Нач хьунни.

– На лаккучувра, – учав.
– Му жун къакIуллихха, ци миллатри?
– Гъази-Гъумучи, Дагъусттаннайсса!
— Чансса пикригу буллай бивкIун: — Гьа! Гьа! Гьа! АлхIамдулиллагь, ккавккунни, ахиргу, хIакьсса бусурманчу! – ливчунни кIиннаватувагу архIалва. Чаквагу къабайсса комсомолецная хьусса хIакьсса бусурманчунай ттун хъяхъаву ларчIунни.
– Шикку жула лагма-ялттусса вай къазахъ, татаргу бусурманталлихха!
– Бакъар, хIакьсса бусурмантал Ккавкказнавур бусса, – куну, ттул махъ къабивтунни.
Бусав ттула цIа-бакI.

– Зу чун нанисса цару?
– На Базоркинолиясса ингушра. Ттуйн Муса учайссар. Колхозравун къабутан ттула оьл бивххунтIий, мяйра шин дуснакьрай дурну най ура. Ва чачанни. Ванан цIа Эльмурзари. КIапIкIайлив пивзаводрал директоръя. Растрата хьуну, ттуцIун ххюра шин дурну, шавай наниссар. (Эльмурза я-иттацIани лухIисса, симан лачIал-кьачIану авурсса, чурххал дянивсса, оьрмулул аргъиравусса адамина ия). Жухь я арцул кIапIикI дакъар, я кIуллул зумув дишинукссарагу за дакъар. Жухьрагу дусса зат – та кIанава арцу дуллуну, поездрайн билет ласунсса ихтияр дур,– куну дурчIин дурунни тагьар Мусал. Ххишалдаран, жувагу дизентериялул къашавай буру. Эльмурзалмур ттигу ссихI дуккан дурассар.
– Туну тти зу ци бан дакIний буру? – цIуххав.
– Ва Эльмурзал пальто даххарча, къакIулли.
– Дияйнин дирсса муних зун шагьи къабулайссар.
– Мугу кIулли.

[dropcap]Л[/dropcap]иккан бав вещмешок, булав ца буханка ччатIул, булав ца ччарччала ххуйра-ххуйсса Краковский колбасалул, кIива брикет хъахъулул.
Хъахъулул цанния кIиннан дукра шайссар, ххюра минутIрава хIадурссар. На кIюрххилсса дуркуну увкIукун, ялагу ци бан бурив ккакканну.
– Валлагь! Жухьхьун мяйжаннугу дикI дирирссарив, лажинни?–махIаттал хьунни Муса. Тийх, лагерьданий, Сибирнаву тайннан ччатIун кIанай 350 грамм къалмул дулайсса диркIун дия.
Зана хьура кIюрххилссаннуя. Ттул цIуну хьусса гьалмахтал гиккунма бувкIун бия.

– Ци барду? – цIуххав.
– Гьарза дукарду.
– Яр дизентериялул къашавайсса инсантал литIарухха.
– Утти литIурчагу биччи бакъар: буччиннин за дукарду. Ттухьра дусса ряхттуршрагу къуруш уссушиврий жуйхра шамуннайхрагу дачIав. Мусал ва Эльмурзал лавгун га цIана билетру лавсуна…
Укунсса хьуна ттул 1943 шиналсса цалчинмур майрал кьини.
Хъинну ххарину ивкIра ххуйсса даву ттущара хьуну, чIявусса балардаща нава танил ххассал увсса ххайгу икIара. Яла ххуллийхгу на ттула ххуллул гьалмахтуран ка кIи къадархIуну къаливчIхьунссия. Моздокрайн бияйхту, Мусавун ва Эльмурзавун аьжаивсса рухI дуркIун, анавархъинну ца къатлул чIирах лабивкIуна. КIулминнан ягу къаччинан ччикун цивппа кьювкьуну, кьаридну ккавккун ччай бакъахьунссия.

