«Султан-мяммал ттун буттал кIану бувгьуссар»

ПишалуцIун бавхIуну жун хьунабакьин багьай личIи-личIисса инсантуращал. Гьарица хьунабакьаврил цин лавхьхьусса асарду кьабитай, хаснува дакIний личIансса бикIай оьрму-хIал ккавксса хьхьичIмур никирал инсантуращалсса ихтилатру, миннал бусласимур. Эбратрансса бур миннал оьрмулул ва захIматрал ххуллу.
Ва базилухсса жул ихтилат хьунни 40-хъайсса шинну учительну зий гьан дурсса, Аьхъардал шяраватусса ХIусайнова Жавгьарат Аьлиловнащал. Ванил цила оьрмулия бусласимуних жу гъирарай вичIилий бивкIру.

Жавгьаратлул оьрчIшиву дяъвилул шиннардийн тIайла дарцIуну дур. Бувну бур ва 1940 шинал. 1941 шинал, мяйва зурувусса душгу кьабивтун, ванил ппу Аьлил аьрайн лавгун ур. Нясив хьуну бакъар Аьлиллун цала кулпатрачIан зана хьун. Щащарну ливчIсса Загьидатгу дяъвилия зана хьусса цала шяравучу Султаннул щар бувцуну бур. Му чIумал Жавгьарат мяйра шинавусса душ бивкIун бур.

– Нину щар хъанахъисса чIумал, ттул ссурахъил увкуна ттухь: «Вил бава щар хъанай дур­хха, тти ина ци зунна?» – куну. Му хавар баяйхту, на га цIана ниттил нину Аьйша-бавачIан лавгун, хавар тIайлассарив, на щичIара бикIантIисса, – куну цIуххав.
– ТIайлассар, жан, жула чIарав ацIансса адаминал инсан аьркиннихха жуна. Ина жучIа бикIантIиссара, – увкуна Аьйша- бавал. Ттувун ццах багьуна, бутта акъашивруцIун, нинугу дакъа личIан най бурахха нава тIий. Гьунттиймур кьини, кIюрххила, цIан-чаннаву бивзун, Аьйша -бавагу оьл ттизин гьан риртун, на нину щар хьусса Султанхъал къатрачIан лавгун, бухкIуллух щябивкIра, къатравун буххан сикъаслай. Му чIумал ялун увксса Султан-мяммал, «Ина шикку циссара», — куну, ка дургьуну, на къатлувун буххан бувну, ниттихь увкуна ва жущалва яхъанантIиссар куну.
Нагу ххари хьура, ттуна ппу хьунссар тIий. Султан-мямма ия 25 шин Аьра­сатнаву дурсса аьраличу, авиациялул майор. Ва гьуртту хьуну ия Япуннащалсса дяъвилийгу, дия чIярусса орденну-медаллугу. Султан-мямма икIайва шяраву сий дусса, дурккусса, хъунисса къуллугъирттай ивкIсса инсан. Дяъвилия зана хьуну махъгу ванайн мудан жаваблувсса къуллугъру тапшур байва. Ванал був­ккуну бия лавайсса партиялул школа. Зий икIайссия Аьхъардал колхозрал председательну, райкомрал инструкторну, райпорал председательну. Бусравну ва хIурматрай икIайва жяматрачIагу.
ЧIивиний ттун хъинну ­оьрус маз лахьхьин гъира бикIайва, мунацIа ттунмагу оьрус маз лахьхьин­ссар тIий, ххарину бивкIра навагу. Хъиннува ххари хьура нава шамилчинмур классраву дуклаки­сса чIумал жухьра дарсру дихьлан ­оьрус учительница бучIавриягу. Ттун му муксса ххира хьунахха, гьар мудан дарсру дайдишиннин арив лавгун, ганин тIутIал кацI бувну бучIайссия. Вай сававну хьуссар ттуяту оьрус мазрал учительница.

Жавгьаратлул Султан-мяммаха чивчусса шеъри

Душмантал гъагъан буллай,
Буттал аьрщи ядуллай,
Яла лахъсса давурттай
Лавгуна щала оьрму.

Ина учайва мудан:
БучIантIиссар замана
Жува бувсса захIматрал
Кьимат лахъну бищайсса.

