Аьвдул-Кьадир ХIайдаев ОьрчIнийсса шинну ягу муридтурачIа ккавкмур

Тифлис

ХIайдахъал Гилани Аьвдул-Кьадирдул цIа жула литературалул дунияллий личIину машгьурну, ишлану дакъанугу, ванал жунма ирсирай кьабивтсса асарду хъинну ккалли бансса бур,

лакрал 30-50-кусса шиннардил литературалуву цан лавхьхьуну лайкьсса кIантту бугьансса бур.
Ванал чивчусса затру чанну-ххину ттинингу бивщуссар, буккултрачIан бивссар: пьесарду, хаварду, магьри, макьалартту.
Ваная жунма ирсирай ливчIсса «ОьрчIнийсса шинну ягу муридтурачIа ккавкмур» тIисса кьиссагу дакI тирх учин дуллали­сса бур.

Цалчин, ва бур цума-цанналгу, аькъаливчIун, гъирарай буккинсса журалул ва жанралул асар, яни приключениярттая сакин хьусса зат. КIилчин, ва чивчуну бур цIузаманалул зия бан бувасса аслийсса лакку мазрай.

Дур шиву цайми-цаймигу лайкьшивуртту. Амма вай гьарца затирттаяргу хьхьичI дакI ххари дуллай дур жуятува мадара архсса 1820-1830-ку шиннардийсса жула зунттал агьулданул оьрму, багьу-бизу, ваца мюршну ларсъсса сурат кунма, жула итталу бацIан бувну бушиврул: танисса Лакку улклул ичIалу, кьатIалу, аьдатру, эбадатру.
Кьисса бищун хIадур бувссар Аьвдул-Кьадирдул арс Аьбидинал.


Чагуртнал оьрму ва оьрчIал тIуркIурду

Оьрмулул арулла шинаву, ппугу ивкIуну, на тийн-шийн щилан айивхьунав.
Ппу чурххал бюхттул­сса, хъачIру уттасса, лажиндараву чансса чутту бусса, май бавцIусса, яру мюрш хъюруврал рангсса, чIара чIяй ришлашисса, мюрщисса ва ххялтIасса ссирссилтту дусса, тяхъасса симандалул заллу ия. Цайминнал цIаний жан дулун хIадурсса ия. КIинттул бикIу, гъинттул бикIу, оькьлакьисса кIия-шама оьрчI Хъунбярату мунал уккан увну ия. Цал цувагу оьвкьун бат хьун ца кIалай лирчIун дия, кьюнувравун ччанну кьувтIуну, уртту кавуну.

НицIавкIрату Гъумукун ле­ххаву дуркIун дия, цIу ларчIун къатрацIух, лещан дан кумагран бачи тIий. Ттул ппу бакIчину, цаппара бурттий-бахьтта лавгун, цIу лещан дурну дия. Ппу миккугу, магъувух чIаркIув агьну, бугъ уллай, уккансса кIану къаляхълай, ивчIавай ливчIун, гужрай ххассал хьуну ия. Ххуй­сса янна-усгу цIарал ччурччуну дия.
Муния махъ, гьарахъун нанисса ххутирищарссанил тту­ккуйсса тIахIни, ттуккул лякьлулун ларгун ххал хьуну, ттуккуйн гьаз дуллай, вирсса дурцун, мукьилчинмур кьини ивкIуну ия.

