Дагъусттаннал ва лакрал арс

Генерал СалихI Халиловлуя къабавсса, къакIулсса нажагьсса бакъа бакъахьунссар.
Ванал дяъвилул ва захIматрал ххуллурдал хIисав-сан дуллан бивкIукун, кIива оьрму бувтсса хханссар. Мукссава авадансса бур ванал биография.

Увну ур ва 1919 шинал Ххут­рал шяраву. Гъан-маччаминнал бусласимунийн бувну, увсса кьини мяълумну щинчIав кIулну диркIун дакъар. Документирттай му ккаккан дан багьлан бивкIукун, СалихI Халиловлул цува увсса кьинину ккаккан дурну дур Сталиннул конституция кьамул бувну бивкIсса декабрь зурул 5-сса кьини, хIатта цува гъинттул чIумал увну ивкIнугу.
ЧIивиний СалихIгу, таний­сса чIявуми зунттал щархъал оьрчIру куна, аьраб маз ва Кьуран лахьлай ивкIун ур. Ванан ххуйну буккин-чичин кIулну бивкIун бур. Цалагу хъинну ххуйсса хатI бивкIун бур. Шяраваллил инсантал бучIайсса бивкIун бур СалихIлучIан арх­сса шагьрурдайн хIалтIилухун лавгсса цаламинначIан ча­гъар чича учин. АцIра шин хьуну махъ СалихI цувагу занай ивкIун ур къалайчишиву дуллалисса буттащал Краснодардал, Ставрополлал улчардайх. Ванал буттал Халиллул бивкIун бур къалай дуккайсса, абия дизайсса ва цаймигу кушурду буллалисса цала дуссукъатта.

Мукьра-ххюра шин хьуну дур СалихIлул буттащал хIал­тIилухун занай. Лавхьхьуну бур цинявппа дуссукъатлуву байсса кушурду бан. Амма, бутта ччяни ивкIуну, гьарзат кьаритан багьну бур. Нину Аминат ливчIун бур 7 оьрчIащал.
Бутта ивкIуну махъ СалихI шяраву зий ивкIун ур хъу-лух­ччинул давуртту дуллай. ЧIивину унува шагьрурдайх занай ивкIсса жагьилнан ххуйну кIулну бивкIун бур оьрус мазгу, чичругу гъалатI бакъа дай­сса диркIун дур. Мунияту шяраву ва 60-70 инсан усса комсомол организациялул секретарьну ивтун ур. 1936-ку шинал, СССР-нул Верховный Советравунсса цалчинсса бувчIавуртту хьусса чIумал, 17 шинавусса жагьил ивтун ур бувчIавурттал комиссиялул секретарьну.
ЧIунархIал оьрчIаву СалихI ца яла итххявхма, гьунар бума ивкIун ур. Школалий дуклаки­сса шиннардий ванал сурат мудан ХIурматрал улттуйн лархъун диркIун дур. Арулчинмур классраву дуклакисса чIумал ва архIала шяраваллил совет­рал секретарьшивугу дуллай ивкIун ур. Ванал сипталий шяраву спортрал бяст-ччаллу бай­сса бивкIун бур. СалихIлул каялувшиндарай Ххутрал ттуплий буккултрал командалул тай шиннардий цимилагу цалчин­сса кIанттурду бувгьуну бур райондалий. Укун бюхъу-хъит бу­сса жагьилну дакIний ливчIун ур ва таний шяраву ялапар хъанай бивкIсса инсантуран.