Ялагу ина чайва:
ХIукумат мискинну дур,
Амма ванийн тIайлану
Мудан ххуллу лавсъссар жу.

Мукун жанну харж дурсса
Вирттал чIявусса буссар
Миннал цIарду хьхьичI ххуттай
КIицI лагай тти жяматрал.

Султан-мяммал ттун буттал кIану бувгьуссар. ЦукунчIав цалами оьрчIая личIи къабайвав. Ттул хъирив бувсса шама уссу ва кIива ссу бия жул. Ва хъунмамурди, ваних вичIи дишин аьркинссар тIун икIайва цала оьрчIахь. Ванал кумаграйнура на ччаннай бавцIусса, ттул оьрмулуву ванал хъунма­сса кIану бувгьуссар, – тIий буслай бур Жавгьарат.
Мяйжаннугу, ва уздансса, дугъришиву дусса адамина ивкIун ур. Цала душ бакъанугу, Жавгьаратлух ванал хъуннасса аякьа диркIун дур. Ванил 10 класс къуртал бувсса чIумал, Султан-мяммал бувцуну увкIун ур ва Буйнакскалийсса хъаннил педучилищалувун дуклан буххан. Мунияр махъгу Султан-мяммал: «Ина хIарачат бусса душ бура, вин чара бакъа ларайсса кIулшиву ласун аьркинссар тIий», маслихIат бувну бур Жавгьаратлун Дагъусттаннал педагогический институтравун буххан. Жавгьаратлулгу филологиялул факультет язи бувгьуну бур. Цаппара шиннардий зий бивкIун бур Аьхъардал школалий оьрус мазрал дарсирдал учительну ва завучну.
1969 шинал ккарччал хIакинну зий ивкIсса ванил лас МухIуттин Чачаннавун зун тIайла увккун, Жавгьаратгу мунащал лавгун бур. 30 шин дурну дур вайннал Чачаннаву.
– Асинский тIисса, хъинну авадансса совхоз дикIайва. Тикку­сса школалий оьрус мазрал дарсру дихьлай бикIайссияв. Тай чIунну захIматсса дия. Цала захIматрайну, хIарачатрайну арцу ляхълахъи­сса инсантурангу дайшишрурду дикIайва. Та чIумал ихтияр да­къая мусия ккарччив дихьлан, ттул адаминагу ми дихьлай ивкIун тIий дуснакьравун авкьуна. Мунан дуллуна шанна шин. Дуснакьрая ув­ккун махъгу ккарччал хIакинну зий уссия, – буслай бур Жавгьарат. МухIуттингу, Жавгьаратгу чил инсантурал дянив хъинну бусравну ва хIурматрай бивкIун бур. Вай цивппагу цала даву жаваблувну дайсса, цащава шайсса кумаг цайминнан бан хIадурсса инсантал бивкIун бур. Жавгьарат цуппагу оьрчIал дакIнийн ххуллу ласун кIулсса, учительнал касмулул кьюлтIшивуртту кIулсса пишакар бивкIун бур.

«Жул школалий дуклакисса оьрчIру чIявуми интернатрал оьрчIру бикIайва. На хIарачат буллан бикIайссияв вай оьрчIан кумаг бан, дакI данмур бан. Дуккаврил гьунар гьарцаннаву къабикIайссар, муний къабацIлай, ххуллу тIитIара оьрчIан тIий бикIайссияв вайми учительтурахьгу», – буслай бур Жавгьарат. Мунияту, хIакьинусса кьинигу тай оьрчIан ва дакIнийнма бур. ОьрчIал дикIу, учительтурал бикIу, ванищалсса дахIаву хIура дурну дакъар. Вайннал кулпат тиха нанисса чIумалгу, малагару тIий миннатру буллай бивкIун бур. Ванил лас МухIуттингу укуна бусраврай ва хIурматрай ивкIун ур чачаннал агьулданучIа.
МухIуттиннун ччя-ччяни отчетру дулун райондалийн занан багьлай тIий, передовик хIисаврай, хIукуматрал багьлий машина ласунсса кIуну буллуну бур вайнна­хьхьун.
1982 шинал му машиналий, Аьхъа­рав увкIсса МухIуттин, ма­хъунай нанисса ххуллий, Гудермесрал чIарав авария дурну, ивкIуну ур. Мунащал ивкIсса 5-мур класс­равусса арс, чIавахьулттивух личин увну, ххассал хьуну ур. Му чIумал Жавгьаратгу Аьхъарав бивкIун бур, каникуллай биян був­сса оьрчIал хъирив бувкIун.