Нава хIатталлив ссукIуравух щяивкIун, ппу учлачийни, хъинну къуману ивкIсса дакIнийри.
КIюрххил, ахттакьунмай бу­ттал гьаттайн кьулгьулийн шагьрулул арулвагу жямат бувкIуна. Шамилчинмур кьини шагьрулухь барчаллагь куна. Уссур-ссу, гъан-маччами, ялагу занай, 40 гьантлий лахъи лавгуна. Гай мукьцIалвагу гьантлий ккурчIав варсаву, рахIурдаву ссукIур бия. СсукIур дукралийн буцлацавугу 15 гьантлий лахъи ларгуна. Ттул нину хьхьичIну, гъанми хъами лухIирду ларххун, шанма барз хьуна кIурукъатта бивхьуну. Арантуннал мукссава хIаллай чIири-бакI чартIи къабувна.
Ппу ивкIуну ца шин хьуну, кIилчинмур шинал дайдихьулий, ттул нину щар хьуна чил шяравун. Ппу ивкIуну шанна тIутIуя ца тIутIи дагьхьурча, нину щар хьусса хавар баяйхту, архIалла лирчIми кIирагу тIутIи кьаркьуна. Буттауссурварал, ниттиуссурварал ттухасса хIурмат ляличIину ххуйсса бия. На, шамуннаву хьхьичIа-хьхьичI увма, аьпалун ливчIун ияв. Ттуяр мюрщими уссурвал, ца бугъмалул, цагу оьцIалданул, ливтIуну бия.
Ттул буттал хъуслил кьаимну хъунама буттауссу хьуна. Ттунгу зуруй кIира къуруш напакьалун ттул буттал хъуслия дирхьуна, на яуллалиманахьхьун дулун куну. Сайки 20 дачIу дугьай­сса хъу, 45 ттукку буккайсса Ласия­къурув ва ХъанардаратIув, Маркьиял чулух – ххалал лухччи, 5-6 лухIи ризкьи, бартбисур­тту, ацIунничIан дирсса хъаттирду, мюрщи-хъуни 40 парча дув­ссилул – ца дянивсса ахIвал бу­сса инсаннал думур ттул буттал къатлувугу дия.

Ппу ивкIуну шамулчинмур шинавух нанийни, хъунма ниттиуссу Аьлиллул на Чачан-Чаргаснавун, Гунай тIисса шяравун, арцул усттаршиву ла­хьхьин цащала увцунав. КIира шинай зий ивкIун, чан-кьансса даву дан лахьхьав: ххуххутIух арцул кIисри ва камалданул личIурду ххуку тIий, дючIан дан, къурп лачIун, махъра-махъгу лухIинакьич экьигьан дан.
Чагуртшиврийсса чIумал оьр­му кьурчIисса бикIайва. Яла шану тIааьнмур кIюрххил чIумал изан увну, дуссукъатлуву зузи айвав. КIюрххил ивзун махъ, хьхьунил чIалсса чIун хьуннин, ттун ацIансса чIун къадикIайва: дуссукъатлуву марцIшиву даву, ттучандалия дукия ласаву, дукра даву, аьркиншиндарай гьаву, чирахъралсса баву ттул чагур­тшиврул тIайланмасса бурж бия. ЛирчIсса чIумалгу, ххуку тIий, дючIан дуллай, къун-къалипру буцIаврин тадаракшиву дан уллай ва цаймигу давурттив дуллай, оьна ацIан къаитайвав. Гьич дакIния къабуккай, ниттиуссил, ца-кIира хъатгу щун дурну, на ина магь-магь тIий яан, чурх буккан, дикI дишин увцусса ххайвагу акъарав куну, дяъви бувсса. Га хьхьунуксса аьсивну-пашманну такIуй нава ивкIшиву къакIулли. Ганияр махъ ниттиуссива дакI дурккун, га ца ятсса инсан куна чIалан икIайва.

Цал, увкуссаннуй най унува, бакIрайн агьунав аьщун кIанай марцI дурсса пархтIутIуйх чартту бишлашисса оьрчIачIан. На, архниятува чару бивщуну, пархтIутIи личин дурссия. ОьрчIру махIатталну ттух буруглай, ттуща га хатIалий хьусса ххай бия. Ялагу ца-кIийлва чару бивщукун, гайннан бувчIуна ттул канил гьунар. Амма, на пахрулий къаитан кунма, ттуярва чIивисса оьрчI увкIун, чIарав ца ччаннай къис ивкIун, ххурупIай куна, гьанан ивкIун, тIитIи бавкьусса бакIччаннах ттул ччанну личин бувну, тIирх учин увну увтунав.
Яла анаварну ттул ка дургьуну, хъягу-хъяй, на изан уллан ивкIуна, ччаннай цIакьну циван къаацIара тIий. Иширах бургарча, га оьрчIал буттал ппу ивкIун ия нугъай, Наполеоннущалсса дяъвилуву гьуртту хьу­сса. Ганал бурттигьущалсса чугума бутайсса бивкIун бия. Ттул чIун дакъая гайннащал тIуркIу тIунсса, амма, ччан галай бувну, инсан утансса сант, хIурхIа-хIурхIа тIий, на ххуйну лар­хьхьуссия. Му ттун оьрмулувугу хъинну ляркъуна.