Ххутрал шяраву арулла шинайсса школагу ХIурматрал грамоталущал къуртал бувну, СалихI увххун ур Гъумучиял педучилищалийн. Инсан цукун­сса уссарив кувни чIалачIи бай ца тIулулгу. 1939 шинал шярава аьралуннаву къуллугъ бан нанисса цалчинминнавух СалихIгу авчуну ур. Жагьилтал тIайла буклай, кару дугьлай бивкIун бур гъан-маччами, шяраваллил жямат. Шяраву цинявннан ххирасса, бусравсса СалихIлул кIунттихьгу мадара чагъарду хьуну бур. СалихIлул ми цува тIайла уккан дурксса ниттил каруннивун ливкIуну бур. Ча дакIнийн багьанссия ванан таний цала аьзизсса нину махъра-махъ ккаклай душиву, къуллугъ бувну махъ тиччава дяъвилийн гьан багьаншиву. Аминат ахиратравун лавгун бур 1947-ку шинал. СалихIлулмур дяъви му чIумалгу къуртал хьуну бивкIун бакъар. Ккакъаккарчагу, цува сагъну ушиву ниттин кIулну бивкIшиврия ххарину ивкIун ур СалихI.
Та кьини райондалия 18 жагьил тIайла увккун ивкIун ур аьралуннаву къуллугъ буллан. СалихIгу, Ххутрал шяравасса 4-5 жагьил цаймигу тIайла був­ккун бур Ттуплисуллал шагьрулийсса Заккавкказуллал аьрали округрайн, миннавату кIия – Батумилийсса артиллериялул полкравун.
Къуллугъ буллалиминнаву аьрали училищардай дуклан­сса ххал буллалисса чIумал, ­оьрус мазгу ххуйну кIулсса, спортралгу итххявхсса СалихIгу язи увгьуну ур. Ва тIайла увккун ур дуклан Ттуплисуллал стрелково-пулеметный училищалувун. Дуккаву тIайла дарцIуну дур Совет Союзрал ва Финляндиянал дяъви нани­сса зах1матсса чIумуйн. Танийсса обороналул министр маршал Тимошенко аьра­луннаву цIакьсса низам дихьлай ивкIун ур, Финляндиянащалсса дяъвилуву ялун лирчусса жула аьралуннал диялдакъашивурттугу хIисавравун ларсун. КьурукIинттул курсантътурал 30-40 километра лыжардай ритайсса диркIун дур. Вай захIматсса шартIру духIлан багьну бур Халиловлунгу.
Училище ванал лавайсса даражалий къуртал бувну бур. Укунминнахь ихтияр диркIун дур цивппа къуллугъ буллансса кIанттурду язи бугьан. СалихIлулгу Харьковрал аьрали округ язи дургьуну дур.

Букъавсун къабучIир ванал ниттий дакI цIуцIаву исват буллалисса ца ттигу мисал. Училище ххуйсса кьиматир­ттай къуртал бувсса цала аттестат СалихIлул гьан бувну бур ниттичIан. Мунийн бувну ни­ттил ванал бачIи харж ласай­сса бивкIун бур. 1941 шинал июнь зурул 20-нний училищалул 50 выпускник тIайла увккун ур Феодосиянавун. Шикку ччя­сса кIюрххил чIумал бавну бур СалихIлун дяъви байбивхьу­сса хавар. Ссят мукьра хьусса чIумал машинарттай бивну бур Харьковрайн. Ца-кIива гьантлува СалихI гьуртту хьуну ур цалчинсса талатавурттаву, 32 инсанная сакин хьусса СалихIлул взводраву кIилчинмур кьинилул ахирданийнин бачIи къаливчIун бур. Тай талатавурттаву дирну дур ванайн цалчинсса щавугу. Щавугу дархIуну, взводрай каялувшиву дуллай авцIуну ур. Амма цаппара гьантрава, Гомель шагьрулул чIарав хъиннура захIматсса щаву дирну, госпитальданийн тIайла увккун ур. Хъин хьуну махъ гьан увну ур къуллугъ бан Ростоврайн. Ши­кку СалихI каялувшиву дуллай ивкIун ур зенитно-пулеметный взводрай, миччагу тIайла ув­ккун ур Сталинград шагьрулучIа сакин буллалисса хьхьирил битулт­рал бригадалувун.
Муния махъ ва талай ивкIун ур яла захIматсса, дяъви къизгъинсса кIанттурдай. Цалчин­сса аьрали награда – Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул кIилчинмур даражалул орден ванал ларсун дур Парос-озеро нех лахълай ккаккан дурсса къучагъшиврухлу.
Октябрь зуруй Халилов усса дивизия 3-мур Белоруссиянал фронтрайн бувтун бур. Къизгъинсса талатавуртту хьуну дур Мазурский бярдачIа. ЛичIи-личIисса фронтирттай талай, ва хьуну бур Халиловлун дяъвилул ххуллул яла захIматмур бутIа. Командованиялул амру щаллу буллай, захIматсса шартIирдай кунцIуллавух душманнал къин­ттуллухун буклан багьну бур. Душмангу бас увну, жуламиннащал хьунабавкьусса чIумал, дивизиялул командирнал, Халилов ккаккайхту, ххаришиврул, хъямалагу агьну, увкуну бур: «Барчаллагь, Сережай, Виричунал цIа дулун ккаккан антIиссара», — куну. Мяйжаннугу та талатавриву ккаккан дурсса чувшиврухлу кIия комбат Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан куну бивкIун бур. Амма цаннан Лениннул орден, Халиловлун ЯтIул Ттугълил орден дуллуну дур.