Жавгьарат ХIусайнова

– Нава шихун биян бан най уну, къаивтссия, вил машиналий заназисса опыт бакъарча, манарда куну. МаучIара куну бунува, хъиривмур кьини жу буцин увкIуна. Ганинна кунна, ттул дакI най дакъая. Ттул уттигу дансса давуртту дур куну, къалавгссияв мунащал. Хозяйствалух уруган­сса цучIав акъассар тIий, гара кьини лавгуна МухIуттин. Га лагайхту, цукуннив ттул дакIнивун сакарат бувххунни. Шану къабиянссар тIий, цимурцагу кьариртун, навагу лавгра мунал хъирив, автобусрай щябивкIун. Гудермеслив бив­сса чIумал, машина кIура бавну, авария хьуну, чIявусса халкь бавтIун бия. Машиналун гужну зарал хьуну, ттун жула машина къабувчIуна. Амма дакIнива ццах буклай ба­къая. Шаппай бияйхту, га цIана гаражравун лавгра. Тиву жула машина бакъа ккавккукун, ттун гьарзат бувчIуна. Мугьлат бакъа авария хьусса кIанттурдайн, миччагу азарханалийн лавгра. ЗахIматсса тагьарданий ия, кIюрххицIунай къуртал хьуна. Ванащал ивкIсса оьрчI милицанал ца цыганнащал гьан увну ивкIун ур шавай иян ара куну. Га хьхьуну цыганнал цачIава гьан­ттагу ивтун, кIюрххил цана цувалу тIайла увккун ия ЦIуссалакрал райондалийн нанисса автобусрай. Ярык-сурай ливккун, ахьтта шавай нанисса чIивисса оьрчI, тIайла авцIуну ия хIатталлив цала бутта уччин нанисса инсантурайн, – хъювсулгу бувккун, дакIнийн бутлай бур Жавгьарат.
Укун, мукьва оьрчIащал лив­чIун бур Жавгьарат.
– Аллагьнал цалва кумаг бай­сса бивкIун бур оьрчIру хъуни бан, – тIий бур.
Цинявппагу оьрчIру, дуккингу бувну, цала-цала оьрмулул ххуллийн бивчуну бур ванил. Хъунмур душнил ва кIиягу оьрчIал Медициналул институт, чIивимур душнил Кооперативный институт бувккуну бур.
1995 шинал Чачаннаву дяъви байбивхьусса чIумалгу вай тийх бивкIун бур.
Жавгьарат буслай бур, щаллу­сса шинай харжру къабуллай бунува, оьрчIру цахунма цивппа бивчуну къабитан, дарсру дацIан къариртун зий бивкIссару,– тIий.
Дяъви нанисса, биту-ххитурду чан бакъасса кьинирду хIакьинугу ххуйну дакIний дур Жавгьаратлун. Буслай бур ца ппурттуву цив­ппа оьрус­нал аьралунначIан лавг­сса куц. Жавгьарат хIаласса ца­ппара учительтал оьруснал аьрал бавцIусса кIанттурдайн лавгун: «Жул шяраву боевиктал бакъа­ссар, лажинни, школалийн ттупру мабичару», – тIий, миннатру буллай бивкIун бур. Оьруснал хIаписарнал увкуна тIар: «Жу зуйн вихру, амма жуйн амру барчан, битлан багьантIиссар», – куну. Вай тичча махъунмай зана хьуннин байбивхьуну бур ттупру битлай. Цимивагу гьантта хьуну бур Жавгьаратхъал подвалдануву цивппагу, чIахху-чIарахмигу яхьуну.
1988 шинал Жавгьарат оьрчIа­щал бивзун бур Гьанжилийн.
– ОьрчIан Аьрасатнавунмай ччай бия. На му зат цукунчIав кьамул къабав. Жула халкьуннал багьу-бизугу лахьхьин, Дагъусттаннайн бучIан пикри хьунни. Шийх мина цIакь шаврия рязийну бура, – тIий, буслай бур Жавгьарат.