Цалгу, увкуссаннуй гьан ув­сса кIанай, тIуркIу тIисса наваксса оьрчIах ялугьий чансса чIал хьуну тIий, ца щунгу дурну, уттинингу ивкIний ттигу икIу куну, уккан увнав. На увккун, кIичIиравух чунниввагу къакIулну бакIлавай най, тамансса ххуллу бивтун, шяраваллил зума-къирагърайн ив­сса чIумал, хъамаличунал оьрчI хъирив лавну, ттух луглай цаннийна Аьлил увкIшивугу бувсун, на цаннийна увцунав. На ххал шайхту, ниттиуссу ххари хьуна, амма, ххаришиву кIул къадуллай, лахъну: «Ина чувра? Щаллусса ссятри вих луглай», — куна.
ЛухIину, кIялану зума къаавхъссияв. Хъиннува ссибивзун, лахъну цIувххуна:
— Яр, на вихь акъарив, буси, ина чуяв?
— Ина уккан увкун, увккун най уссияв, — учав.
— АцIан увсса биж хъанай ура. Яр, ссибивзун, укку чирча, ув­ккун гьайссарав, — куна.
Чагуртшиврул бизаршиврул, пашманшиврул чIун яла лагаву гъан хъанан диркIуна. Инт дайдирхьуну лахъи-утта къалавгун, шаппай Лаккуйн бачлан хIадур хъанан бивкIру. Ттул хIадуршин ция, мюрщисса духсса ххуржинтту лакьин дия, ттула янна-ус дирхьуну. Ниттиуссил иш личIия: дансса яннакри, лачакру, усру, щинни-пинни ва цайми ссайгъатру ласлай, ххуржинтту ккуччу-пIякьа тIий дуцIин дуруна. Щаллусса кIира шинай чагуртшиврий зий ивкIун, ттунгу бакIрая ччаннайн дияннин цIусса янна-ус, кьяпа бувна. Шанпарчабу арцул мухIлугу дуллуна. Гьаннайсса, ттун дурсса гьарца зат та чIумалсса багьлий 18 къурушрайн лахъанссия. Духми янна ххуллийх лаххан увну, цIуми ххуржинттаву дишин увнав. Утти ттулми ххуржинтталгу лякьри дурцIуну, кьияма авур дусса куццуйн кIура даруна.

На, шавай ачлай тIий, ххарил лехлай ияв. Ттул ххаришиву жура-журасса дия. Лаккуй­сса ттула чIаххувоьрчIру, миннащалсса тIуркIурдив ттул хьхьичI бацIлай бия. Ттупай, лихъулий уккаву, пянцIрай, лакIрай укка­ву, кувссай акку-заккулий, кьинсру буллай ва аьппа уллай укка­ву. Вай тIуркIурду ва жяматрай оьрчIру ттул хьхьичIа къабукьайва.
БурхIай-Къалагу дакIния бу­ккайссияв. «Буккиярагъа-а, лул­ттущий» тIий, БурхIая оьрчIал оьвтIисса чIу бавукун, гьарца затгу кьадиртун, чурххавун зурзу бувххун, жула оьрчIал кьюкьлул бакIчитуравух хьуну, рахIугу хьхьичIун бувгьуну, чарттах иллай, ттула къучагъшиврия арантуннал цIарду дуллалаву хъамаритайссияв.
БурхIай-Къалалий бияврил таварихрах бургарча, хъинну ччясса, бюхъай азарда шинал хьхьичIра дайдирхьусса аьдат дикIан. ОьрчIру мюрщину бунува кьянкьа бан, талан вардиш баву мурадсса, чарттах, вихху­ччах, ттуршардих биллали байсса аьдат духьунссия.

Гъумучи кIибавчIуну би­кIайва. ЦIувади, ЧIирайми, Гъунналал – вай шанмагу жяматрал оьрчIру ца шайва. Вай буккайссия БурхIай-Къалалийн. ГъазиккурчIа, Нюжмардихалу, Лурттущи, Чуращи – вай мукьвагу жяматрал оьрчIалъя Гурдакъала. БурхIай-Къала ласун Гурдакъалалияр бигьасса бия. КIивагу къалалий «ккулла-янсавну» чартту, чарил ккузри, бювчIун чартту бия, мюрщи виххуччая «бомбарду» бувну, бачIи арулнакIуксса бакIурдив чан къашайва.