Дяъвилул ва захIматрал ххуллий СалихI Халиловлул лайкь дурсса наградар­тту чIярусса дур: кIира ЯтIул Ттугълил орден, кIира ЯтIул ЦIукул орден, Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул I-мур ва II-мур даражалул орденну ва м.ц.
Дяъви къуртал хьусса чIу­мал, 1945 шинал октябрь зуруй, СалихI Халилов ивкIун ур Порт-Артур шагьрулий. Ми­кку цIунилгу хьунабавкьуну бур танийва, цайнна щаву дир­сса чIумал, цахара аякьа дуллай бивкIсса, яла дяъвилул ххуллурдал личIи бувну бивкIсса, медсест­ра Зинаида Артамонова. Вай яла ташулул хьуну бур. 1946-ку шинал СалихI тIайла увккун ур Ворошилов-Уссурийск шагьрулийн хIаписартурал даража гьаз байсса курсирдайн. Микку увну ур вайннал цалчинсса арс­гу. СалихIлул ва Зинаидал дянив шанма оьрчI хьуну бур – кIия арс, ца душ. Хъунама арс Валерий инженер ур. ЧIивима Вячеслав буттал шаттирдайх лавгун ур. Вагу гьавалул ва десантрал аьралуннал генерал-лейтенант ур. Душ Наталья хIакин бур, чIярусса шиннардий МахIачкъалаллал медучилищалуву дарс дихьлай бивкIун бур.
Совет аьралуннаву жаваб­лувсса къуллугъирттай зий 40-ннийн дирсса шинну дурну дур С. Халиловлул. 1974 шинал ва ивтун ур Дагъусттаннал аьра­луннал комиссарну. Ххюра шинай ва къуллугъ бачин бувну ивкIун ур. Муния махъ зий ивкIун ур ДОСААФ-рал хъунаману, Дагъусттаннал Ветерантурал советрал председательну.
Ванал хIурматгу, сийгу хъуннасса дия Дагъусттаннай.
СалихI Халилов аьпалул хьуну ур 2004 шинал.

МахIаммадов МахIаммада, ссил оьрчI:
СалихI ттун ккавкссар дяъвилия махъсса шиннардий. Жул цалчинсса хьунабакьаву хьуна Кисловрай. Тийх ялапар хъанай буссия ванал ссу Аьшура. СалихI ссийчIан иян увкIсса бавну, на лавгссияв та Дагъусттаннайн уцин, уссурссу, гъан-маччами ккаккан бан. СалихI ттущал ар­хIал шихун увкIссар. Цинявппа гъан-маччамигу, Ххутрал жяматгу бавтIун, ттула хIаятраву ххуйсса щябикIаву дурссия. Му чIумал СалихI Каунас шагьрулий ия. Яла на муначIан тихунгу лавгссияв. Тихгу мунал хIурмат хъунмасса бия. СалихI ия уздан­сса, гьарица чулуха марцIсса инсан, цила икIайкунсса аьраличу. СалихI Гьанжилив ивзун махъгу жу хIала-гьурттуну бикIайссияв. ОьрчIру циняв Москавлив ялапар хъанай бур. Душ яручунан хьуну бур. Танил ччя-ччяни оьвчай жучIан.

Къушаев Тимур, шяравучу:
Ттун ххуйну дакIний дур генерал хьхьичIва-хьхьичI ккавк­сса чIун. Хасаврай чIявусса ххутрал кулпатру яхьуну бия тани. Жул кулпатгу тийх бу­ссия. Хасаврайсса ххутран пикри хьуну бия генералнайн хъамалу оьвчин, 70-ку шинну дия. Ттун 12 шин духьунссия та чIумал. ЧIявусса халкь бавтIуна. МахIачкъалалиягу ххутрал кулпатру бувкIуна. Лавайсса даражалийсса хьунабакьаву хьуна. Бия бусравсса хъамалгу – горком партиялул председатель, исполкомрал председатель ва цаймигу къуллугъчитал. СалихI увкIуна душнищал, 15-16 шин духьунссия тани мунин. Ххут­рал хъаннин дакIнийн багьну бия бахшишран душнийн вичIилусру лаххан. ДакIнийри, вичIилусру лаххан ччай, душнил вичIай ккутIру къаляркъу­сса. Гьай-гьай, та хьунабакьаву ттун ххуйну дакIний лирчIунни. Муниннин ттун чIявуну баллан бикIайва жула генералная. Уттирив цува генерал, орденнал хъазамгу бувцIусса, ттула яруннин ккавккуна. ЧIивисса оьрчIан му тамашасса иш бия.