[dropcap]М[/dropcap]ахIачкъалалия Ххажалмащилийн хъус духхай машиналий кIану хьуна. Ххажалмащилия Гъумукун ахьтта гьан багьуна. Кьубиял ратI лахълахъийни Гьаруннул памятникрачIа (Лаккуйн увкIунтIиявав) якьама хьура, аьтIаву ларчIуна.
Гъумук фольклорист Халил Халиловлул ниттичIа гьантта ивкIра. КIа кьини кIайннаннийн дуркIуна Айгунхъал Шуаьнат тIисса къари.
– Ина аьрая аврав, бавал, увкIун хъинахха, часса ура? – увкуна.
– Хъунмасса барчаллагь, ттул нину, вил умагу цIуллу-сагъну зана хьуннав. На Хъусращатусса ура.
– Аррихха, бавал, мукун дурурххусса канищал кIихун цукун гьанна?
– ЯхI банна цукун-бунугу, хар-хавар бакъа ялун иян ччай бур.
– Ява-ява, му авлияшивур. Аьрая – та балаллува арс сагъну учIаву хъунмасса затри. Аврав чин инсантал бучIаннин, къатта-къуш лакьин бикIайссар, кIайннал хьхьичI бишин ччатI хIадур бан чIун аьркинссар. Дяъвилул чIумул дуну-дакъасса бикIайссар.
Вагь! ТIайлассарххакьай да!

– Барчаллагь, ттул нину, ина ххуйну бакIрай ацIан увунна. Лавгра почтрайн, оьвчав Хъусрахьхьун, баян бав Гъумукун увкIшиву, гьунттий чу гьан бара учав.
Гьунттий ссят 9-нний Щардал Къурнил зуманив ШавкIуллал ламуя кIийнмайну на уцин чащал най, ттул хьхьичIун увккуна кIия оьрчI, кIия ттул ссурахъу: буттауссил арс ХIусайнаев АбутIалибгу, ниттиуссил арс ХIурбаев МахIаммадгу.
Щалла щар ттухь аврав чин хьхьичIун дурксса хханссия.
Шяравун аьрая зана хьуми, ччанну-кару дакъа букIлай тIий хьувияв, ттул хъунмур ссу Иза, ччан бакъа увкIунагу акъарив ккаккан, чурххайх ках-шах тIий бия. Сагъну лявкъуну ххари хьуна.
Шуаьнатлул насихIатрал кьадру багьайкун шаппа Хъусрахь кIул хьуна. Хъусрахьхьун аьрая цалчинсса лухIи хавар бувкIун бия жуннийн, ттул хъунама уссу Саэдов Рамазан виричушиврий душманнал канища ивкIуссар тIий. Фронтрайсса ттулгу, ттул чIивима уссу Саэдлулгу балаллул хьхьичI садакьа бацIаншиврул, кIива оьл ца махIлалун ттизлан итабавкьуну бия ттул нитти-буттал, жуясса чагъар лавсун увкIтари почтальон Поповичлун дурцIу дикIул бадакугу, цIумугу, дуканмур дулайсса дия.
Нинугу, ппугу шярава арх дакъасса фермалий колхозрал ницачIа бивкIун бия.

1943 шинал, апрельданул кьуния мяйнний, ахттая махъ, чIаттирал хьхьичIсса ссакулувун ниттил кIива хьхьи бувкIуна тIар. Ци зун бикIайрив ккаккан, цивппа бивтун, ялугьлай дура тIар. Цаппара хIаллай лагмава буруглайгу бивкIун, чан-кьансса къузу-къукугу бувну, левххун лавгунни тIива, ца-цаннил ца-ца къувгу кьабивтунни тIива.
Цал, бакIрай, муних къулагъас къадав тIива, яла няраву щурун бивкIунни тIар: къатлувун кIива хьхьи архIал бувххунни, кIивагу архIал левххун лавгунни, ххи-чан бакъа кIива къув кьабивтунни. Ва цирив ца хIикматдур! Я рабби, ва ци аьламатривав? – тIий дура тIар.

Ттул ппугу му мяйжаннугу ца аьламат дур тIий ур тIар. Гьунттий кьини ттул чIивима уссу Саэд увкIунни тIар фронтрая урчIа канил кIисригу кьатI хьуну. Ца шанма гьантлува Гъумуча нагу оьвкуну бия сагъну шавай най ура тIий. Нинугу, хъинсса хаварданущал бувкIун бивкIун тIий, тай хьхьирунтран букъавсса хъинбала къабитавиявхха лякъин къахьунссар тIун дикIайва.