Нажагь чарттал луртан дакъа лякъирчан, мюрщи оьрчIал, талатавривун букъаххайминнал кьяпри, ссимияртту буцIлай, дачIи ссятрал мутталий чарттал бакIу сакин байва. Ца къалалия гамур къалалийн дачIи километра гьарзасса манзил бия. ХьхьичIра-хьхьичI талатаву 9-10 шинавусса оьрчIал дайдишайва. Ца чулухаллил тагьар хIура дуклан дикIайхту, чансса бугьарасса оьрчIру, 11-12 шин хьуми, кIияну-шаману гьан уллай, талатаву къизгъин шайва.
Талатаврил каялувшиву дуллай кIивагу къалалий жагьилтал, арамтал бикIайва, дяъвилул штабран лавхьхьуну.

Няракъатта ппив бай­сса урунтру ишла бавурттив дайдирхьуни, чансса ябуклан би­кIайва. Къалханнан кIанттай рахIурду, къачурду, кутIа бартукьру хьхьичIун бугьлай, чарттал ларчIсса гъаравух сивсуну, урчIамур канил бишлай чартту, киямунил «къалхан» ва ттархь дургьуну, хьхьичIунмай нани­сса къучагъталну кIияну-шаману гьарца чулух бикIайва.
Талатаву къизгъин хъанан дикIайва, махънин диртсса хъунмур луртан майданнив дурккун, талатийни. Учин бигьанугу, 14-16 шинал оьрмулул оьрчIру, кIивагу чулуха 150-200 биллай, БурхIаялу вев-хIайлул бугьан байва.

КIивайнналагу гуж архIалсса хьуну, биллай, кувнная кув ликъахълай, ахиргу ттуршардищал хIала бувхсса чIунну хьуну, штабрал чулуха амру бувкIун, кIивайвагу батIул бувсса – ма­хъунмай бищун байсса ишругу тамансса шайва. Бияврил цIа ларгсса, къучагъсса оьрчIругу чан бакъая. Укун цIа дурксса оьрчIру бакIчиталну талатийни, цивппа кIиваксса «душманлутурал» оьрчIру бухьурчагу, вай ххув шайва. Къучагъсса оьрчIал цIа баявривун, дяъвилул майдан къума хьуну, лихълан хIадур хъанан бикIайссагу чIявуя. КIивагу чулух кувннан кув гъансса, бутIа бакъа уссурвал-ссурахъалгума бикIайва. Вайннал цаннайн ца чару палцI къаучайва.
Гьарца бивсса кьини шамуннал, мукьуннал бакI ххябу­ккаву шайва, буцаву ва цамур цIунцIия дияйва. Хьусса щаву душмантуран кIул хьун къаритлан бикIайва. Я бувксса, хIатта ивкIусса ишгума хьуну бия.

Мюрщи жагьилтал биллай, ца чулухалу бух хъанахъийни, гайннан кумагран хъуни жагьилтал бувккун ккавккун, тайминнал чулухагу бувккун, ххаржантрайн, ттупанчарттайн багьсса ишругу так-тук шайсса бия. Ца чулуха вамур чулухун вакилтал бувкIун, талатаврил низам зия дуллалисса кIану бухьурча, кIанайн рутайва. Ягу ясир увгьума, лув личIан дурмур, ла­ххия, ус, кьяпа зана байва.
Кувнийгу ца штабрал гамунийн, дачIиссятрай ягу ссятрайсса аьмсса дакьавур куну, баян байва. Мюрщими, хъуними кувнначIан кув лавгун, душмантурал цими ивщусса урив, ци гуж бурив ххал буллангу бикIайва. Кьинибархан талай бивкIун, дянивсса майдан, цал цавайннал, яла вайминнал ласлайгу бивкIун, кьунниял чIун хьуну, шаппай ппив шайва.
ЧIявуну ахттакьунбизулий я БурхIай-Къала, ягу Гурдакъала лавсъсса чIурду баяйва щала шагьрулун:
— Лакъасай къала лавсъсса савлугъран, гьурра!
«Буржлин-чирилун, бурж­лин-чирилун!» тIий, цимилагу тикрал бувну, къалалийсса сурсат «ккулла-янсавгу» Хъурвахунмай экьиливчуну, ппив шайва. ЧIявуну къала ласаврил зат хъинбивултран ччан бикIаврийну шайва: къала ласун кьаст дурминнал чулуха вакилтал гьан байва ултиматумращал, жу къала ласун най буру, дувара цIакьшиву, жагьилтал ва арамтал – бикъаллалими къалалия букьияра тIий.

Архну буруглагинан яла хIаз бусса, кIивайвагу чулухаллил бивултрал гьунар чIалачIи байсса, штабирттал члентурал дакIру лакьлай-тIитIлатIисса чIун ва дикIайва. Къала ласун кьасттирай гьужум бувну наними, цIакьсса низамращал, гьарца талатаврин аьркинсса ярагъуннил сурсатрал щаллуну, урчIах ва киях хъинбивулт, минналгу чуллах урунбитулт, хъирив кьуштти ттуршардищал яла кутак думи къалалийн ххявххун бачайва. Ялун нанисса чартту, виххуччив щун къабикIлай, ягу къалханну хьхьичIун дугьлай бачайва. Гьаз шайва вев-гьарайлул чIурду: «УрчIаха хьхьичIунмай урунну гужлан бара, чансса яхI бара, хьхьичIунмай хьияра-а!» — тIисса.
Хъунмасса захIмат бувну, цаппараннайн ттархьру, чар­ттугу щуну, къала ласайва. Кувнийгу, ласун къавхьуну, зана шайва. Нажа-мажагьгу, талатаврил низам зия дурну, къалалул махъ, тих-ших хъуни жагьилтал лабивкIун, луркIан дурну, къала ласайсса чIумал бувккун, къала ласун гьужум бувмигу лихълахъи бувну, къала булун къабикIайва.

Кув чIумаллив кIивайвагу – арулвагу жяматрал оьрчIру ца хьуну, гьухъаллащал биллан бикIайва. Бивулт Гьухъаллалгу оьккисса бакъая. Анжагъ Гъумучиял бачIиксса бунугу, миннал ЦIуцIалттабакIу ласун захIматсса буну, мунил буручлан бикIайва. Ци-бунугу, миннал гуж чIявуну къалаяйва.
Румуллал билаятрай хьхьи­чIава гладиатортал бивкIун бухьурча, БурхIа-Къалалий биллалавугу таничIан гъан хъанахъи­сса, уква тамаша байсса кIануну хъанай бия. Ттун кIакссава хIаз бусса кIану дакIния буккай­ссияв.
Ттукрал хьунийн гьаву хъиннува хIаз бусса дикIайва. Гъумук ттукрал кIира газу дикIайва, жяматру личIи бакъа, ца – ялтту махIлалул, цагу – лултту махIлалул.

Ахттакьунмай жу, оьрчIру, кьюкьри-кьюкьри дархIуну, ттукрал хьунийн бачайссияв ттархьру, мархьру, хьхьурттив кIунттихьну, шагьрулул кьатIув кувннащалнин кув бацIлай, ца кьюкьа БурхIай-Къалалул чулухминнал, цагу – Гурдакъалалул чулухминнал, кIира кьюкьа хьуну. Ттукрал кIирагу газулува цала-цала ттукри бувгьуну, ттукку бакъул чIаххувралсса ягу гъанчуналсса бувгьуну, хъис личIи бакъа, ххяххан бан байрандалийн Гъумукун лихъай дучри бувцуну нанисса бурттигьалтраха лавхьхьуну бачайссияв. Ттукращинтлийх, ОьрхIайх, Къалалухух, КIуруннабакIул лултту ххяххан буллай бачайссияв. ХьхьичIун бувксса ттуккуйсса бурттигьухьхьун чIири чала­гъайлия бувсса ттугъ кьюкьлул бакIчинал буллукун, щалла кьюкьа 150-200 метралул махъуннай дурцуну, цивппа ххувшаврил савлугъран цIунил ттукригу ххяххан бувну най, бух хьуминнал жяматирттал цIардугу тIий, ппив шайва. Шиккугу кувннайн кув биян махъунмай къахьунссия, нитти-буттал чулуха цIакьсса къадагъа къадиркIссания. Ца-ца чIумал кувннайн кувннал щавурдугу диян дайва. БурхIайн биян гьавриву къадагъа дишаву тIурча, нину-ппу цивппа кьадар инсантал, ккараштал къахьун къадишайва.
Лаккуй ци-цигу хIаз бу­сса вай дялахълурду, давурттив ттун макIра ккаклан дикIайва: хъюруврачIасса чIунну, кIуттал къар дурну шавай учIай чIунну. Гъинттул Хъунбярав учIай чIун, уттайнмай Хъунбяр лахъаву, ццуццуя бувсса ттявхтIи ттупангру бяслий-ччаллий битаву, Кьасиннул ттупанграл аццул ккулла яттил ттурчIал къусаликкуравух буккайсса, ттулмур аццувух бу­ккайсса чIунну.

Яла-яла Интдайдихьулул байран хъамакъаритайва. Инт дайдишин ацIва-кьува гьантлул хьхьичIва къюллу бусса сунну ва гьанну цIурду щилай ччу­ччайсса. Цал, дакIния къабуккай, цIурду щилай Хъунлекьрулу бунува, мурчал лагмара цIу лачIун дурну, гужрай цIарал ккуртлува ххассал хьусса чIун.
Мива гьантрайва тIурщив дуллай байбишайссияв. Ттуршуннийн дирсса тIурщив, синааьрщарая дурну, Интнилхьхьунунин кьакьан дурну, хIадур дайссия.

Инт дайдишин шанма гьан­тлул хьхьичIва занбарагру, ттупангру битлай байбишайва гьарца ккурчIа-чIирах. Ца жямат гамунищал бяслий битлан бикIайва. Интнил хьхьунусса къавтIирдал шагьру чанна лахъан бувну, гьар кIаная ттупангирттал чIурду баллай, ваца дяъви бусса кунма бикIайва. ШанбачIуй хъункъавтIив бивчуну ялтту тIанкIа тIийни, хъуниминнал шамийлва учин аьркинссия: «Ттул цIуцIаву цIарахьхьун, цIуллушиву чурххахьхьун!» — куну. Жун, оьрчIаннив, бухханнин, къавтIи лещаннин тIанкIа тIун хIаз бикIайва. Цал укунсса зат хьуна. КъавтIилул яла лама бусса чIумал, ца чулуха на, ца чулуха ца-кIира шинал ттуярва хъунмасса чIаххувдуш Саратлул архIал тIанкI куну, цаннайн ца щуну, къавтIилувун багьну, ччуччавай ливчIсса. Душнил чалагъайлул мурцIницIух цIу ларчIун, лещан дуруна, чалагъайгу зия хьуна. Ттулгу кьяпа, къавтIилувун багьну, лагмацириннал анаварну ххассал барчагу, чIарарду ччурччуну, кIилчин бишин бучIи къавхьуна.

Интдайдихьулул гьантрай бартри мяш тIий занан бикIайва. Нину щар хьусса шинал буттар­ссихъал оьвкуна ттуйн интнил­сса дукан. Ци дукра дуркуссарив дакIния бувккунни: хъурунхъу­сса, ккунукрал ххункI ягу хъатрирщу ххункI – Интнил шаннагу хьхьуну, къаттатату тIий, вай дукрарду дайва. Шавай нанийни, буттарссил ца хъуннасса бартагу дуллуна: «Ва вин дур­ссия, уссил арс», — куну.

Ттул шардалугу хъунама буттауссихъачIа дия. Миннал бартри даву дакъая, бюхъайва дягъу дургьуну бикIангу. Барталия хъинну ххари хьуну, шарда нава уттуишайсса шанучIа дишав. КIюрххил ивзун, Кьасиннул чIивима уссихь Загьидинахь мяш учин кьатIувай увкра. Барталуха санна дуклай, Загьидинайн чIун баян буллай ивкIра: «Ва барта мяш! Барта урцIи мяш! Ай хъамул хъурзилтту мяш! Ва бакIу, та бакIу, тарталлай бакIу, ницIахъаннил ХъабакIу, хъаттирдай бакIу! Аллайссу Гъазилккулчи!» — тIий. КIийлла-шамийлла санна ду­ккав, Загьидима акъар. Хьулухун лавгун, цIуххав. Загьиди шания изан увая. На барталуясса ххаришиврул ччяни ивзун ивкIун ияв. КIичIирттаву цайми оьрчIачIа тамансса хIал бувкун, увккуна Загьиди. На ххал хьувкун барталущал, анаварну шавай лавгун, цалламур бартагу ларсун увккуна, саннагу дуллай. Санна кIанаяр лахъну на ккалай, ттуяр лахъну Загьидинал дуллай, цаннал махъру цаннал хъяврин буллай, жул дянив цирив ца хIусудшиву дагьлай дия.
— Ттулмур хъугу-хъуннассар, дугу-дучссар, ачу цуманал­сса хъуннив? –куну, жу бартри дуцлан бивкIру. Ттулмур кIива-шанма кIиссурал Загьидиналмурнияр лахъ-я, тIутIи-чассаггу ттул бартлуй гьарзая. Жу цIунилгу бавкьуну, цачIу саннагу ккалай, кIичIирттавух тIуркIу тIий занай, ахиргу, бартригу хьулул лахъурттуй дирхьуну, арчимайрттай буклан бивкIру. Ттухь бикIанвагу шанма арчимай буссия. Мигу ттуя бувххуну, ттун шавай арчимайрттал хъирив гьан багьуна. Барта ласун Загьидинал къаивтунав, на урганна, къаттания архну бакъар куну.
Левчуна шавай лавгун, ца мукьва-ххюва арчимайгу лавсун, зана хьура. Арчимайрттай укканнин анаварну барталух урувгра: барта дуний дия. НукIу так диркIун дарцIуну ду­ссия, утти чул бувну дия. Ларсун, ххал дарча, ца я бувккун, пIяв риртун дия.
— Ттул барталуя я щил бувкри, Загьидий?
— Ттун цикIулли, на вил барталул къарал буллай акъассияв, — кусса жаваб баяйхту, ххявххун, Загьидинал барталул кIивагу я буккав. Загьиди ттул барталуйн ххявххуна. Га ттула барталучIан ияннин ЗагьидинацIун лавчIра. Оьттувух букканнин бивру. Жу кIиягу ца шинал, ца гужрал оьрчIру бияв. Кув чIумал Загьиди лув, на ялув, кувнийгу Загьиди ялун, на лув шайвав. Ахирданийгу: «Къепайн багьсса ажар­тту кунма, вай ххалбара», — тIий, ца хъамитайпалул жу личIи бувнав.
Ци бунугу, на аьтIий акъаяв, аьтIий кIичIиравалу бутавай Загьиди ия.
КIинттул марххала бувнигу, дялахълурду чан къашайва. Марххалттанил гуржах цаннайн ца талан бикIайссияв. Хъуними оьрчIал му марххалттаниву цаннан цану лачIун буккан байвав. Ччеххуй цаннацIун 7-8 лавчIун, гъургъаза дай­ссия. ЦулкIлул зумуну, махъа-хьхьичIунмай бавцIуну, ччехру бигьлай, хатIалий къутта давай, чана кIура дарну, кувннал ялун кув багьлай, бизлай, тIуркIурду буллан бикIайссияв.
Хъунбярав микIирай бястлий-ччаллий ххурупIайртту, гъутIри, щирипIайртту ритайссия.
Вай оьрчIнийсса тIуркIурду, кинорал суратру ккаккайсса кунна, пикрилуву цаннил хъирив ца чIалан дикIайва, дакIнийн дагьлан дикIайва гъурбатрай.
ХIалтIилухсса кIира шинал мутталий шанна оьрчIащал байсса тIуркIурду чагуртнаща бан бюхъайсса иш бакъая. Шавайн ачин чIун гъан хъанахъи­ссаксса, буттал кIану дакIнийн багьлагьаву ххишала хъанан дикIайва. Лаккуйн бачин хIадур хъанай, ца нюжмар ца шинуксса хьуну чIалай дия.
Интнил ца дарщусса кьини, кIюрххицIун, жу ххуллийн бувкру.